Бадиий асар — муҳаббат меваси. Аммо фаолиятсиз муҳаббат — жонсиз жисмдир. Ишга муҳаббат билан киришинг, шунда сиз яхши кўрган нарсани биз ҳам севиб коламиз…
Лев ТОЛСТОЙ
АСОСИЙ ҚАҲРАМОНЛАРИМ — ҲАҚИҚАТ
(Хатлар Кундаликлардан)
Ортиқбой Абдуллаев таржимаси
ХАТЛАР
1871 йил
А. А. Фетга
1… 6 январь. Ясная Поляна
Хатингизни бир ҳафта олдин олдим, аммо жавоб ёзолмадим. Сабаби, эртадан-кечгача юнон тилини ўрганаяпман. Шеърий мактубингиз гўзал эмас, сабаби у мутлақо тасодифий заминга қурилган, тасвирланган манзаралар ҳам ёрқин чиқмаган, аммо яхши. Шунга хурсандманки, сиз қатъият билан жиддий ёзасиз, яна шеърларингизни кутаман.
Мен ҳеч нарса ёзмасдан фақат ўқияпман. Етиб келган хабарлар ва Борисовнинг айтишига қараганда, юнон тили дипломимнинг муқоваси учун сиз юборган тери ярамайди. Сизга очиқчасига айтсам, ҳатто ишонмасангиз ҳам керак, мен Ксенофонтни ўқиб чиқдим ва энди a Livre ouvert (эркин) ўқийдиган бўлдим. Ҳомерни ўқиш учун сўз бойлиги ва озгина чидам керак.
Бу найрангбозликни кимгадир кўрсатишимга имконият туғилишини сабрсизлик билан кутаяпман. Тангри менга бундай телбаликни насиб этганидан ниҳоятда бахтиёрман. Биринчидан, завқ олаяпман, иккинчидан, шу пайтгача юнон тилида бу қадар чинакам гўзал ва содда нарса яратилганини ҳамма қатори (ниманидир билганига қарамай, ҳеч нарсани тушунмайдиган профессорлар бундан мустасно) бехабар юрганлигимга энди ишондим. Учинчидан, «уруш» («Уруш ва тинчлик» романи демоқчи) га ўхшаган сафсатабозликдан иборат пуч нарсаларни ёзмасликка қатъий аҳд қилдим. Бундан кейин худонинг олдида гуноҳкор бўлишни хоҳламайман.
Худо ҳаққи, менга тушунтириб беринг, Эзоп масалларини, мўъжизакор Ксенафонтни, Афлотунни айтмай қўя қолайлик, мен ўқишга тайёрланаётган Ҳомерни шу пайтгача нега ҳеч ким билмайди? Немисча таржималарга таяниб, Ҳомерни бутунлай бузиб юборишган деб ҳозир ишонч билан айта оламан. Дағал бўлса-да, мана бу қиёсни келтираман: қайнатилган ва тозаланган илиқ сув қаёқда-ю, тишингизни қамаштириб юборадиган майса ўтлар иси анқиб, қуёш нурларида жилолаб турган, тоза ва тиниқ булоқ суви қаёқда. Фосслар (Ҳомер достонларини немис тилига таржима қилган Иоганн Фосс назарда тутилмоқда. ХДК изоҳи) ва Жуковскийларнинг ҳаммаси кўкрагини шишириб, кучаниб, бўғилиб куйлашга зўр берадилар-у, аммо ҳеч ким уларни ҳеч қачон тингламаслиги ҳақида ўйлаб кўришни хаёлга ҳам келтирмайдилар.
В.П. Мешчерскийга
22 август. Ясная Поляна
… Мен ҳеч нарса ёзмаяпман, яна хеч нарса ёзмайман деган умиддаман ва шуни хоҳлайман, айниқса, нашр эттирмайман; мабодо инсоний ожизлигимга бориб, яна ёзиш ва чоп эттиришдек бемаъни эҳтиросларга берилиб колсам, ёзганларимни фақат китоб ҳолида нашр эттиришни маъкул деб биламан. Агарда журналга бериш зарурати туғилиб колса, биринчи навбатда «Заря» («Тонг”), сўнгра «Беседа
Мабодо сиз нега ўз газетамиз ёки «Заря” ва «Беседа»” учун бирон нарса ёзиб беришни хоҳламаяпти деган хаёлга борсангиз, менинг қораламаларим ҳақида билдирган мақтов сўзларингизга таяниб айтаманки, мен маънавий эҳтиёжларимни қондиришдан бошқа бирон-бир фойда илинжида шунчаки ўзимни кўрсатиш учун ёзмаслигимни англаб етасиз деб ўйлайман.
Сизга гапнинг сирасини айтиб қўя қолай, мен газета ва журналларни ёқтирмайман, кўпдан бери уларни ўқимай кўйганман. Газета ва журнал фаолияти ақлий исловотхонага ўхшайди, бир кирсанг кайтиб чиқолмайсан… ва уларни ҳиди ҳам, меваси ҳам йўқ, сохта гуллар чиқарадиган, инсоннинг ақлий ва бадиий кувватини сўндирадиган зарарли корхона деб ҳисоблайман. Газета ва журнал маълум мақсадга йўналтиради деган гап ҳам ёлғондан бошқа нарса эмас. Ақлий ва бадиий меҳнат инсондаги юксак маънавий кучларнинг олий даражада намоён бўлишидир, шунинг учун у бутун инсоний фаолиятни ҳаракатга келтиради, уни хеч ким йўлга сола олмайди…
1972 йил
Н.Н. Страховга
3 март. Ясная Поляна
Қадрдоним Николай Николаевич, кўпдан бери жим бўлиб кетганингиздан қаттиқ ачинаман… нималар қилаяпсиз? Ўзим ҳақимда ёза олмайман — кўп вақтни олади. «Алифбе” («Азбука» — Толстойнинг болалар учун ёзган ўқиш, ҳуснихат ва арифметика бўйича қўлланма назарда тутилмоқда. ХДК изоҳи) ҳам кўп вақтимни олаяпти, аммо бутунлай эмас. Бу нарсаларни мактуб орқали тушунтириб бера олмайман — улар ҳақида батафсил гаплашиш лозим. «Алифбе”ни ёзиб тугатганман. У жуда ёмон алфозда ниҳоятда секинлик билан босилмоқда. мен эса азалий одатимга кўра қоғозларни чаплаб, йигирма мароталаб кайта ишлаш билан овораман. Шунинг учун «Тонг»га ҳеч нарса жўнатганим йўк. Уларга ваъда бериб қўйганимдан ниҳоятда хижолатдаман, аммо бундан «Тонг” га ҳеч қандай наф тегмайди…
«Алифбе”даги мақолларнинг қандайдир фазилати бўлса, бу расмлар ва лавҳаларнинг аниқлиги, яъни тилига боғлиқ; журналда эса бу чала нарсага ўхшаб ўта ғалати ва кўримсиз чикади. Худди суратлар галереясига қоғозда чизилган соясиз расм хўжакўрсинга қўйиб қўйилганга ўхшайди. Бугунги кунда рус шеърияти оламида бир-бирига зид икки ҳолат пайдо бўлганига эътибор берганмисиз? Бир томонда барча поэтик ижод турлари — мусиқа, тасвирий санъат, шеъриятнинг инкирози, иккинчи томонда рус халки ижодининг барча намуналари — мусиқа, расм, безаклар ҳамда шеъриятни ўрганиш иштиёқи. Менинг назаримда бу инқироз ҳам эмас, халқчилликка қайтиш шарти билан берилган ўлим ҳукмидир. Сўнгги ижодий тўлқин кўтарилиши Пушкин даврида юз берган эди, кейин Лермонтов, Гоголь, биз гуноҳкор бандалар ер остига кетдик. Бошка тўлқин халқни ўрганишга йўналтирилди, тангри ёр бўлса, у бирон жойдан сузиб чикади. Пушкин даври эса ўлди, изсиз йўқолди.
Нимани кўзда тутаётганимни чамаси тушунгандирсиз? Сузиб чиқишда иштирок этгувчилар бахтиёр кишилардир. Мен умидворман.
