11 ноябр — Карлос Фуэнтес таваллуд топган кун

   Лотин Америкаси адабиёти ҳақида гапирганда Хорхе Луис Борхес, Хуан Карлос Онетти, Хулио Кортасар, Габриэль Гарсиа Маркес, Марио Варгас Льоса ва, албатта, Карлос Фуэнтес номи тилга олинади. Бу бежиз эмас…

ИЖОД  — БУ  ЁЛҒИЗЛИК
 Карлос Фуэнтес билан суҳбат

   Карлос Фуэнтес (исп. Carlos Fuentes Macías; 11.11.1928, Панама — 15.05.2012, Мехико) “Ниқобланган кунлар”, “Мусаффолик чегараси”, “Аура”, “Артемио Круснинг ўлими”, “Гидранинг боши”, “Олисдаги оила”, “Жаннатдаги Одам” сингари романлари билан жаҳонга танилган машҳур мексикалик ёзувчилардан бири. Адибнинг асарларида жамиятда содир бўлаётган сиёсий-ижтимоий жараён муҳим ўрин тутади. Адабий танқидчилар томонидан ёзувчи, дипломат ва адабиётшунос олим сифатида алоҳида эътироф этиладиган Карлос Фуентес билан мазкур суҳбат Калифорниянинг Лос-Анжелес шаҳрида (2006 йил, 2 июнда) бўлиб ўтган  ижодкорлар учрашувидан ёзиб олинган.

— Муҳтарам Фуэнтес жаноблари, барчамизга маълумки, сиз асримизнинг энг иқтидорли ва номдор ёзувчилари сафида турасиз. Ҳар бир ижодкорнинг ўз умр йўли, унинг илк кечинма ва таассуротлари болалигидан бошланади. Дипломат отанинг ўғли сифатида сиёсий муҳитда улғайдингиз. Болалигингиз хусусида гапириб берсангиз…

— Болалик ҳақида сўзлаганда қайтадан болага айлангинг келиб қолади… Бу давр ўзига хос оҳанг­ларию жаранглари билан ижодкор қалбни ҳамиша ўзига тортавераркан. Чинданам мен машҳур дипломатнинг фарзанди сифатида сиёсий жараёнда камол топдим. Ишонасизми, давлат арбобининг зурриёди бўлиш бу жуда катта машаққат! Бир мактабдан иккинчи мактабга қатнашга, тинимсиз ўқиб, ўрганишга (ҳатто бу ўзингиз истамаган фанлар бўлса ҳам!) мажбур бўларкансан! Шу туфайли, мен ҳам испанчадан инглизчага, инглизчадан португалчага, кейин яна инглизчага қайта-қайта мурожаат қилавериб, хуноб бўлардим. Аммо бу шарт эди! Отам жуда қаттиққўл ва илмпарвар одам эди. Болалигимда унинг бу одатларидан ранжирдим. Ҳозир эса аксинча, беҳад миннатдор ва қарздорман.

— Карлос Фуэнтес қандай бола бўлган?

— О, мен роса китобхўр бола эдим! (кулади). Баъзан катталар ўқиганда тиши ўтмайдиган асарларни қизиқиб ўқирдим. Бунга ёлғизлигим ҳам сабаб бўлган бўлса керак. Отамнинг иши туфайли мен тез-тез мактабларимни ўзгартириб турардим. Табиийки, дўстларим ҳам янгиланиб борарди. Янгилари билан эса тил топишиш осон эмасди. Шу боис камина ўзи учун янги дунёни китоблар оламида яратган эди.

— Болаликда туйғуларингизни илк маротаба жунбишга келтирган асар…

— Эҳ-ҳе, улар росаям кў-ўп. Ҳозир қай бирини айтишни ҳам билмайман ҳозир. Хабарингиз бўлса керак, мен икки маданиятга тааллуқли одамман. Болалигимда ўқиган китобларимнинг бари Англо-Саксон ва Лотин Америкаси оламига тегишли эди. Болалигимда мутолаа қилган асарларим Қўшма Штатларда ўқилмасди. Мисол учун, италиялик ёзувчи Эмилио Салгарининг ҳикоялари, француз эртаклари АҚШда у қадар машҳур бўлмаган. Шунингдек, “Нэнсининг хаёллари”, “Диксидаги болалар” каби асарлар, афсуски, америкалик китобхонларга таниш эмасди. Ҳозир ҳам Жюль Верн, Александр Дюма, Роберт Льюис Стивенсон романларини варақласам, олис болаликдаги ҳайратим ёдга тушади.

— Ҳар битта китобсевар боланинг хаёлий қаҳрамонлари бўлади. Болаларча ўша қаҳрамонга ўхшашга интилади, ҳаракатлар қилади, орзуларга берилади. Сизда ҳам шунақа ҳолат ва истаклар кечганми?

