Ўша учрашувни мен ҳозиргидай яхши эслайман. Ўша пайтлар роса ғариб яшардим, ҳатто нонга ҳам тез-тез пул тополмай қийналардим. Менинг бир дўстим ҳам бор эди. У ҳам мендан қолишмайдиган камбағал ёзувчи эди. Биз бирга яшардик. Ҳамма ишни биргалашиб бажарардик: ишлардик, китоб ўқирдик, биргаликда сайр қилардик. Қорнимиз оч қолганида ҳам иккаламиз баробар оч бўлардик. Бир марта уч доллар пулга росаям зориқиб қолдик. Нима учун айнан уч долларга муҳтож бўлганимизни ҳозир эслай олмайману, бироқ ўша пулни кечгача топишимиз зарур бўлгани ёдимда қолган.

Асл исм-шарифи Семуел Ленгхорн Клеменс бўлган америкалик ёзувчи, жаҳон адабиётининг йирик намояндаси — Марк Твен (Mark Twain) ўспиринлик ва йигитлик йилларида дарбадарликда кун кечирган, турли касблар билан шуғулланиб, тирикчилик ўтказган, кейинчалик газета таҳририятларида ишлаган.
Фолклор сюжети асосида ёзилган «Калаверасдан чиққан машҳур сакровчи қурбақа» асари (1865)да соддадил америкаликларнинг ҳазил-мутойибаси ва ҳаёти тасвирланган. 1867 йилда Европа ва Фаластин бўйлаб саёҳат қилган. «Чет эллардаги соддадил кишилар» (1869) юмористик очерклар, «Тобланганлар» (1872) очерклар китобларига кирган асарлар ана шу саёҳатлар таассуротлари асосида майдонга келган.

«Зарҳал аср» (1873, Ч. Уорнер билан ҳамкорликда) романи молиявий-сиёсий коррупсия ҳақида, «Ялтироқ аср» (1874) сатирик романида эса жамият иллатлари ҳажв этилади. Юмористик ва сатирик йўсинда ёзилган «Эски ва янги ҳикоялар» (1875), «Теннесидаги журналистика» (1869), «Мени губернаторликка қандай сайлашгани» (1870), «Қишлоқ хўжалиги газетасига қандай муҳаррирлик қилдим» (1870) цингари тўпламларига кирган асарларида Америка хаётининг турли қирралари тасвирланган.

«Геклберри Финнинг бошидан кечирганлари» (1884) романида америкача ҳаётнинг етук ижтимоий танқиди, мурувват ва илтифотнинг манфаатпарастлик ва шафқатсизлик билан ёнмаён мавжудлиги кўзга ташланса, «Қирол Артур саройидаги коннектикутлик янкилар» (1889) қиссасида ижтимоий қарама-қаршилик дунёси крраланади. «Миссисипидаги эски даврлар» (1875), «Миссисипидаги ҳаёт» (1883) китоблари, «Шаҳзода ва гадо» (1882), «Овсар Вилсон» (1894), «Том Соер чет элда» (1894), «Том Соер — жосус» (1897), «Сирли нотаниш одам» (1916) каби роман ва қиссалар муаллифи.

Ёзувчининг 1895 йилдаги жаҳон бўйлаб саёҳати «Экватор бўйлаб» (1897) китобида, шунингдек, памфлетлар туркуми, шу жумладан «Қоронғида ўтирган одамга» (1901), «Ҳарбий ибодат» (1923 йилда нашр этилган) асарларида акс этган.

Болаларга атаб ёзилган асарлари болалар адабиётининг мумтоз намуналари саналади («Том Соернинг бошидан кечирганлари», 1876 ва б.). «Том Соернинг бошидан кечирганлари» асари (А. Пирназаров таржимаси) ўзбек тилида бир неча бор нашр этилган. Шунингдек, «Геклберри Финнинг бошидан кечирганлари», «Ҳикоя ва памфлетлар» (1959), «Шаҳзода ва гадо» (1962) ва бошқа асарлари хам ўзбек тилига таржима қилинган, мактаб дарсликларига киритилган.