Н.Н. Страховга
22-25 март. Москва
Суюкли Николай Николаевич, сиз роса адабимни бердингиз. Уни (хатни демоқчи. ХДК изоҳи) ўқиганимдан кейин қайғуга ботдим. Ҳар галгидек нишонга аниқ ургансиз ва тўғри кўрсатгансиз. Сиз бизнинг фанимиз ва адабиётимизда эркинлик йўқ деганингизда хақснз, аммо бунда сиз фалокатни кўраяпсиз, мен эса бошқача фикрдаман. Тўғри биронта француз, немис, инглиз — агар у аклдан озмаган бўлса, менинг ўрнимда туриб биз ёзиб келган ва хозир мен ёзаётган тил хақида, у сохта тилми ёки биз қўллаётган усуллар сохтами деган фикрни хаёлига ҳам келтирмайди; рус кишиси эса, агар у тентак бўлмаса, ўйлаб кўради ва ўзича шундай ёзаверсам бўладими? Ўз қимматбаҳо мулохазаларимни тезрок стенографиядан чиқариб қўя колсаммикин ёки шу тилда ёзилган «Бечора Лиза» (Н. Карамзин асари. ХДК изоҳи) завқ билан ўқилган, уни кимлардир мақгаган-ку! Ёки тил борасида бошкача услубларни ҳам излаш керакми деган мулохазаларга боради. Унинг ўйлашига сабаб шуки, бизнинг бугунги тилимиз ва услубимиз жирканч, бошка тил ва усулларга (у халқ тилида мавжуд) эрксиз орзулар сари етаклайди. Данилевскийнинг фан ва адабиётга нисбатан билдирган мулоҳазалари мутлақо тўғри, аммо шоир, агар чинакам шоир бўлса, у ўқлар ёғилиб турганда ёки бошқа ердами, эркин бўла олмайди. Ҳар бир одам ўқ ёғилиб турганда ёки ўзининг тинч хонасида бўлганида ўрнидан туриши ёки турмаслиги ўз ихтиёрида бўлгани каби. Ўқ остида туриш мумкин, яшириниш мумкин, ҳимояга ўтиш, ҳужум қилиш мумкин. Ўқ остида бунёдкорлик қилиб бўлмайди, бунинг учун ҳавфсиз жойга ўтиш лозим.
Бир нарсага эътибор беринг: биз ўқ остидамиз, аммо ҳамма шундайми? Агар ҳамма шундай бўлса, ҳаётнинг ўзи худди фан ва адабиётга ўхшаган қатьиятсиз, бетайин нарсага айланган бўларди, ҳаёт эса мустаҳкам ва улуғвор, унинг ўз йўли бор, у ҳеч кимни тан олмайди. Демак, ўқларнинг ҳаммаси биздаги аҳмоқ адабиёт минорасига бориб тегади. Юксакдан тушиш ва омма ичига бориш керак, у ерда эркинлик мавжуд. Яна омма ичига боришда халқона моҳият бор. «Бечора Лиза” йиғлатади, уни мақташди, аммо уни ( ҳозир ) ҳеч ким ўқимайди, ҳолбуки қўшиқлар, эртаклар, достонларни — содда нарсаларни эса токи рус тили яшар экан, ҳамма ўқийди.
Мен ёзиш услуби ва ифодани ўзгартирдим, шундай қилиш лозим деб ҳисоблайман. Сабаби, ҳатто Пушкин ҳам мен учун бачкана туюлади, илмий асарларимиз тили ҳақида индамай қўя қолай, халқ гапирадиган тилда эса шоир тасвирлашни хохлаган ҳамма нарсани ифодаловчи товушлар бор — улар мен учун қадрли. Бундан ташқари, ана шу тил — буниси жуда муҳим — энг яхши шоирона ҳакамдир. Ортиқча, ҳашаматли, ғайритабиий нарсани айтишга уриниб кўр, тил йўл бермайди, биздаги адабий тилнинг суяги йўқ; у жуда тантиқ, адабиётга ўхшаб кетадиган саёз нарсаларга тўла. Славянпарастларнинг халқчиллиги билан чинакам халқчиллик мутлақо қарама-қарши икки хил ҳодисадир…
Ҳали ёзишга киришмадим, балки қишгача киришмасам хам керак. Барча куч-кувватим, ақлимни «Алифбе”га сарфладим. «Тонг” учун «Алифбе’та мослаб ёзилган «Кавказ асири”ни бир ҳафта ичида юбораман. Таклифингиз учун миннатдорчилик билдираман ва корректурани ушлаб туришингизни сўрайман.
Марҳамат килиб бу ҳикоя ҳақидаги мулоҳазаларингизни ёзиб юборинг. Мен ҳозир ёзаётган ва катталар учун ёзишни мўлжаллаган тил ва услуб намунаси шу тарзда бўлади. Пушкин жуда қотириб айтганидек, бундай ахмоқона ишларга кўл урганингдан кейин, ҳаётдаги бемаъниликларни яхши ҳис кила бошлайсан. Мутлақ сукунат ва коронғулик қўйнида шитирлаган овозларга қулок солиб, зулмат қаъридаги шуълаларга тикилиб турган одамнинг нақ бурни тагида сассиқ мушакни тутатиб юборишса ёки сохта карнайларни варанглатиб чалишса у не аҳволга тушишини кўз олдингизга келтиринг. Накадар азоб! Ҳозир мен яна сукунат ва оқшом оғушида масту мустағриқ турган ҳолда ҳам кўриб, ҳам тинглаб ором олмокдаман. Агар кўраётган ва тинглаётганларимни юздан бирини тасвирлай олсам қанийди? Бундан ортиқроқ роҳат борми?..
1874 йил
Н. Н. Страховга
13 февраль. Ясная Поляна
… Мен доиранинг учларини бир-бирига туташтирмагунча унинг расмини чизолмайман, қинғир-қийшиқ жойларини кейин тузатаман. Ҳозир ҳалқа учларини туташтирдим, буёғи факат тузатиш, тузатиш…
Мен шу пайтгача ҳеч кимга ўқиб бермасдан ёки ҳикоя қилмасдан туриб бунчалик кўп ёзмаган эдим, ҳозир кимгадир ўқиб беришни жудаям хоҳлаяпман. Сизга нимани берган эдим! Аммо бемазалиги, пуфлаб шиширилганлигини биламан. Қайта ишлаш, бутунлай янгидан ёзиш жонимга тегди, кимдандир мақтов эшитишни ва бошқа қайта ёзмасликни жудаям хоҳлар эдим. Яхши чикармикан — буниси номаълум. Бошидан-охиригача ўзимга маъкул бўлишига ишонмайман. Аммо жуда кўп нарса ёзилди ва қайта ишланди, деярли ҳалқа учлари туташтириб бўлинди…
1875 йил
М.Н. Катковга
Февралнинг ўртаси. Ясная Поляна
(«Анна Каренина”даги ) сўнгги бобнинг ҳеч қаерига тега олмайман. Ўзингиз айтганингиздек, тиниқ реализм асосий қуролимднр, ҳеч қандай пафос, ҳеч қандай мулоҳазалардан фойдалана олмайман. Ана шу нуқта бутун романни ушлаб туради. Агар у ёлғон бўлса, бошқалари ҳам ёлғон…
Е.Н. Менгденга
19 февраль. Лсная Поляна
… Агар мен халк журналининг ношири бўлганимда, ходимларимга шундай буюрардим: нимани хохласангиз шуни ёзинг, майли коммунизмни, христианлик динини, протестантликни тарғиб килинг, ихтиёрингиз, аммо хар бир сўзингиз журнал нусхаларини ташувчи оддий аравакашга хам тушунарли бўлсин, ана шунда журнал ҳалол, соғлом ва яхши нашрга айланади. Мен хазиллашаётганим йўқ, мантиққа зид фикр юритишни хоҳламайман ҳам, аммо буни ўз тажрибамдан яхши биламан. Мутлако содда ва тушунарли тил билан ҳеч кандай ёмон нарса ёзиш мумкин эмас. Тушуниб бўлмайдиган тилда ифодалангани учун мазҳабчилик, протестантлик, христианлик борасидаги барча мулоҳазалар ёлғон, ярамас, ахлоксиз нарсага айланади ва улоқтириб ташланади; халқ журналларида тўлиб-тошиб ётган доноликни даъво қилувчи, аммо юзаки, аксари ёлғон-яшиқдан иборат сохта, илмий-оммабоп фикрлар хам тушунарсиз жумлалар туфайли маьносиз. кашшоқ бўлиб қолади ва рад этилади. Агар халқ журнали чинакам халқ журналига айланишни истаса, у фақат тушунарли бўлмоғи лозим ва бунга эришиш қийин эмас, ундаги барча мақолаларни қоровуллар, аравакашлар, ошпаз аёлларнинг синовидан ўтказиш керак. Улар ўқиётганда бирон сўзни тушунмасдан тўхтаб қолмаса. демак мақола яхши. Мақолани ўқиб бўлгандан кейин унинг мазмунини биронтаси сўзлаб беролмаса, демак мақола ҳеч нарсага арзимайди.