— Франклин Рузвельт (АҚШнинг 32-чи президенти. ХДК изоҳи) менинг қаҳрамоним эди. У сиёсий шахс эди, лекин болалигимдан мен мана шу раҳбарнинг мафтунига айлангандим. У кучли демократик ғоялари билан энг қийин вазиятларда одамларни бирдамликка чорлади. У: “Ҳар қандай муаммони якдиллик билан ҳал этайлик”, деб халқларни жипслаштиришга муваффақ бўлди. Мана шу ҳолатлар мен учун дастлабки сабоқ эди.

— Инсон камолотида йўл кўрсатувчи мураббийнинг таъсири беқиёс. Муҳтарам Фуэнтес жаноблари, сизнинг шундай устозингиз бўлганми?

— Отам энг улуғ мураббийим эди. У менга кўп сабоқ берди. Барчаси ҳаётий, фалсафий ва тарбиявий аҳамиятга эга эди. Отамнинг тақдиримга бефарқ бўлмагани ҳақида ўйласам, 21 ёшида Мехикода вафот этган Карлос акам эсимга тушади. У ғоят гўзал шеърлар ёзарди. Қисқа умр туфайли акамда юзага чиқишга улгурмаган истеъдодни отам менда сайқалланишини истарди. Буни ич-ичимдан сезардим. Эҳтимол, шунинг учун у бир дунё китобларни қўлимга тутқазгандир? Бола юрагимда адабиётга, ижодга ҳавасни отам оловлантиргандир, эҳтимол?

— Мактабни битиргач, негадир ҳуқуқ соҳасини танлаб, шу йўналишдаги олийгоҳга кирдингиз. Ҳолбуки, сиз ўқувчилик пайтингиздаёқ анчагина ҳайратланарли асарлар билан китобхонлар эътиборига тушгандингиз…

— Мен ич-ичимдан бир умр ёзувчи бўлишни истадим ва қалбан доимо қаламига содиқ ижодкор каби яшадим. Дастлабки ҳикоялар тўпламимни ўн бир ёшимда Чилида нашр эттирганман, шундан сўнг олий мактаблардаги турли хил танлов ва тадбирларда ғалабаларга эришиб, номим чиқа бошлади. Менга: “Энди ҳуқуқ олийгоҳига ўқишга киришинг керак” дейишганида, ўзим ҳам аввалига қаттиқ ажабландим. “Нега? Ахир мен ёзувчи бўлмоқчиман-ку! Ҳуқуқшуносликни танлашни истамайман”, дея қатъий қаршилик кўрсатгандим. Лекин Мехикода ўша даврдаги вазият шуни талаб этарди. Башарти ёзувчи бўлсангиз, у ҳолда аниқ очликдан ўлардингиз. Шундай экан, сизга муқим бир касб-кор зарур эди. Эсимда бор, отам мени мексикалик атоқли адиб Алфонсо Рейес билан учраштирганди ва унга: “Карлосни ҳуқуқшунос бўлишга кўндириб беринг”, деб айтганди. Ўшанда Рейесдек номдор ёзувчи: “Мана, мен ёзувчиман, бироқ касбим ҳуқуқшунос. Финжонга қўйилган қаҳва тошса, қўлни куйдириши тайин. Мехико шундай давлатки, унда ҳеч қачон тошиб кетишнинг иложи йўқ. Сен, албатта, бир соҳанинг этагини тут, асло кам бўлмайсан, бўтам”, дегани ҳамон қулоғим остида жаранглайди. Мен ўшанда Рейеснинг маслаҳатларига таяндим ва Мехикодаги ҳуқуқшунослар олийгоҳига қадам қўйдим. Ишонинг, мен ҳеч қачон ҳуқуқшуносликни танлаганимдан афсусланмадим, аксинча, жуда кўп китоблар билан ошно бўлдим ва тафаккуримни бойитдим.

— Ёзувчи учун махсус ижод қонунияти ва тартиби бўлиши зарурми?

— Сўзсиз! Оскар Уайлд ижодкор муваффақиятининг ўн фоизи унинг  иқтидори сабабли келса, қолган тўқсон фоизи меҳнат ва интизом орқали эришилади, деб айтган эди. Ёзувчида ижодга ҳурмат туйғуси юқори бўлиши керак. Ижод бу — қисмат. Ижод бу – ёлғизлик. Сиз ижод жараёнида одамлар билан бирга эмассиз, буткул танҳосиз. Қувончу қайғугина ҳамроҳингиз. Ўзингиз яратган жар тубига ғарқ бўлиб, ўзингиз бунёд этган юксакликларда учасиз. Аммо барибир ёлғизсиз. Ёлғизликда адо этиладиган улуғ меҳнатдир бу. Театр­да актёру режиссёр билан бирга асарни саҳнага олиб чиқасиз. Кинода ҳам худди шундай. Бадиий ижодда эса бу мутлақо тескари жараён. Ёзиш масъулияти ва меҳнати сиздан беҳад катта қувват, истак ва иродани талаб этади. Сиз ижод қўйнида чексиз ёлғизлик азобига бардош бериб, оққа кўчираётганларингизни чин кўнгилдан чиқариб, жон-дилдан севишга мажбурсиз! Бундан бошқа йўл йўқ. Чунки бу — қисматингиз.