Марк Твен
КУЧУКЧА ВА УЧ ДОЛЛАР ПУЛ
Ҳикоя

Мен ҳаммавақт одам ҳалол яшаши керак, деб ишониб келганман. Доимо битта гапни такрорлардим: “Ҳеч қачон ўзинг тер тўкиб топмаган нонни оғзингга олмагин”.
Ҳозир сизга бутун умрим мобайнида нечоғлик ҳалол яшаганимни исботлаб берувчи битта ҳикояни айтиб бермоқчиман.

Бир-икки кун илгари яқин дўстимнинг уйида Майлс исмли генерал билан учрашиб қолдик. Генерал Майлс тенги йўқ одам экан, у билан тезда тил топишиб олдик.
“Сиз мабодо 1867 йилда Вашингтонда яшаган эмасмисиз?”- дея дабдурустдан сўраб қолди генерал.
“Ҳа, яшаганман”, — деб жавоб бердим мен.
“Буни қаранг-а, ўшандан бери ҳеч юз кўриша олмадикми?”- деди генерал афсусланиб.
“Генерал”, — дея унинг гапини бўлдим мен. “Ўшандан кейин биз юз кўриша ололмасдик. Сиз ўша пайтдаям аллақачон катта генерал бўлганингизни, мени эса ҳали номи чиқмаган ва китоблариниям ҳеч ким ўқимайдиган бечорагина ёзувчи бўлганимни унутган кўринасиз. Сиз мени эслай ололмайсиз, деб ўйлайман, лекин биз ўша вақтда Вашингтонгда бир мартагина кўришиб қолгандик”.

Ўша учрашувни мен ҳозиргидай яхши эслайман. Ўша пайтлар роса ғариб яшардим, ҳатто нонга ҳам тез-тез пул тополмай қийналардим. Менинг бир дўстим ҳам бор эди. У ҳам мендан қолишмайдиган камбағал ёзувчи эди. Биз бирга яшардик. Ҳамма ишни биргалашиб бажарардик: ишлардик, китоб ўқирдик, биргаликда сайр қилардик. Қорнимиз оч қолганида ҳам иккаламиз баробар оч бўлардик. Бир марта уч доллар пулга росаям зориқиб қолдик. Нима учун айнан уч долларга муҳтож бўлганимизни ҳозир эслай олмайману, бироқ ўша пулни кечгача топишимиз зарур бўлгани ёдимда қолган.

“Биз дарҳол уч доллар топишимиз шарт”, — дедим дўстимга. “Мен бу пулни топишга ҳаракат қиламан, лекин сен ҳам жим ўтираверма.”
Уйдан чиқиб кетганим билан қаерга бориб, қандай қилиб уч долларни топа олишимни билмай бошим гаранг эди. Бир соатча Вашингтон кўчалари бўйлаб сандироқлаб юра-юра, ахийри тинка-мадорим қуриди. Ниҳоят битта катта меҳмонхона олдига келдим. “Ичкарига кириб, бироз нафасимни ростлаб олай”, — деб хаёл қилдим ўзимча.
Меҳмонхона залига кириб, диванга ўтирдим. То жажжигина, ёқимтой бир кучукча залда пайдо бўлиб қолгунича ўша ерда ўтиравердим. Кучукча ниманидир қидириб юрарди. Ҳа, чинданам ғаройиб кучук экан, дея хаёлимдан ўтказсам-да, бироқ қўлимдан ҳеч нима келмасди, охири мен уни ёнимга чақириб, у билан бирга ўйнай бошладим.
Нотаниш бир эркак меҳмонхонага кириб келганида мен ҳалиям ит билан ўйнаб ўтирардим. Бояги эркакнинг эгнидаги кўркамгина формасидан мен дарҳол уни Генерал Майлс эканлигини фаҳмладим. Мен илгаридан уни газеталардаги суратлари орқали яхши танирдим.

“Воажабо! Қандай чиройли кучукча экан-а!”- дея ҳайратланди у. “Сизникими?”
Энди жавоб айтиш учун оғиз жуфтлаган эдим:
“Кучугингизни сотмайсизми?”- деб сўраб қолди у.
“Уч доллар”- деб юбордим бехосдан.
“Уч доллар?”- дея ажабланди генерал. “Жудаям арзон-ку. Мен сизга кучугингиз эвазига 50 доллар тақдим этаман”.
“Йўқ, йўқ, керак эмас. Атиги уч доллар кифоя қилади, жаноб”.
“Майли, нимаям дердим. Кучук сизники. Модомики фақат уч долларгина истар экансиз, камина итингизни жон-жон деб сотиб оламан”.