Н.Н. Страховга
16 февраль. Ясния Поляна
… Романим ( «Анна Каренина” — тарж.) (обрўйимни) тушириб қўймаганидан жуда-жуда хурсандман. Катта муваффақиятга ишонмайман. Биламанки, сиз катта муваффақиятни хоҳлайсиз ва унга ишонасиз ҳам. Бу ерда қандай гап кетаётганлигини тушунмайдиганларга қўшиламан. Ҳаммаси соддагина (соддалик, агар у бор бўлса, жуда катта машаққатлар билан қўлга киритилган фазилат) эмас, бориб турган пасткашлик. Ижодий ният хам оддий. Шунга кўра катта муваффақият қозониш мумкин эмас. Айниқса дастлабки боблари мутлако заиф. Бундан ташқари, ёмон ишланган. Буни мен алам билан ҳис қиламан…
А.А. Фетга
22 февраль. Ясная Поляна
Юборган шеьрингиз менинг назаримда яхши бир шеърнинг уруғига ўхшайди, у шоирона ният сифатида мен учун тушунарли, аммо бадиий сўз сифатида мутлақо тушунарсиз…
Н. Н. Страховга
23…24 февраль. Ясная Поляна
Қадрли Николай Николаевич, муаллиф сифатида романга маҳлиёлигимни бутунлай парчалаб ташладингиз, шунинг учун агар вақтингиз ва рағбатингиз бўлса, бу боблар хақида эшитган ёки ўқиган тайинли мулоҳазалардан, марҳамат қилиб, менга хабар бериб турсангиз. Заиф жойлари кўп. Уларни сизга айтаман: Аннанинг уйига келиши ва уйдаги кечинмалари (Романнинг биринчи қисми, XXXII-XXXIII боблар — тарж.). Доктор кетгандан кейин Шчербицкийлар оиласидаги суҳбатдан сингиллар ўртасидаги муносабатгача (Романнинг иккинчи қисми, II боб — тарж.). Петербургдаги салонлар ва ҳоказо (Романнинг иккинчи қисми, VI боб — тарж.). Мана шу ўринлар хусусида баҳслар бўлса, марҳамат қилиб менга айтсангиз. Мен учун юборилган корректурада Аверькеванинг драмасидаги («Княгиня Ульяна Вяземская» драмаси назарда тутилмоқда — тарж..) хотима бор, бу хотимани ўқиб, мен ёзган заиф нарсалар ҳам нега муваффақият қозонаётгани сирини англагандек бўлдим. У ерда бир рус князи маъшуқасини ўлдириб кўяди ва дастлабки дақиқаларда ўз қилмишидан даҳшатга тушиб: «О, мен бахтсизман! Солномаларда мени қотил деб тилга олишади!” деб хитоб қилади. Нақадар разолат! Бу қабиҳликни ўқиб, нега оқ шеър ёзилишини тушундим… Биронта киладиган иши қолмаган одам оқ шеър ёза бошлайди, чунки унда ифлос ёлғон билинмай кетади…
Н.Д. Глохвастовга
6… 10 сентябрь. Ясная Поляна
… Бадиий ижод режалари ҳақида бир-бирига хабар бериб туришдан кўра ёмон нарса йўқ.
Агар сиз суҳбат чоғида драмангизда нималарни кўрсатмоқчи бўлганингизни ҳикоя қилиб берсангиз, уни ёзишдан қандай наф бор? Шу туфайли мен нима демоқчи эканингизни яхши англай олмадим.
Бадиий асар — муҳаббат меваси. Аммо фаолиятсиз муҳаббат — жонсиз жисмдир. Ишга муҳаббат билан киришинг, шунда сиз яхши кўрган нарсани биз ҳам севиб коламиз.
А. А. Фетга
26 октябрь. Ясная Поляна
… Бизнинг ишимиз даҳшатлидир. Ўзимиздан бошқа ҳеч ким буни билмайди. Яхши ишлаш учун оёғимиз остида суянчиқ туриши керак. Бу суянчиқ ихтиёрингизга бўйсунмайди. Ана шу суянчиқсиз ишласангиз, материални исроф қиласиз ва ортиқча меҳнатга кўмилиб кетасиз, кейин уни давом эттириш имкони бўлмай қолади. Айниқса бу ишнинг бошланғич босқичида яққол сезилади. Ҳамма тайёргарлик кўрилган, аммо нимадан бошлаш керак? Қўл узатсанг, бас, узиб олаверасан, лекин ҳеч нарсага етолмайсан, чор-ночор эзилиб ўтирасан. Мен ҳам шундай ўтирган эдим. Энди, чамаси, суянчиқ пайдо бўлди, енг шимариб, ишлай бошлашим мумкин.
Шу кунларда ҳеч ким тасаввур ҳам килмаган бир китобни роҳатланиб ўкияпман. Бу Тифлисда босилган Кавказлик тоғликлар ҳақида маълумотлар тўплами (1868 йили нашр этилган «Сборник сведений о кавказских горцах» тўплами назарда тутилмоқда). Унда тоғликларнинг ривоятлари ва шеърият хазиналари жамланган. Сизга юбормоқчи бўлдим. Уни ўқир эканман, ҳар доим сизни эсладим. Аммо жўнатолмаяпман, сабаби улардан ажралгим келмаяпти. Қайта-кайта ўқияпман. Бир намуна келтираман:
Қабримдаги тупроқ қуриб кетади, сен ҳам унутасан мени, азиз онажон.
Қабрим устида ўсган майсалар ҳасратларингни тўсиб қўяди, оҳ, кекса отам.
Сингилларимнинг кўзидаги ёшлар қурийди, уларнинг кўксидаги ғамлар учиб кетади…
Қалай?
1876 йил
Е.В. Львовга
29 февраль… 1 март. Ясная Поляна
Марҳаматли князь, мактубингиз мени ҳам хурсанд қилди, ҳам ранжитди. Халқ учун ёзилган ҳикояларимнинг шаклини муносиб баҳолаганингиздан хурсанд бўлдим, ранжиганимга сабаб шуки, сиз, чамаси, бу ҳикоялар эълон килинганидан кейинги 5 йил давомида уларни ҳеч қаерда учратмагансиз ва ўқувчилар билан бирга мени халқ учун ёзиб пул ишламоқчи бўлган фирибгарлар қаторига қўшгансиз ёки нима деяётганини ўзи ҳам билмайдиган 50 ёшли тентаклардан бири деб билгансиз. Мен немис педагогикаси билан муросасиз курашиб, ҳаётимнинг катта қисмини айнан шунга бағишлаганимга сабаб шуки, мен халқ ва халқнинг болалари нимани ўйлашини ҳамда у билан қандай гаплашишни биламан; ана шу билим истеъдодли (ниҳоятда аҳмоқона, бемаъни сўз бу) бўлганим учун осмондан тушган эмас, аксинча, мен бу билимларни муҳаббат ва заҳматли меҳнатларим эвазига қўлга киритганман. Китобчаларимдаги ҳикоялар, масаллар тайёрланган кўп сонли ҳикоялар орасидан 20 мароталаб саралаб олинган ва ҳар гал ўн марталаб қайта ишланган, бошқа биронта асаримни бу қадар катта заҳмат чекиб ёзмаган эдим.