— Ижодий жараён борасида сўз кетаркан, шунга ўхшаш яна бир савол туғилади. Ёзувчиларнинг аксарияти ёзганини қайта-қайта таҳрир қилиб, такрор ёзишга ўч. Сизда бу жараён қандай кечади?

— Мен учун бу у қадар муҳим эмас. Асарларимни дастлаб хаёлим ва миямда пишитаман. Ке­йин оддий дафтарга ёзаман. Асарларимни ёзув машинкасида оққа кўчираётиб, айрим жойларига тузатишлар киритаман, аммо унчалар кўп эмас. Мен аввал айтар сўзимни хаёлан тузаман. Демак, ёзганларим ҳам худди шу тартибдадир. Заҳматкаш адиб Оноре де Бальзак бир саҳифасини минг марталаб таҳрир қилишдан сира ҳам чарчамас экан. Шубҳасиз, у ўта меҳнатсевар ижодкор бўлган. Тан олишим керакки, менинг табиатим ва услубим бу борада Бальзак даражасида эмас.

— Ёзувчининг кулфати нима?

— Ижодкорнинг жамиятда юз берадиган адолатсизликлардан кўнгли оғрийди. Турли вазиятлар унинг қалбини изтироб чекишга мажбур қилади, албатта. Бироқ изтироб ёзувчи учун энг кераги. Ҳар қандай ёзувчи учун энг катта фалокат бу — ЁЗОЛМАСЛИК! Бир тасаввур қилиб кўринг-а, дардингизни қоғозга тўкиш учун ижод столига ўтирдингиз. Кутилмаганда юрак ҳам, мия ҳам хум каби бўшаб қолди. Нақадар даҳшат! Ваҳоланки, сиз — ёзувчисиз! Ёзишингиз керак! Аммо бунинг чорасини минбаъд тополмайсиз… Қўлига қалам тутган одамнинг чинакам бахтиқаролиги мана шу. Қалбида ўзини чинданам адабиётга, сўзга фидо қилган ижод кишиси учун, шаксиз, бу – ҳақиқий фожиа!

— Ёзувчининг жамиятдаги ўрни ва масъулияти нималардан иборат деб ўйлайсиз?

— Асарлар яратиш. Ёзувчининг ҳақиқий маъсулияти бу — кучли китоб ёзиш. Қолган муваффаққият ва олқишлар унга шунинг ортидан келаверади. Баъзи қаламкашлар хаёлида шундай ўй ҳукм суради: “Улар биз фақат ёзувчимиз, сиёсат ва жамиятдаги бошқа ишларга аралашмаймиз”, деб ўйлайди. Аммо бу ғирт тентакона ва заиф бир бўшлиқ. Ижодкор барча-барча жараёнларда фаол, огоҳ ва ҳатто, ҳаммадан бир қадам олдинда юрадиган катта шахс.

Минг афсуски, Лотин Америкасида ҳам бир-биридан хароб асарлар ёзилди. Уларнинг барини битта қолдирмай ёқиб юборса арзийди. Аммо ўша китобларни ёзган муаллифларнинг димоғи баланд. Ҳолбуки, уларнинг ўзи дунёдан бехабар, ҳатто ўша ёзганини ўзи ҳам изоҳлай олмайди. Севимли шоиримиз Пабло Неруда бир гал менга шундай деган эди: “Биз лотинамерикалик ёзувчилар юртимизнинг ташқарисида яшаб, ижод қилиб юрибмиз. Халқимизнинг юрагига кириб борганимиз йўқ. Ватанимиз бағрида мудраб ётган асрий орзу, армонлардан хабар топганимиз, уларни уйғотиб, дардига дармон бўла олганимизча йўқ! Ҳолбуки, хал­қимиз орасида саводсизлик ҳамон ҳукм суриб турибди. Шундай экан, фақат ўз қобиғимизга беркинмай оддий халқ орасига мард­ларча кириб боришимиз, ғуссаларини аритишимиз жоиз. Мен шоирман, мен ёзувчиман, деб қуруқ кўкрак кермасдан, хизматимизни ёзганларимиз билан оқлашимиз керак. Забонсизларга забон бера оладиган одамлар бу — биз, ёзувчилармиз!”

Рафиқам билан бир йилча Анг­лияда яшаб, фаолият олиб бордим. Ўша ерда мен Эмили Бронте, Дэвид Лоуренс, Виржиния Вулф каби Англия фарзандларининг кўрсатган фидойилигига ўз кўзим билан гувоҳ бўлдим. Уларни чин маънода англиялик де­йиш мумкин. Халқ бу ёзувчиларини бошига кўтариб, эъзозлайди. Негаки, улар Англия дарди, унинг тарихи ва келажагини ўйлаб, қалам тебратган адиблар. Юрт тақдири учун қайғурган ижодкор — ҳақиқий ёзувчидир.