Генерал Майлс менга уч доллар берди-да, итни олиб, хонасига чиқиб кетди.
Орадан ўн дақиқа ўтар-ўтмас бир қария залга ҳаллослаганча югуриб кирди. У зал узра зириллаб кўз югуртира бошлади. Чолнинг нимадир қидираётганини тушундим.
“Афтидан, бир кучукчани қидираётган кўринасиз, жаноб?” – дея илтифот қилиб сўрадим.
“О, ҳа! Уни кўрдингизми?”- деб сўради қария суюниб кетиб.
“Итингиз атиги беш дақиқа аввал шу ерда эди, уни бир эркак билан кетганига кўзим тушгандай бўлувди”, — дедим мен шоша-пиша. “Агар йўқ демасангиз, уни топишда сизга кўмаклашиб юбораман”.

Қария хурсанд бўлиб кетди ва унга ёрдамлашишимни илтимос қилди.
“Сизга ёрдамим тегса, бошим осмонга етарди, бироқ бу ҳол андак вақтимни ўғирлайди-да, шунга…”
“Кетган вақтингиз ҳисобини ўзим тўлайман”, — деди қария жонҳолатда. “Қанча истайсиз?”
“Уч доллар”- деб ҳозиржавоблик билан жавоб бердим мен.
“Уч доллар”, — худди генерал каби ажабланди қария ҳам. “Бироқ биласизми, менинг итим бебаҳо кучук эди.
Агар уни менга топиб берсангиз, сизга ўн доллар ҳам тўлашга розиман”.
“Йўқ, жаноб, мен фақат уч долларгина истайман, холос, ундан ортиқ бир тийини ҳам керак эмас”, — дея ҳотамтойлик қилдим мен.
Шундан сўнг мен тўппа-тўғри Генерал Майлс хонасига кўтарилдим. Генерал янги меҳмони билан ўйнаб ўтирган экан.
“Итни қайтариб олгани келдим”, — деб маълум қилдим мен қатъий.
“Лекин энди бу ит сизники эмас – уни мен сотиб олдим. Бунинг эвазига сизга уч доллар пул ҳам инъом этдим”, — дея ҳайрон қолди Генерал.
“Сизга берган пулингизни қайтариб бераман, лекин итни олиб кетишим зарур”, — деб оёғимни тираб олдим мен ҳам.
“Аммо сиз кучукни менга пуллаб бўлдингиз, у энди менинг итим”.
“Афсуски, уни сизга сота олмас эканман, жаноб, негаки у меники эмас эди”.
“Буниси билан нима ишим бор, бироқ сиз кучукни уч доллар эвазига менга сотиб бўлгансиз”.
“Буни қаранг-а, ит ўзимники бўлмаса, уни сизга қандай қилиб сотиб юбораман? Сиз мендан кучук учун неча пул истайсиз, деб сўрадингиз, мен эса уч долларга зориқиб турганимни айтдим, бўлган гап шу, холос. Лекин сира-сира ит меники, деган гапни оғзимга ҳам олмадим”.

Энди Генерал Майлснинг тепа сочи тикка бўлди.
“Берган уч долларимни чўзиб қўйинг-да, итингизни олиб кетаверинг”, — деб бақирди у.
Кучукчани ўз эгасига олиб борганимда, боёқишнинг боши кўкка етди, қувончи терисига сиғмай, ваъда қилган уч доллар пулини қўлимга тутқазди. Менинг ҳам кўнглим жойига тушганди, зеро мана энди пешона терим билан ишлаб топган уч доллар пулга эга бўлгандим.
Ана энди сиз нима сабабдан менинг ҳалоллик борасидаги айтган сўзларимни англаб етгандирсиз, зеро ошинг ҳалол бўлса кўчада ичгин , дейдилар, одам ҳеч қачон бели оғриб топмаган нонни оғзига олмаслиги жоиздир.