Айниқса, «Алифбе”га жуда катта меҳнат сарфладим. Заҳмат чекиб ёзган ҳамма нарсаларим учун мени мақташди, аммо фақат бир нарса, аникроғи, мен қилган энг яхши ва фойдали ишим, яъни «Алифбе” ва китобчалар ҳақида матбуотда бир оғиз ҳам камситувчи гап айтилмади. Сиз эса ўқигансиз, кадрига етгансиз. бунинг устига ўзингиз ёзаяпсиз ва ёзишни хоҳлаяпсиз, сизда дид ва ҳис қилиш туйғуси бор, аммо бу китобчаларни ўқиган дидли ва ҳиссиётли кишилар: «Содда, тиниқ бўлса нима бўпти, баъзи жойлари барибир яхши эмас, сохта» дейишади. Ўқиб, шу гапларни айтганларнинг барчаси ҳақ. Аммо улардан бирортаси шунга ўхшаш ҳикоялар ёзиб кўрсин-чи, ўшанда инкор этилаётган фазилатлар: соддалик, аниқлик, биронта ортиқчалик ва сохталикка йўл кўймаслик нақадар машаққат билан қўлга киритилишини тушунган бўларди…
Н.Н. Страховга
23 апрель Ясная Поляна
… Сиз менинг романимни қандай тушунганингиз ҳақида ёзгансиз ва бу ҳақдаги фикрларим билан қизиққансиз. Дарҳақиқат, шундай. Дарҳакиқат, мулоҳазаларингизни ўқигандаги кувончларим таърифга сиғмайди; аммо хамма худди сиздек тушуниши мумкин эмас. Чамаси, сиз ҳам менга ўхшаб бу ишларнинг чинакам ишқибозига ўхшайсиз. Баайни тулалик каптарбоз сингари. У чинкаптарни жуда қиммат бахолайди; аммо бу чинкаптарда чинакам фазилатлар борми-йўқми бунга қизиқмайди. Бундан ташкари — ўзингиз биласизки — бизнинг биродаримиз муттасил равишда умидсизлик, ўзини-ўзи камситишдан, бошқа йўл излашни ўйлаб ҳам ўтирмай, чегараси йўқ такаббурлик сари сакраб ўтиш билан банд. Буни шунинг учун айтмокдаманки, романим ҳақидаги барча мулоҳазаларингиз тўғри, аммо сиз билдирган фикрлар мен айтмокчи бўлган гапларнинг ҳаммасини тўла қамраб ололмайди. Масалан, сиз одамларни икки хил тоифага ажратасиз. Буни мен ҳар доим ҳис киламан — биламан, аммо сира назарда тутган эмасман. Сиз гапираетган пайтингизда айтаётган сўзларингиз назарда тутилган ҳақиқатнинг фақат бир қисми эканини сезиб тураман. Агарда романда акс эттириладиган вокеаларни фақат сўз билан ифодалаш мумкин бўлганда эди, аввал ёзилган роман билан кифояланиб қўя қолар эдим. Мабодо узоқни кўролмайдиган танқидчилар Облонский қандай овқатланаётгани ёки Каренинанинг елкаси кандайлиги менга ёққани учунгина тасвирланган деб ўйласалар янглишадилар.
Мен ёзган хамма, деярли ҳамма асарларимда бир-бирига мантиқан боғланган фикрларни бир занжирга улаш орқали қарашларимнн баён қилишга интилдим, аммо сўз билан ифодаланган ҳар қандай фикр алоҳида ҳолатида моҳиятини ўзгартиради, тағин у ўзаро туташган занжирдан узиб олинса, бу моҳият даҳшатли даражада пасайиб кетади…
Буларни сиз мендан кўра яхширок биласиз, бу хусусда мен яқиндагина ўйлай бошладим. Буни яққол исботлайдиган мисоллардан бири мен учун Вронскийнинг ўз жонига қасд килиши бўлди, бу лавҳа сизга маъкул бўлган. Мен бу ҳолатни равшан тасаввур қила олмаган эдим. Вронский (Аннанинг ) эри билан учрашгандан кейин кандай қарорга келгани ҳақидаги бобни анча илгари ёзиб қўйган эдим. Уни қайта тузатдим ва мен учун мутлақо кутилмаганда Вронский қатъият билан ўқ узмоқчи (дуэлга чиқмоқчи демоқчи. ХДК изоҳи) бўлади. Энди бу асарнинг таркибий давоми учун мутлақо зарур воситага айланди…
(Апрел ойида Страхов Толстойга ёзган эди: Ҳамманинг ўз қайғуси бор; Сиз, таъзим ва ҳавас қилишга сазовор Лев Николаевич, нимадир бўлиб, ғалати кайфиятга тушиб қолибсиз. Табиатингизга хос совуққонликни негадир йўқотиб қўйиб, «Анна Каренина” нашринн тўхтатиш ҳақида маслаҳат сўраяпсиз ва бу билан асар қандай тамом бўлишини сўраб тинимсиз мурожаат қилиб турган минглаб ўқувчилар оғир аҳволга тушиб қолишини ҳатто ўйлаб кўрмаяпсиз. Тўй тасвирида бир неча арзимайдиган нуқсонга йўл қўйганингиз учун шундай умидсизликка тушиб қолдингизми? Бу хатолар тўй кунига келиннинг куёвдан кейин келиши лозимлиги, никоҳ ўқилгандан сўнг илоҳий суратларга таъзим қилиш каби майда-чуйдалар бемаънн нарсалар-ку! Шунга қарамай, никоҳ маросимидаги ҳолатлар, гуллар тасвири адабиётимизда биринчи марта юз кўрсатмоқда. Хўп, яхши, мен романингизни танқид қила қолай. Энг асосий нуқсон баённинг совуқлигида, айтиш мумкинки, тасвирдаги совуқ оҳангда. Одатда оҳанг деб аталадиган ҳодиса Сизда сезилмайди, аммо яхлит олганда бутун баён давомида менга совуқлик сезилиб турди. Ўқиш жараёнида, менга, сизнинг овозингизни адашмай илғаб оладиган кишига шундай туюлди. Шунинг натижасида бирқанча кучли саҳналар бир қадар қуруқ чиққан. Шу жойларда бир қадар тушунтириш берувчи, мулоҳаза уйғотувчи сўзлар бўлиши лозим, Сиз эса мусиқада оҳиста пасайиб бориб, сўнг тамомланадиган хотима усулини қўллаш ўрнига дабдурустдан тасвирни узиб қўясиз. Яна кулги қўзғатишга мўлжалланган саҳифалар ҳам етарли даражада қувноқ чиқмаган, кулдириш керакми, ичак узгудек бўлсин-да!
… Ўқиб битирганимдан кейин яна қайтадан ўқий бошладим. Вронскийнинг жонига қасд қилиши, унинг Каренина билан учрашуви нақадар яхши ва кучли! Биргина хорижий шаҳзодангиз шунчалик муваффақиятли чизилганки, ана шу саҳифанинг ўзи тугал қиссага татийди!..)
1881 йил Н.Н Страховга
5-10 февралъ. Ясная Поляна
…. Достоевский ҳақидаги барча кечинмаларимни сўзлаб беришни қанчалик хоҳлар эдим. Сиз ўз туйғуларингизни изҳор килиб, кўнглимдаги гапларнинг бир қисмини айтибсиз. Мен бу одамни ҳеч качон кўрган ёки у билан бирон муносабатда бўлган эмасман ва бирдан, у ўлгандан кейин, менга жуда, жуда яқин, азиз, керакли одам эканини тушуниб етдим. Мен ёзувчиман, ёзувчиларнинг ҳаммаси шуҳратпаст, ҳасадгўй бўлади, сирасини айтганда айнан шундай адабиётчиман. У билан тенглашишни ҳеч качон хаёлимга ҳам келтирмаганман, ҳеч качон. У ёзганларнинг ҳаммаси яхши, ҳақконий нарсалар ёзган, менга шундай туюладики, у қанча кўп ёзса, мен учун шунча яхши эди. Санъат менда ҳасад туғдиради, ақл учун ҳам шундай, аммо қалбни фақат хурсанд килади. Мен уни дўстим деб билар эдим, қачондир учрашиш ҳақида ўйлаб ҳам кўрмагандим. Ҳеч кутилмаганда, тушлик пайти эди — кеч колганим учун бир ўзим овқатланаётгандим — вафот этганини ўқиб билдим. Гўё таянч нуқтани йўқотгандек бўлдим. Ўзимни йўқотиб қўйдим, шунда у мен учун нақадар азиз эканини аниқ билдим, алам ичида йиғладим. ҳозир ҳам йиғлаяпман.