— Ҳурматли Фуэнтес жаноблари, агар лозим топсангиз, бизга келажакда яратадиган асарларингиз, бўлғуси китоб­ларингиз хусусида ҳам икки оғиз тўхталиб ўтсангиз?

— Бир асарга нуқта қўйганим ҳамон юрагимда кейинги асарим туғилади. Эҳтимол, шу энг сўнггисидир, деб ўйлаб қоламан. Аммо қалбимга қулоқ солсам, унда ҳамиша бир қуш тинимсиз сайрайверади. Ижодга, ёзишга муҳаббат ку­йини ҳис этаман шунда. Ўша қуш ижодкорнинг кўнгил садоси. Миямда муттасил ғоялар айланаверади, мен уларни ёзишга шошиб, баъзан унутиб, баъзан эса вақт тополмай қийналаман. Ёзувчи ҳамма вақт хотираларию истаклари гирдобида меҳр-муҳаббат, шубҳа-гумон, ваҳимаю васваса, хуллас калом, миллион-миллион ҳиссиётлар билан яшайди. Унинг кўнглидан бир дона сўз, бир оғизгина калом минг машаққат ила қоғозга тушади аслида. Бироқ шундай ёзиш энг тўғри ва энг ҳалол йўлдир. Кўр-кўрона, ҳиссиз, дилингизнинг бир жойи ҳам ҳаракатланмай яратилган асар муқаррар жарликка қулайди, умри тез завол топади.

Мен яна кўп нарсалар ҳақида гапирмоқчи эдим. Аммо келинг, тилимда айтар сўзимни келажакда ёзажак асарларимга қолдирай. Зеро, ижодкор юраги ҳамиша унинг китобида тирик, ҳаёти ҳам ўша асарларида давом этиши бениҳоя улкан саодатдир.

Инглиз тилидан Қандилат Юсупова таржимаси
Манба: «Китоб дунёси» газетаси веб—саҳифаси

Карлос Фуэнтес
ҚУВНОҚ ЖАМОА
Русчадан Ортиқбой Абдуллаев таржимаси

1

Алехандро де ла Гуардианинг онаси ўлимидан сал олдин марҳум Себастьян де ла Гуардиа ўғлига Лилл кўчасидаги илвираб қолган хонадонидан бошқа ҳеч қандай мерос қолдирмаганини маълум қилди. У ҳам бир кори-ҳолига яраб туради. Лекин сотишга арзимайди, жуда арзонга кетади. Аввалгидек, уни ижарага бериш мумкин. Фойда эвазига яшаш азалдан оилавий анъана бўлиб келган. Ҳеч қандай ёмон жойи йўқ. Аммо гап бунда эмас.

Ҳамма гап холаларида. Онасининг опаларида. Алехандро де ла Гуардианинг бобоси ва бувиси инқилобнинг биринчи қалдироқлари янграгандаёқ* Мексикадан қочиб қолган эдилар. Улар ишлатилмай ётган пуллари, акциялари, қимматбаҳо зеб-зийнатларини банкларга жойлаб қўйганлари учун сапатачилар ислоҳот ўтказиб, мулкларини тортиб олганда ҳам Европада бадастур кун кечирамиз деб умид қилишганди.

– Отанг исрофгар одам эди. Биласанми, у Францияда фаровон яшаганига қарамай, ўзларини метис, келгинди сифатида кўриб, бегона ҳисоблашларидан чўчир, фақат пули борлиги ва шу пулларни бемалол харжлаётганлари учунгина одам ўрнида кўришади деб ҳадиксираб юрадиган аслзодалар тоифасидан эди.

Исрофгарчиликни бобо бошлаб берганди. У ҳашаматли зиёфатлар бериб, дабдабага тўла қувноқ баллар ўтказиш, кемаларда сайр қилиб, рус балети кечаларига бадавлат одамларни чорлаш йўли билангина европаликлар даврасига қўшилиш мумкин деган тўхтамга келди… Ва кўнгилхушликлар билан ўтган йигирма йил ичида ярим давлатини совуриб қўйди.
Қолган ярмини ота изидан борган ўғил сарфлаб битирди. Бир куни қараса, қўлида бир ҳовуч юз франклик тангалар қолибди. Алехандронинг шикастаҳол ва итоатгўй онаси синьора де ла Гуардиа эса эпчил сеҳргар ўйнатаётган соққаларни томоша қилаётгандек индамай қараб турарди.
– Тангалар ҳам тамом бўлгандан кейин бечора отанг туни билан Париж кўчаларини паришон кезиб чиқди. Эрталаб жасади топилди. Илож қанча, кучи фақат шунга етибди.