Инглиз тилидан Қандилат Юсупова таржимаси

Таржимон ҳақида

   Қандилат Юсупова 1986 йилнинг 8 декабрида Андижонда туғилганган. 2008 йилда Ўзбекистон Давлат жаҳон тиллари университетининг инглиз тили факультетини имтиёзли тамомлаган. Унинг «Кўзларингдан қўрқаман, шеърим», «Тор сеҳри», «Ёруғ кунлар хумори», «Оҳу фарёди» номли шеърий китоблари чоп этилган. Жаҳон адабиётидан ўгирмалари ҳам матбуотда эълон қилинган.

A DOG AND THREE DOLLARS
after Mark Twain

I have always believed that a man must be honest. «Never ask for money you haven’t earned», I always said.
Now I shall tell you a story which will show you how honest I have always been all my life.
A few days ago at my friend’s house I met General Miles. General Miles was a nice man and we became great friends very quickly.
«Did you live hi Washington hi 1867?» the General asked me.
«Yes, I did», I answered.
«How could it happen that we didn’t meet then?» said General Miles.
«General», said I, «we could not meet then, you forget that you were a great general then, and I was a poor young writer whom nobody knew and whose books nobody read».
«You do not remember me», I thought, «but we met once in Washington at that time».

I remember it very well. I was poor then and very often I did not have enough money even for my bread. I had a friend. He was a poor writer too. We lived together. We did everything together: worked, read books, went for walks together. And when we were hungry, we were both hungry.
Once we were hi need of three dollars. I don’t remember why we needed those dollars so much, but I remember that we had to have three dollars by the evening.
«We must get these three dollars», said my friend, «I shall try to get the money, but you must also try».
I went out of the house, but I did not know where to go and how to get the three dollars.
For an hour I was walking along the streets of Washington and was very tired. At last I came to a big hotel. «I shall go in and have a rest», I thought.

I went into the hah1 of the hotel and sat down on a sofa. I was sitting there when a beautiful small dog ran into the hall. It was looking for somebody. The dog was nice and I had nothing to do, so I called it and began to play with it.
I was playing with the dog when a man came into the hall. He wore a beautiful uniform and I knew at once that he was General Miles. I knew him by the pictures in the newspapers.
«What a beautiful dog», said he. «Is it your dog?» I did not have time to answer him when he said: «Do you want to sell it?»
When I heard these words I thought about my friend and the three dollars wliich I had to get.
«Well, I… I think …»
«Good», said the General. «How much do you want for it?»
«Three dollars», I answered at once.
«Three dollars?» he asked.
«But that is very little. I can give fifty dollars for it».
«No, no. I only want three dollars».
«Well, it’s your dog. If you want three dollars for it, I shall be glad to buy your dog.»
General Miles paid me three dollars, took the dog, and went up to his room.
Ten minutes later an old man came into the hall. He looked round the hall. I could see that he was looking for something.
«Are you looking for a dog, sir?» I asked.
«Oh, yes. Have you seen it?» said the man.
«Your dog was here a few minutes ago and I saw how it went away with a man», I said.
«If you want, I shall try to find it for you».
The man was very happy and asked me to help him.
«I shall be glad to help you, but it will take some of my tune and…»
«I am ready to pay you for your time», cried the man. «How much do you want for it?»
«Three dollars», I answered.
«Three dollars?» said the man. But it is a very good dog. I shall pay you ten dollars if you find it for me».
«No, sir. I want three dollars and not a dollar more», I said.
Then I went to General Miles’s room. The General was playing with his new dog.
«I came here to take the dog back», said I.
«But it is not your dog now. I have bought it. I have paid you three dollars for it», said the General.
«I shall give you back your three dollars, but I must take the dog.»
«But you have sold it to me, it is my dog now».
«I could not sell it to you, sir, because it was not my dog.”
«Do you want to tell that you took three dollars for a dog that was not yours?» cried the General.
«I took the money, but I never told you that it was my dog. You asked me how much I wanted for the dog, and I said that I wanted three dollars. But I never told you it was my dog.”

General Miles was very angry now.
«Give me back my three dollars and take the dog back”, he shouted.
When I brought the dog back to its master, he was very happy and paid me three dollars with joy. I was happy too because I had the money, and I felt that I earned it.
Now you can see why I say that honesty is the best policy and that a man must never take anything that he has not earned.