Шу кунларда, вафотидан салгина олдин «Хўрланган ва ҳакоратланганлар’’ни ўқиб мумдек эриган эдим…
Манба: «Jahon adabiyoti» журнали, 2011, июнь
Lev TOLSTOY
ASOSIY QAHRAMONLARIM — HAQIQAT
(Xatlar Kundaliklardan)
Ortiqboy Abdullaev tarjimasi
XATLAR
1871 yil
A. A. Fetga
1… 6 yanvar`. Yasnaya Polyana
Xatingizni bir hafta oldin oldim, ammo javob yozolmadim. Sababi, ertadan-kechgacha yunon tilini o’rganayapman. She’riy maktubingiz go’zal emas, sababi u mutlaqo tasodifiy zaminga qurilgan, tasvirlangan manzaralar ham yorqin chiqmagan, ammo yaxshi. Shunga xursandmanki, siz qat’iyat bilan jiddiy yozasiz, yana she’rlaringizni kutaman.
Men hech narsa yozmasdan faqat o’qiyapman. Yetib kelgan xabarlar va Borisovning aytishiga qaraganda, yunon tili diplomimning muqovasi uchun siz yuborgan teri yaramaydi. Sizga ochiqchasiga aytsam, hatto ishonmasangiz ham kerak, men Ksenofontni o’qib chiqdim va endi a Livre ouvert (erkin) o’qiydigan bo’ldim. Homerni o’qish uchun so’z boyligi va ozgina chidam kerak.
Bu nayrangbozlikni kimgadir ko’rsatishimga imkoniyat tug’ilishini sabrsizlik bilan kutayapman. Tangri menga bunday telbalikni nasib etganidan nihoyatda baxtiyorman. Birinchidan, zavq olayapman, ikkinchidan, shu paytgacha yunon tilida bu qadar chinakam go’zal va sodda narsa yaratilganini hamma qatori (nimanidir bilganiga qaramay, hech narsani tushunmaydigan professorlar bundan mustasno) bexabar yurganligimga endi ishondim. Uchinchidan, «urush» («Urush va tinchlik» romani demoqchi) ga o’xshagan safsatabozlikdan iborat puch narsalarni yozmaslikka qat’iy ahd qildim. Bundan keyin xudoning oldida gunohkor bo’lishni xohlamayman.
Xudo haqqi, menga tushuntirib bering, Ezop masallarini, mo»jizakor Ksenafontni, Aflotunni aytmay qo’ya qolaylik, men o’qishga tayyorlanayotgan Homerni shu paytgacha nega hech kim bilmaydi? Nemischa tarjimalarga tayanib, Homerni butunlay buzib yuborishgan deb hozir ishonch bilan ayta olaman. Dag’al bo’lsa-da, mana bu qiyosni keltiraman: qaynatilgan va tozalangan iliq suv qayoqda-yu, tishingizni qamashtirib yuboradigan maysa o’tlar isi anqib, quyosh nurlarida jilolab turgan, toza va tiniq buloq suvi qayoqda. Fosslar (Homer dostonlarini nemis tiliga tarjima qilgan Iogann Foss nazarda tutilmoqda. XDK izohi) va Jukovskiylarning hammasi ko’kragini shishirib, kuchanib, bo’g’ilib kuylashga zo’r beradilar-u, ammo hech kim ularni hech qachon tinglamasligi haqida o’ylab ko’rishni xayolga ham keltirmaydilar.
V.P. Meshcherskiyga
22 avgust. Yasnaya Polyana
… Men hech narsa yozmayapman, yana xech narsa yozmayman degan umiddaman va shuni xohlayman, ayniqsa, nashr ettirmayman; mabodo insoniy ojizligimga borib, yana yozish va chop ettirishdek bema’ni ehtiroslarga berilib kolsam, yozganlarimni faqat kitob holida nashr ettirishni ma’kul deb bilaman. Agarda jurnalga berish zarurati tug’ilib kolsa, birinchi navbatda «Zarya» («Tong”), so’ngra «Beseda
Mabodo siz nega o’z gazetamiz yoki «Zarya” va «Beseda»” uchun biron narsa yozib berishni xohlamayapti degan xayolga borsangiz, mening qoralamalarim haqida bildirgan maqtov so’zlaringizga tayanib aytamanki, men ma’naviy ehtiyojlarimni qondirishdan boshqa biron-bir foyda ilinjida shunchaki o’zimni ko’rsatish uchun yozmasligimni anglab yetasiz deb o’ylayman.
Sizga gapning sirasini aytib qo’ya qolay, men gazeta va jurnallarni yoqtirmayman, ko’pdan beri ularni o’qimay ko’yganman. Gazeta va jurnal faoliyati aqliy islovotxonaga o’xshaydi, bir kirsang kaytib chiqolmaysan… va ularni hidi ham, mevasi ham yo’q, soxta gullar chiqaradigan, insonning aqliy va badiiy kuvvatini so’ndiradigan zararli korxona deb hisoblayman. Gazeta va jurnal ma’lum maqsadga yo’naltiradi degan gap ham yolg’ondan boshqa narsa emas. Aqliy va badiiy mehnat insondagi yuksak ma’naviy kuchlarning oliy darajada namoyon bo’lishidir, shuning uchun u butun insoniy faoliyatni harakatga keltiradi, uni xech kim yo’lga sola olmaydi…
1972 yil
N.N. Straxovga
3 mart. Yasnaya Polyana
Qadrdonim Nikolay Nikolaevich, ko’pdan beri jim bo’lib ketganingizdan qattiq achinaman… nimalar qilayapsiz? O’zim haqimda yoza olmayman — ko’p vaqtni oladi. «Alifbe” («Azbuka» — Tolstoyning bolalar uchun yozgan o’qish, husnixat va arifmetika bo’yicha qo’llanma nazarda tutilmoqda. XDK izohi) ham ko’p vaqtimni olayapti, ammo butunlay emas. Bu narsalarni maktub orqali tushuntirib bera olmayman — ular haqida batafsil gaplashish lozim. «Alifbe”ni yozib tugatganman. U juda yomon alfozda nihoyatda sekinlik bilan bosilmoqda. men esa azaliy odatimga ko’ra qog’ozlarni chaplab, yigirma marotalab kayta ishlash bilan ovoraman. Shuning uchun «Tong»ga hech narsa jo’natganim yo’k. Ularga va’da berib qo’yganimdan nihoyatda xijolatdaman, ammo bundan «Tong” ga hech qanday naf tegmaydi…
«Alifbe”dagi maqollarning qandaydir fazilati bo’lsa, bu rasmlar va lavhalarning aniqligi, ya’ni tiliga bog’liq; jurnalda esa bu chala narsaga o’xshab o’ta g’alati va ko’rimsiz chikadi. Xuddi suratlar galereyasiga qog’ozda chizilgan soyasiz rasm xo’jako’rsinga qo’yib qo’yilganga o’xshaydi. Bugungi kunda rus she’riyati olamida bir-biriga zid ikki holat paydo bo’lganiga e’tibor berganmisiz? Bir tomonda barcha poetik ijod turlari — musiqa, tasviriy san’at, she’riyatning inkirozi, ikkinchi tomonda rus xalki ijodining barcha namunalari — musiqa, rasm, bezaklar hamda she’riyatni o’rganish ishtiyoqi. Mening nazarimda bu inqiroz ham emas, xalqchillikka qaytish sharti bilan berilgan o’lim hukmidir. So’nggi ijodiy to’lqin ko’tarilishi Pushkin davrida yuz bergan edi, keyin Lermontov, Gogol`, biz gunohkor bandalar yer ostiga ketdik. Boshka to’lqin xalqni o’rganishga yo’naltirildi, tangri yor bo’lsa, u biron joydan suzib chikadi. Pushkin davri esa o’ldi, izsiz yo’qoldi.
Nimani ko’zda tutayotganimni chamasi tushungandirsiz? Suzib chiqishda ishtirok etguvchilar baxtiyor kishilardir. Men umidvorman.