Доня Лусия Эскадон де ла Гуардиа Богарнэдаги данғиллама ҳовли ёнида, Лилл кўчасида жойлашган уйини ижарага бериб, ўзи Сен-Сюлпиз майдонидаги уч хонали чордоққа кўчиб ўтди ва пазандаликдан дарс бериб, тўққиз ёшида етим қолган ўғлини авайлаб парвариш қила бошлади. Мана энди, касаллик адойи тамом қилган, ёлғизлик ва мусибат ичида тилсиз-забонсиз яшашга маҳкум этилган бу муштипар она бир ой, нари борса икки ойлик умри қолганини англаб етиб, кўзининг оқу қораси бўлган Алехандрога охирги васиятини айтиш учун оғиз жуфтлади. Унинг оналик меҳри ва фидойилиги олдида бир умр қарздор бўлган ўғли оғир бакалаврлик имтиҳонидан аранг «қониқарли» баҳо олгандан кейин бирон мансаб орқасидан қувмасдан испан тилини мукаммал билгани туфайли Мексикага қарашли саёҳат идорасида кичик лавозимга қаноат қилиб ишлашга рози бўлган эди. Бу ўринда ҳам «Ҳеч нарса бекорга қўлга кирмайди» деб таълим берган онасининг хатти-ҳаракатлари бежиз кетмаган эди, албатта. У, гарчи янги Мексика ҳукуматига боғлиқ расмий муносабатларни ҳисобга олмаганда, улар билан ҳеч қандай алоқа ўрнатиш ёки ҳамкорлик қилишни рад этганига қарамай, муросаю мадора зарур деб ҳисоблаб келар эди.

У яна нима дер экан?
– Мехикода катта опаларим – холаларинг бор. Улар жамғармаларини Америка банкларида асраб қолишган, чамаси қимматбаҳо буюмларни ҳам яшириб улгуришган. Отангнинг ишларига доим ҳасад ва нафрат билан қараганларини биламан. Улар менга сира ёрдам беришмади, аксинча «нега бу исрофгарга тегдинг» деб кўзимни ўйиб олиш илинжида юришди.

Доня Лусия гўё сўнгги нафасини олаётгандек чуқур хўрсинди.

– Менга нимани таклиф қилмоқчисиз, ойи? Мексикага боришим ва уларнинг васиятномаларига илиниб қолишимними?

– Худди шундай. Бу дунёда уларнинг бошқа ҳеч кими йўқ. Иккаласи ҳам қари қизлар. Уларга ёқишга ҳаракат қил.

У нафаси етмай қолганидан эмас, яна нималарнидир ўйлаб жим бўлиб қолди.

– Иккита ёвуз кампир.
– Уларнинг исми нима?

– Мария Серена билан Мария Сенайда. Фақат уларнинг исмига қараб баҳо берма, ўғлим. Сенайда меҳрибонроқ, Серена* жуда ёвуз.

– Балки йиллар ўтиб ўзгариб қолишгандир?..

– Мўъжизага ишониб, бўлмайди. Кичкиналигимда мени қанчалик қийнаганлари эсимда – қўл-оёғимни боғлаб қўйиб, товонимга ёниб турган шамни босишарди, ҳожатхонага қамаб қўйишарди…

– Қариганда ўзгаришмаганмикин?..

– Букрини гўр тўғрилайди, – хўрсинди доня Лусия. Алехандро унга ҳеч қандай хафагарчиликни тан олмайдиган «замонавий» инсонларга хос мулойим кулимсираш билан жавоб қайтарди.

– Майли, кўнглини олишга ҳаракат қиламан.

– Ҳаракат қил, Алехандро. Хизмат ва ижарадан келадиган даромад билан бошинг муҳтожликдан чиқмайди…

У ўғлининг юзини силади:
– Mon perit choux*. Менсиз аҳволинг оғир бўлади.

Она сўнгги сўзларини айтаётганини сезмаган Алехандро яна жилмайди.
___________
* 1910–1917 йиллардаги Мексика инқилоби назарда тутилмоқда. Унинг раҳбарларидан бири Эмилиано Сапата (1879–1919) бўлиб, у йирик ерларни мусодара қилиш дастурини ишлаб чиққан эди.
* Серена (serena) – ювош, итоаткор (исп.).
* Mon perit choux — Болагинам (франц.).

2

У ёш ва ёқимтой эди. Одамлар шундай дейишарди. Ойналар ҳам шундай дер эдилар. Мисранг сочлари жингалак эди. Бадани қорамтир. Бурни тўғри. Кўзлари сарғиш. Оғзи тинмайди. Ияги чўзинчоқ. Бўйи – бир юз етмиш сантиметр. Оғирлиги – етмиш килограмм. Кийимлари кўп эмас, аммо дид билан сараланган. Яна қўли пианиночиларникига ўхшайди дейишади. Бармоқлари узун, аммо хасис эмас. Озми-кўпми танишлари – тасодифий учраган қизлар. Пул нималигини яхши билгани учун меҳмон чорлашни эмас, меҳмондорчиликка боришни ёқтиради. Ҳа, энди «америкалик амакивачча». Ёқимтой метисни ҳамма жойда ҳомийларча самимият билан кутиб олишарди.