N.N. Straxovga
22-25 mart. Moskva
Suyukli Nikolay Nikolaevich, siz rosa adabimni berdingiz. Uni (xatni demoqchi. XDK izohi) o’qiganimdan keyin qayg’uga botdim. Har galgidek nishonga aniq urgansiz va to’g’ri ko’rsatgansiz. Siz bizning fanimiz va adabiyotimizda erkinlik yo’q deganingizda xaqsnz, ammo bunda siz falokatni ko’rayapsiz, men esa boshqacha fikrdaman. To’g’ri bironta frantsuz, nemis, ingliz — agar u akldan ozmagan bo’lsa, mening o’rnimda turib biz yozib kelgan va xozir men yozayotgan til xaqida, u soxta tilmi yoki biz qo’llayotgan usullar soxtami degan fikrni xayoliga ham keltirmaydi; rus kishisi esa, agar u tentak bo’lmasa, o’ylab ko’radi va o’zicha shunday yozaversam bo’ladimi? O’z qimmatbaho muloxazalarimni tezrok stenografiyadan chiqarib qo’ya kolsammikin yoki shu tilda yozilgan «Bechora Liza» (N. Karamzin asari. XDK izohi) zavq bilan o’qilgan, uni kimlardir maqgagan-ku! Yoki til borasida boshkacha uslublarni ham izlash kerakmi degan muloxazalarga boradi. Uning o’ylashiga sabab shuki, bizning bugungi tilimiz va uslubimiz jirkanch, boshka til va usullarga (u xalq tilida mavjud) erksiz orzular sari yetaklaydi. Danilevskiyning fan va adabiyotga nisbatan bildirgan mulohazalari mutlaqo to’g’ri, ammo shoir, agar chinakam shoir bo’lsa, u o’qlar yog’ilib turganda yoki boshqa yerdami, erkin bo’la olmaydi. Har bir odam o’q yog’ilib turganda yoki o’zining tinch xonasida bo’lganida o’rnidan turishi yoki turmasligi o’z ixtiyorida bo’lgani kabi. O’q ostida turish mumkin, yashirinish mumkin, himoyaga o’tish, hujum qilish mumkin. O’q ostida bunyodkorlik qilib bo’lmaydi, buning uchun havfsiz joyga o’tish lozim.
Bir narsaga e’tibor bering: biz o’q ostidamiz, ammo hamma shundaymi? Agar hamma shunday bo’lsa, hayotning o’zi xuddi fan va adabiyotga o’xshagan qat`iyatsiz, betayin narsaga aylangan bo’lardi, hayot esa mustahkam va ulug’vor, uning o’z yo’li bor, u hech kimni tan olmaydi. Demak, o’qlarning hammasi bizdagi ahmoq adabiyot minorasiga borib tegadi. Yuksakdan tushish va omma ichiga borish kerak, u yerda erkinlik mavjud. Yana omma ichiga borishda xalqona mohiyat bor. «Bechora Liza” yig’latadi, uni maqtashdi, ammo uni ( hozir ) hech kim o’qimaydi, holbuki qo’shiqlar, ertaklar, dostonlarni — sodda narsalarni esa toki rus tili yashar ekan, hamma o’qiydi.
Men yozish uslubi va ifodani o’zgartirdim, shunday qilish lozim deb hisoblayman. Sababi, hatto Pushkin ham men uchun bachkana tuyuladi, ilmiy asarlarimiz tili haqida indamay qo’ya qolay, xalq gapiradigan tilda esa shoir tasvirlashni xoxlagan hamma narsani ifodalovchi tovushlar bor — ular men uchun qadrli. Bundan tashqari, ana shu til — bunisi juda muhim — eng yaxshi shoirona hakamdir. Ortiqcha, hashamatli, g’ayritabiiy narsani aytishga urinib ko’r, til yo’l bermaydi, bizdagi adabiy tilning suyagi yo’q; u juda tantiq, adabiyotga o’xshab ketadigan sayoz narsalarga to’la. Slavyanparastlarning xalqchilligi bilan chinakam xalqchillik mutlaqo qarama-qarshi ikki xil hodisadir…
Hali yozishga kirishmadim, balki qishgacha kirishmasam xam kerak. Barcha kuch-kuvvatim, aqlimni «Alifbe”ga sarfladim. «Tong” uchun «Alifbe’ta moslab yozilgan «Kavkaz asiri”ni bir hafta ichida yuboraman. Taklifingiz uchun minnatdorchilik bildiraman va korrekturani ushlab turishingizni so’rayman.
Marhamat kilib bu hikoya haqidagi mulohazalaringizni yozib yuboring. Men hozir yozayotgan va kattalar uchun yozishni mo’ljallagan til va uslub namunasi shu tarzda bo’ladi. Pushkin juda qotirib aytganidek, bunday axmoqona ishlarga ko’l urganingdan keyin, hayotdagi bema’niliklarni yaxshi his kila boshlaysan. Mutlaq sukunat va korong’ulik qo’ynida shitirlagan ovozlarga qulok solib, zulmat qa’ridagi shu’lalarga tikilib turgan odamning naq burni tagida sassiq mushakni tutatib yuborishsa yoki soxta karnaylarni varanglatib chalishsa u ne ahvolga tushishini ko’z oldingizga keltiring. Nakadar azob! Hozir men yana sukunat va oqshom og’ushida mastu mustag’riq turgan holda ham ko’rib, ham tinglab orom olmokdaman. Agar ko’rayotgan va tinglayotganlarimni yuzdan birini tasvirlay olsam qaniydi? Bundan ortiqroq rohat bormi?..
1874 yil
N. N. Straxovga
13 fevral`. Yasnaya Polyana
… Men doiraning uchlarini bir-biriga tutashtirmaguncha uning rasmini chizolmayman, qing’ir-qiyshiq joylarini keyin tuzataman. Hozir halqa uchlarini tutashtirdim, buyog’i fakat tuzatish, tuzatish…
Men shu paytgacha hech kimga o’qib bermasdan yoki hikoya qilmasdan turib bunchalik ko’p yozmagan edim, hozir kimgadir o’qib berishni judayam xohlayapman. Sizga nimani bergan edim! Ammo bemazaligi, puflab shishirilganligini bilaman. Qayta ishlash, butunlay yangidan yozish jonimga tegdi, kimdandir maqtov eshitishni va boshqa qayta yozmaslikni judayam xohlar edim. Yaxshi chikarmikan — bunisi noma’lum. Boshidan-oxirigacha o’zimga ma’kul bo’lishiga ishonmayman. Ammo juda ko’p narsa yozildi va qayta ishlandi, deyarli halqa uchlari tutashtirib bo’lindi…
1875 yil
M.N. Katkovga
Fevralning o’rtasi. Yasnaya Polyana
(«Anna Karenina”dagi ) so’nggi bobning hech qaeriga tega olmayman. O’zingiz aytganingizdek, tiniq realizm asosiy qurolimdnr, hech qanday pafos, hech qanday mulohazalardan foydalana olmayman. Ana shu nuqta butun romanni ushlab turadi. Agar u yolg’on bo’lsa, boshqalari ham yolg’on…
YE.N. Mengdenga
19 fevral`. Lsnaya Polyana
… Agar men xalk jurnalining noshiri bo’lganimda, xodimlarimga shunday buyurardim: nimani xoxlasangiz shuni yozing, mayli kommunizmni, xristianlik dinini, protestantlikni targ’ib kiling, ixtiyoringiz, ammo xar bir so’zingiz jurnal nusxalarini tashuvchi oddiy aravakashga xam tushunarli bo’lsin, ana shunda jurnal halol, sog’lom va yaxshi nashrga aylanadi. Men xazillashayotganim yo’q, mantiqqa zid fikr yuritishni xohlamayman ham, ammo buni o’z tajribamdan yaxshi bilaman. Mutlako sodda va tushunarli til bilan hech kanday yomon narsa yozish mumkin emas. Tushunib bo’lmaydigan tilda ifodalangani uchun mazhabchilik, protestantlik, xristianlik borasidagi barcha mulohazalar yolg’on, yaramas, axloksiz narsaga aylanadi va uloqtirib tashlanadi; xalq jurnallarida to’lib-toshib yotgan donolikni da’vo qiluvchi, ammo yuzaki, aksari yolg’on-yashiqdan iborat soxta, ilmiy-ommabop fikrlar xam tushunarsiz jumlalar tufayli ma`nosiz. kashshoq bo’lib qoladi va rad etiladi. Agar xalq jurnali chinakam xalq jurnaliga aylanishni istasa, u faqat tushunarli bo’lmog’i lozim va bunga erishish qiyin emas, undagi barcha maqolalarni qorovullar, aravakashlar, oshpaz ayollarning sinovidan o’tkazish kerak. Ular o’qiyotganda biron so’zni tushunmasdan to’xtab qolmasa. demak maqola yaxshi. Maqolani o’qib bo’lgandan keyin uning mazmunini birontasi so’zlab berolmasa, demak maqola hech narsaga arzimaydi.