Онаси доня Лусиянинг вафотидан кейин Франция билан боғлаб турган ҳеч нарса қолмади, деб ўйлади Алекс. Хизмат кўпдан бери жонига теккан, ижарага қўйилган Лилл кўчасидаги хонадон ҳақи бадастур яшашга етмайди, қизларнинг биронтаси билан жиддий муносабатга киришган эмас… Мексика, холалари, бойлик. Бундай истиқбол бирданига жозибали кўриниб кетди.

У холаларига мактуб йўллади. Шундай, шундай, доня Люсия вафот этди. Францияда энди ҳеч кими йўқ. Узоқ давом этган отамерос хижратдан кейин уйга қайтишни хоҳлайди. Бирон ишнинг этагини тутгунча уларникида яшаб турса бўладими?

Кўришганда дарҳол таниб олишлари учун бор бўйича тушган суратини конвертга солиб қўйди. Кўп ўтмай иккита хат олди. Мария Серена Эскандон ва худди шу исми шариф қайд этилган Мария Сенайда алоҳида-алоҳида мактуб йўллашган бўлса-да, иккаласи ҳам бир хил жавоб қайтаришган эди:

«Азиз жияним. Сени қабул қилишдан бахтиёрмиз».

Нега улар биргаликда битта хат ёзишмади? Нега алоҳида жўнатишди? Бу жумбоқ билан Алехандро қизиқиб ўтирмади. Нима бўлганда ҳам холалари кутиб олишади. Ғалати табиатли иккита кампир. Инжиқликларига чидашга тўғри келади.

Аэропортда ўз исми шарифи – Эскандон ёзилган узун қоғозни кўтариб турган такси ҳайдовчисига кўзи тушди.

– Бу – Сиз бўласизми? Сизни кутиб олишга буюртма беришганди.

Машина уни Рибера-де-Сан-Космадаги кўҳна иморат олдига элтиб қўйди. Париждаги тартиб-интизомга ўрганган йигит Мексика пойтахтидаги алғов-далғовни кўриб, дастлаб довдираб қолди, кейин беҳузур бўлди, сўнг ҳайратга тушди. Назарида тўхташ нималигини билмайдиган Мехико ўз тезлигига маҳлиё бўлиб, чексизлик билан баҳс бойлашганга ўхшаб, бир қарич бўш жойи қолмаган тош деворлари, кулбалари, осмонўпар бинолари, тунука томлари, ифлос тор кўчалари ва бир-бирига чирмашиб кетган рекламалари билан бирга қаёққадир шошиб кетаётгандек туюлди…

Ана шу аралаш-қуралаш издиҳом ичида абадий гўзаллик рамзига ўхшаб қад кўтарган улуғвор черков биноси, қоя тошдан қурилган баҳайбат иморатлар, қулф урган боғлар кўзга ярқ этиб ташланиб қолади. Алехандро де ла Гуардиа соҳибжамол доня Лусия орқали бу шаҳар ацтеклар, қирол ўринбосарлари, янги классицизм ва модерн бинолар шаҳри эканлигини билиб олган эди…
Шунинг учун ҳам у таксидан тушгач, кўҳна уйни кўриб, ғоят қувонди. Жуда қадимий. Икки қаватли, кулранг тош равоқли, ҳам латофатли, ҳам эски, ҳам гўзал, ҳам хароб, ўйлади Алекс – баъзи жойларига аррасимон чорқиррали тош тахтачалар ўрнатилган ва ясси тунука билан зийнатланган, у Мехикода умуман Европа услубидаги икки томонлама нишаб томлар йўқлигини илғаб олди. Буни қўнаётган пайтдаёқ пайқаган эди. Япалоқ томлар, ёмғир сувлари учун қўйилган беҳисоб ёғоч челаклар тўлиб ётибди, чордоқсиз, Голливудга хос ранг-баранг майда тунукалар кўринмайди…

Иморат кулранг совуқ тошлардан кўтарилган эди. Қора темир эшикка уч босқичли зинадан чиқилади. Икки томонида панжарали деразалар. Ҳар биридан – парда ортидан кимнингдир боши кўриниб турибди. Алехандро жомадонларини олди.

– Орқа эшикдан кирсин деб тайинлашди, – эслатди ҳайдовчи.
– Нима учун?
У елкасини қисди ва жўнаб қолди.

Мария Серена ва Мария Сенайда. Кейинги пайтлардаги суратларини кўрган эмас, болаликдагиларига кўзи тушган эди. Шу боис, эшикни очган пакана, семиз кампирга қандай мурожаат қилишни билмай, бироз довдираб:
– Холажон, – деб хитоб қилди Алехандро.

– Алехандро! – қичқирди кампир. – Сени нега танимас эканман?! Онасининг худди ўзи! Қуйиб қўйгандай-а! Худо етказди! Қандай катта бахт!