N.N. Straxovga
16 fevral`. Yasniya Polyana
… Romanim ( «Anna Karenina” — tarj.) (obro’yimni) tushirib qo’ymaganidan juda-juda xursandman. Katta muvaffaqiyatga ishonmayman. Bilamanki, siz katta muvaffaqiyatni xohlaysiz va unga ishonasiz ham. Bu yerda qanday gap ketayotganligini tushunmaydiganlarga qo’shilaman. Hammasi soddagina (soddalik, agar u bor bo’lsa, juda katta mashaqqatlar bilan qo’lga kiritilgan fazilat) emas, borib turgan pastkashlik. Ijodiy niyat xam oddiy. Shunga ko’ra katta muvaffaqiyat qozonish mumkin emas. Ayniqsa dastlabki boblari mutlako zaif. Bundan tashqari, yomon ishlangan. Buni men alam bilan his qilaman…
A.A. Fetga
22 fevral`. Yasnaya Polyana
Yuborgan she`ringiz mening nazarimda yaxshi bir she’rning urug’iga o’xshaydi, u shoirona niyat sifatida men uchun tushunarli, ammo badiiy so’z sifatida mutlaqo tushunarsiz…
N. N. Straxovga
23…24 fevral`. Yasnaya Polyana
Qadrli Nikolay Nikolaevich, muallif sifatida romanga mahliyoligimni butunlay parchalab tashladingiz, shuning uchun agar vaqtingiz va rag’batingiz bo’lsa, bu boblar xaqida eshitgan yoki o’qigan tayinli mulohazalardan, marhamat qilib, menga xabar berib tursangiz. Zaif joylari ko’p. Ularni sizga aytaman: Annaning uyiga kelishi va uydagi kechinmalari (Romanning birinchi qismi, XXXII-XXXIII boblar — tarj.). Doktor ketgandan keyin Shcherbitskiylar oilasidagi suhbatdan singillar o’rtasidagi munosabatgacha (Romanning ikkinchi qismi, II bob — tarj.). Peterburgdagi salonlar va hokazo (Romanning ikkinchi qismi,
VI bob — tarj.). Mana shu o’rinlar xususida bahslar bo’lsa, marhamat qilib menga aytsangiz. Men uchun yuborilgan korrekturada Aver`kevaning dramasidagi («Knyaginya Ul`yana Vyazemskaya» dramasi nazarda tutilmoqda — tarj..) xotima bor, bu xotimani o’qib, men yozgan zaif narsalar ham nega muvaffaqiyat qozonayotgani sirini anglagandek bo’ldim. U yerda bir rus knyazi ma’shuqasini o’ldirib ko’yadi va dastlabki daqiqalarda o’z qilmishidan dahshatga tushib: «O, men baxtsizman! Solnomalarda meni qotil deb tilga olishadi!” deb xitob qiladi. Naqadar razolat! Bu qabihlikni o’qib, nega oq she’r yozilishini tushundim… Bironta kiladigan ishi qolmagan odam oq she’r yoza boshlaydi, chunki unda iflos yolg’on bilinmay ketadi…
N.D. Gloxvastovga
6… 10 sentyabr`. Yasnaya Polyana
… Badiiy ijod rejalari haqida bir-biriga xabar berib turishdan ko’ra yomon narsa yo’q.
Agar siz suhbat chog’ida dramangizda nimalarni ko’rsatmoqchi bo’lganingizni hikoya qilib bersangiz, uni yozishdan qanday naf bor? Shu tufayli men nima demoqchi ekaningizni yaxshi anglay olmadim.
Badiiy asar — muhabbat mevasi. Ammo faoliyatsiz muhabbat — jonsiz jismdir. Ishga muhabbat bilan kirishing, shunda siz yaxshi ko’rgan narsani biz ham sevib kolamiz.
A. A. Fetga
26 oktyabr`. Yasnaya Polyana
… Bizning ishimiz dahshatlidir. O’zimizdan boshqa hech kim buni bilmaydi. Yaxshi ishlash uchun oyog’imiz ostida suyanchiq turishi kerak. Bu suyanchiq ixtiyoringizga bo’ysunmaydi. Ana shu suyanchiqsiz ishlasangiz, materialni isrof qilasiz va ortiqcha mehnatga ko’milib ketasiz, keyin uni davom ettirish imkoni bo’lmay qoladi. Ayniqsa bu ishning boshlang’ich bosqichida yaqqol seziladi. Hamma tayyorgarlik ko’rilgan, ammo nimadan boshlash kerak? Qo’l uzatsang, bas, uzib olaverasan, lekin hech narsaga yetolmaysan, chor-nochor ezilib o’tirasan. Men ham shunday o’tirgan edim. Endi, chamasi, suyanchiq paydo bo’ldi, yeng shimarib, ishlay boshlashim mumkin.
Shu kunlarda hech kim tasavvur ham kilmagan bir kitobni rohatlanib o’kiyapman. Bu Tiflisda bosilgan Kavkazlik tog’liklar haqida ma’lumotlar to’plami (1868 yili nashr etilgan «Sbornik svedeniy o kavkazskix gortsax» to’plami nazarda tutilmoqda). Unda tog’liklarning rivoyatlari va she’riyat xazinalari jamlangan. Sizga yubormoqchi bo’ldim. Uni o’qir ekanman, har doim sizni esladim. Ammo jo’natolmayapman, sababi ulardan ajralgim kelmayapti. Qayta-kayta o’qiyapman. Bir namuna keltiraman:
Qabrimdagi tuproq qurib ketadi, sen ham unutasan meni, aziz onajon.
Qabrim ustida o’sgan maysalar hasratlaringni to’sib qo’yadi, oh, keksa otam.
Singillarimning ko’zidagi yoshlar quriydi, ularning ko’ksidagi g’amlar uchib ketadi…
Qalay?
1876 yil
YE.V. L`vovga
29 fevral`… 1 mart. Yasnaya Polyana
Marhamatli knyaz`, maktubingiz meni ham xursand qildi, ham ranjitdi. Xalq uchun yozilgan hikoyalarimning shaklini munosib baholaganingizdan xursand bo’ldim, ranjiganimga sabab shuki, siz, chamasi, bu hikoyalar e’lon kilinganidan keyingi 5 yil davomida ularni hech qaerda uchratmagansiz va o’quvchilar bilan birga meni xalq uchun yozib pul ishlamoqchi bo’lgan firibgarlar qatoriga qo’shgansiz yoki nima deyayotganini o’zi ham bilmaydigan 50 yoshli tentaklardan biri deb bilgansiz. Men nemis pedagogikasi bilan murosasiz kurashib, hayotimning katta qismini aynan shunga bag’ishlaganimga sabab shuki, men xalq va xalqning bolalari nimani o’ylashini hamda u bilan qanday gaplashishni bilaman; ana shu bilim iste’dodli (nihoyatda ahmoqona, bema’ni so’z bu) bo’lganim uchun osmondan tushgan emas, aksincha, men bu bilimlarni muhabbat va zahmatli mehnatlarim evaziga qo’lga kiritganman. Kitobchalarimdagi hikoyalar, masallar tayyorlangan ko’p sonli hikoyalar orasidan 20 marotalab saralab olingan va har gal o’n martalab qayta ishlangan, boshqa bironta asarimni bu qadar katta zahmat chekib yozmagan edim.