Алекс унинг қип-қизил чиройли юзидан ўпиш учун энгашди. Кампир эса махфий нарса ҳақида гапираётгандек қулоғига шивирлади:

– Мен Сенайда холанг бўламан!
Сочлари пахтадек оппоқ, аммо юзи тоза ва хушбўй эди. Тўғриси, ундан ифор эмас, атир совун иси анқиб турарди. Гимназия толибалари каби оқ ғижим ёқали гулдор кўйлак кийган. Юбкаси тўпиғигача тушади. Оёғида пошнасиз оқ туфли, йиқилиб кетишдан қўрққандек аранг тик турибди. Пайпоғи ҳам гимназия толибалариникидек оппоқ.

–Кир, кирақол, болажоним, – деди у куйлаётгандек кулимсираб – Ўз уйингдасан. Йўлда толиқмадингми? Дам олгинг келяптими? Хонангни кўрсатайми? Сенга шоколад тайёрлаб қўяйми?

Кампир қўлидан даъваткорона ушлади. Улар ошхонага киришди.
– Раҳмат, холажон. Очиғини айтсам, озгина дам олгим келаяпти. Учиш оғир бўлди. Холам Мария Серена билан ҳам танишсам дегандим. Кейин сизларни кечки овқатга таклиф қилмоқчиман.

Йигитнинг чеҳрасидан меҳр ёғилиб турарди.
Мария Сенейданинг юзидаги табассум йўқолди.

– Биз уйдан ташқарига чиқмаймиз.
– А! Майли, мен ҳозир опангиз билан кўришиб келаман. Кейин…

– Биз гаплашмаймиз,– унинг юзидаги чизиқлар йиғилиб, совуқ қиёфа пайдо бўлди.
– Ундай бўлса… – Алекс олий ҳукмдорга бўйсунаётгандек қўлларини ёзди.

– Уйни бўлишиб олганмиз,– деди холаси ерга қараб. Уй кундузи менга, кечаси унга қарайди. Юр, ётоғингни кўрсатиб қўяй.

Кампирнинг юзи яна ёришди.
– Болажоним! Ўз уйингдек кўргин! Исо Масиҳ паноҳида асрасин!

3

Унга ажратилган хонанинг орқа деразаси кимсасиз, хилват шаҳар боғига қараб очилар эди, ҳозир бу ерда тўққиз-ўн икки яшар болалар футбол ўйнаб юришарди. Узоқда трамвай йўли кўринар, чўзиқ қўнғироқ овозлари эшитилиб турарди.

У янги қўнимгоҳини кўздан кечирди. Ҳеч қандай ҳашамат йўқ. Каравот ёғочдан қилинганга ўхшарди. Ухлаётган аёл ва қўриқчиликда турган жангчи қиёфасида тасвирланган Попокатепель ва Истаксикуатль вулқонларининг сурати солинган, ўн беш йил илгари чиққан эски тақвимни ҳисобга олмаганда – деворлар бўм-бўш. Ёғоч стол стулга туташтириб ишланган бўлиб, мактаб партасини эслатади. Алехандро қопқоқни кўтариб кўриб, ичида ҳеч нарса йўқлигига ишонч ҳосил қилди.

Ҳожатхонада барча зарур нарсалар – ванна, тос, сув, ойна бор эди… Пардани суриб, симларга кийим илғичлар осиб қўйилган қутичага ўхшаган бир нарсани кўрди.

Буюмларини саранжом қилишга мадори етмади, чарчоқ ғолиб чиқди.

Кечки соат олтида ҳам у қаттиқ уйқуда эди. Самолётда ухлашга ўрганмаган, бунинг устига океан оша узоқ йўлга биринчи чиқиши эди.

Икки соатдан кейин ғала-ғовурдан уйғониб кетди. Совуқ сувда ювинди, таранди, галстугини тўғрилаб, пиджагини кийди.

Холаси Мария Серена билан кўришгани йўл олди, у чамаси шу пайтларда қабул қилса керак.

Холаси қаттиқ диван ўртасида ўзини орқага ташлаб, худди тахтда ўтиргандек жиддий қиёфада қараб турарди. Унда қилт этган ҳаракат асари кўринмади, ҳарҳолда Алексга шундай туюлди, у ҳассаси учидаги мармар тутқич – бўри калласига кафтини қўйганча қотиб қолгандек эди. Кийими бошдан-оёқ қора, синглисиникига айнан ўхшаш узун қора юбкасининг этаклари пайпоғини бекитиб турибди. Кўйлагига қора тўр тикилган, кўкрагига ягона тақинчоқ – камия – қимматбаҳо чиғаноқ қадалган. Бўйни атрофида қора рўмолча.

Оппоқ юзига упа сурилмаган, қошлари «кўзим учиб тургани йўқ» дегандек қаттиқ чимирилган. Бошида қийшайиб қолган қизғимтир ясама сочида биронта ҳам оқ тук кўринмайди. Алекс кулгидан ўзини зўрға тийди ва негадир, бу аёл ҳозир ҳам нозу карашма қилса керак деб ўйлади, қаншаридаги гардишсиз «кведос» пенснесига нигоҳи тушиши билан беихтиёр раҳматли онаси кўз ўнгида жонланди. Алехандро бир пайтлар Ульм кўчасидаги Синематикада кўрган «Потёмкин броненосеци» фильмидаги ярадор хотиннинг дарз кетиб қонга бўяган пенснесини айнан кўргандек бўлди.