Ayniqsa, «Alifbe”ga juda katta mehnat sarfladim. Zahmat chekib yozgan hamma narsalarim uchun meni maqtashdi, ammo faqat bir narsa, anikrog’i, men qilgan eng yaxshi va foydali ishim, ya’ni «Alifbe” va kitobchalar haqida matbuotda bir og’iz ham kamsituvchi gap aytilmadi. Siz esa o’qigansiz, kadriga yetgansiz. buning ustiga o’zingiz yozayapsiz va yozishni xohlayapsiz, sizda did va his qilish tuyg’usi bor, ammo bu kitobchalarni o’qigan didli va hissiyotli kishilar: «Sodda, tiniq bo’lsa nima bo’pti, ba’zi joylari baribir yaxshi emas, soxta» deyishadi. O’qib, shu gaplarni aytganlarning barchasi haq. Ammo ulardan birortasi shunga o’xshash hikoyalar yozib ko’rsin-chi, o’shanda inkor etilayotgan fazilatlar: soddalik, aniqlik, bironta ortiqchalik va soxtalikka yo’l ko’ymaslik naqadar mashaqqat bilan qo’lga kiritilishini tushungan bo’lardi…
N.N. Straxovga
23 aprel` Yasnaya Polyana
… Siz mening romanimni qanday tushunganingiz haqida yozgansiz va bu haqdagi fikrlarim bilan qiziqqansiz. Darhaqiqat, shunday. Darhakiqat, mulohazalaringizni o’qigandagi kuvonchlarim ta’rifga sig’maydi; ammo xamma xuddi sizdek tushunishi mumkin emas. Chamasi, siz ham menga o’xshab bu ishlarning chinakam ishqiboziga o’xshaysiz. Baayni tulalik kaptarboz singari. U chinkaptarni juda qimmat baxolaydi; ammo bu chinkaptarda chinakam fazilatlar bormi-yo’qmi bunga qiziqmaydi. Bundan tashkari — o’zingiz bilasizki — bizning birodarimiz muttasil ravishda umidsizlik, o’zini-o’zi kamsitishdan, boshqa yo’l izlashni o’ylab ham o’tirmay, chegarasi yo’q takabburlik sari sakrab o’tish bilan band. Buni shuning uchun aytmokdamanki, romanim haqidagi barcha mulohazalaringiz to’g’ri, ammo siz bildirgan fikrlar men aytmokchi bo’lgan gaplarning hammasini to’la qamrab ololmaydi. Masalan, siz odamlarni ikki xil toifaga ajratasiz. Buni men har doim his kilaman — bilaman, ammo sira nazarda tutgan emasman. Siz gapiraetgan paytingizda aytayotgan so’zlaringiz nazarda tutilgan haqiqatning faqat bir qismi ekanini sezib turaman. Agarda romanda aks ettiriladigan vokealarni faqat so’z bilan ifodalash mumkin bo’lganda edi, avval yozilgan roman bilan kifoyalanib qo’ya qolar edim. Mabodo uzoqni ko’rolmaydigan tanqidchilar Oblonskiy qanday ovqatlanayotgani yoki Kareninaning yelkasi kandayligi menga yoqqani uchungina tasvirlangan deb o’ylasalar yanglishadilar.
Men yozgan xamma, deyarli hamma asarlarimda bir-biriga mantiqan bog’langan fikrlarni bir zanjirga ulash orqali qarashlarimnn bayon qilishga intildim, ammo so’z bilan ifodalangan har qanday fikr alohida holatida mohiyatini o’zgartiradi, tag’in u o’zaro tutashgan zanjirdan uzib olinsa, bu mohiyat dahshatli darajada pasayib ketadi…
Bularni siz mendan ko’ra yaxshirok bilasiz, bu xususda men yaqindagina o’ylay boshladim. Buni yaqqol isbotlaydigan misollardan biri men uchun Vronskiyning o’z joniga qasd kilishi bo’ldi, bu lavha sizga ma’kul bo’lgan. Men bu holatni ravshan tasavvur qila olmagan edim. Vronskiy (Annaning ) eri bilan uchrashgandan keyin kanday qarorga kelgani haqidagi bobni ancha ilgari yozib qo’ygan edim. Uni qayta tuzatdim va men uchun mutlaqo kutilmaganda Vronskiy qat’iyat bilan o’q uzmoqchi (duelga chiqmoqchi demoqchi. XDK izohi) bo’ladi. Endi bu asarning tarkibiy davomi uchun mutlaqo zarur vositaga aylandi…
(Aprel oyida Straxov Tolstoyga yozgan edi: Hammaning o’z qayg’usi bor; Siz, ta’zim va havas qilishga sazovor Lev Nikolaevich, nimadir bo’lib, g’alati kayfiyatga tushib qolibsiz. Tabiatingizga xos sovuqqonlikni negadir yo’qotib qo’yib, «Anna Karenina” nashrinn to’xtatish haqida maslahat so’rayapsiz va bu bilan asar qanday tamom bo’lishini so’rab tinimsiz murojaat qilib turgan minglab o’quvchilar og’ir ahvolga tushib qolishini hatto o’ylab ko’rmayapsiz. To’y tasvirida bir necha arzimaydigan nuqsonga yo’l qo’yganingiz uchun shunday umidsizlikka tushib qoldingizmi? Bu xatolar to’y kuniga kelinning kuyovdan keyin kelishi lozimligi, nikoh o’qilgandan so’ng ilohiy suratlarga ta’zim qilish kabi mayda-chuydalar bema’nn narsalar-ku! Shunga qaramay, nikoh marosimidagi holatlar, gullar tasviri adabiyotimizda birinchi marta yuz ko’rsatmoqda. Xo’p, yaxshi, men romaningizni tanqid qila qolay. Eng asosiy nuqson bayonning sovuqligida, aytish mumkinki, tasvirdagi sovuq ohangda. Odatda ohang deb ataladigan hodisa Sizda sezilmaydi, ammo yaxlit olganda butun bayon davomida menga sovuqlik sezilib turdi. O’qish jarayonida, menga, sizning ovozingizni adashmay ilg’ab oladigan kishiga shunday tuyuldi. Shuning natijasida birqancha kuchli sahnalar bir qadar quruq chiqqan. Shu joylarda bir qadar tushuntirish beruvchi, mulohaza uyg’otuvchi so’zlar bo’lishi lozim, Siz esa musiqada ohista pasayib borib, so’ng tamomlanadigan xotima usulini qo’llash o’rniga dabdurustdan tasvirni uzib qo’yasiz. Yana kulgi qo’zg’atishga mo’ljallangan sahifalar ham yetarli darajada quvnoq chiqmagan, kuldirish kerakmi, ichak uzgudek bo’lsin-da!
… O’qib bitirganimdan keyin yana qaytadan o’qiy boshladim. Vronskiyning joniga qasd qilishi, uning Karenina bilan uchrashuvi naqadar yaxshi va kuchli! Birgina xorijiy shahzodangiz shunchalik muvaffaqiyatli chizilganki, ana shu sahifaning o’zi tugal qissaga tatiydi!..)
1881 yil N.N Straxovga
5-10 fevral’. Yasnaya Polyana
…. Dostoevskiy haqidagi barcha kechinmalarimni so’zlab berishni qanchalik xohlar edim. Siz o’z tuyg’ularingizni izhor kilib, ko’nglimdagi gaplarning bir qismini aytibsiz. Men bu odamni hech kachon ko’rgan yoki u bilan biron munosabatda bo’lgan emasman va birdan, u o’lgandan keyin, menga juda, juda yaqin, aziz, kerakli odam ekanini tushunib yetdim. Men yozuvchiman, yozuvchilarning hammasi shuhratpast, hasadgo’y bo’ladi, sirasini aytganda aynan shunday adabiyotchiman. U bilan tenglashishni hech kachon xayolimga ham keltirmaganman, hech kachon. U yozganlarning hammasi yaxshi, haqkoniy narsalar yozgan, menga shunday tuyuladiki, u qancha ko’p yozsa, men uchun shuncha yaxshi edi. San’at menda hasad tug’diradi, aql uchun ham shunday, ammo qalbni faqat xursand kiladi. Men uni do’stim deb bilar edim, qachondir uchrashish haqida o’ylab ham ko’rmagandim. Hech kutilmaganda, tushlik payti edi — kech kolganim uchun bir o’zim ovqatlanayotgandim — vafot etganini o’qib bildim. Go’yo tayanch nuqtani yo’qotgandek bo’ldim. O’zimni yo’qotib qo’ydim, shunda u men uchun naqadar aziz ekanini aniq bildim, alam ichida yig’ladim. hozir ham yig’layapman.
Shu kunlarda, vafotidan salgina oldin «Xo’rlangan va hakoratlanganlar’’ni o’qib mumdek erigan edim…
Manba: «Jahon adabiyoti» jurnali, 2011, iyun