– Салом, холажон.

Жавоб ўрнига холаси ҳукмфармолик билан унга ўтирадиган жойини кўрсатди.

– Сенга очиқ айтиб қўяқолай, жияним, мен шунга одатланганман. Онанг номуносиб киши, яъни отанг билан ўз тақдирини боғлагандан кейин биз ундан воз кечдик. Барча бойликлар муҳайё бўлгандан кейин уни беҳуда совуриш Худога шак келтириш билан баравар. Билиб қўйгинки, онангнинг ўлимига қаттиқ қайғурдик. Бизни кўрмоқчи бўлганингдан бошимиз осмонга етди.

– Мен ҳам жуда хурсандман, Серена хола.
– Нима иш билан шуғулланмоқчисан, бу менга қоронғи…
– Иш излаб кўраман… кейин…

– Шошилма. Аввал кўникиб ол. Ёдингда бўлсин – бу сенинг уйинг.
– Раҳмат.

– Бизнинг қоидаларимизга амал қилишинг шарт. Очиғини айтаман: биз – опа-сингил чиқишолмаймиз. Бутунлай бошқа-бошқа одамлармиз. Яшаш тарзимиз ҳам ҳар хил. Буни тушунишга ҳаракат қил.

– Ташвиш тортманг.

– Иккинчи шарт. Ҳеч қачон кўча эшигидан кириб чиқмайсан. Яширин йўл бор. У сенинг хонанг ёнида, ошхонадан боққа олиб чиқади.

– Ҳа, уни кўрдим.
– Бу ёққа кириб-чиқаётганингни ҳеч ким билиб қолмаслиги керак.

– Сиз қай пайтда тушлик қиласиз? – Алекс тобора оғирлашиб бораётган суҳбатни юмшатишга уринди.

– Соат иккида тушлик қиласан. Синглим билан бирга. Кечки овқат – саккизда. Мен билан.

– Нонушта-чи? Умуман, бу борада ташвишланмасангиз ҳам бўлади… Нонуштани ўзим тайёрлашга ўрганиб қолганман.

– Бундан ташвиш тортма, болажоним,– у бутун суҳбат давомида биринчи марта жилмайди.–

Эрталаб соат олтида Панчита келиб, ҳаммаёқни супуриб-сидиради, нонушта тайёрлайди. Билиб қўй, у соқов.

«Э, худойим, менга тўртта кўз тикилиб турибдими: пенсне ойнаси холамнинг хира кўзларидан алоҳида яшайдиганга ўхшайди.

Кампир ўрнидан қўзғалди.

– Ҳозир бирга овқатланамиз. Менга ҳамма нарсани сўзлаб берасан.

Меҳмонхонадагига ўхшаб қандиллар билан ёритилган ошхонада холаси ўз тақсимчасига бир неча бўлак тўғралган чўчқа гўшти, ростбиф, товуқ тўшини солди. Алекс ўрнидан туриб, тақсимчани унга олиб берди, Мария Серена яна жилмайди:
– Бўлди, фаросатли йигит эканингни билдим… Яхшиси, ўзинг ҳақингда гапир.

4

У қотиб ухлади ва барвақт уйғонди. Ўзини тартибга келтириб, ошхонага чиқди. Панчита қаҳва қайнатиб, таом тайёрлаётган экан. Алекс салом бериб, бошини хиёл энгаштирди. Аёл жавоб қайтармади. Қотмадан келган бу ҳинду хотин тим-қора сочларини ихчам ўриб, орқасига танғиб қўйган эди. У эски товада нон қиздира бошлаганда, Алекс кулиб юборишига сал қолди. Аёл тиши йўқлиги ёки соқовлигидан уялибми – лабларини қаттиқ қимтиб олганди. Бекаси каби пакана, аммо озғин ва ингичка эди.

Алекс унга мулойим боқди. Аёл итоаткорона, аммо ғамгин нигоҳ билан жавоб қайтарди. Қўлларини ювди. Пешбандини ечди. Шол рўмоли билан кўкрагини ўради. Махфий эшикни очди. Остонадан ўтаётиб, йигитчага қайрилиб қаради. Одатда ҳеч қандай маъно сезилмайдиган юзида қандайдир хавотирлик акс этди, гўё у янги меҳмонни нимадандир огоҳлантирмоқчи бўлаётгандек эди. Чиқиб кетди. Алекс қаҳва ичди, сўнг ойнадан болалар тўп ўйнаётган боғни кузатди. Холалари ўликми-тирикми – билиб бўлмасди.

Алекс аввал боғга чиқди, сўнг уйни айланиб, Рибера-де-Сан-Косма кўчасига ўтди.

Ҳеч зоғ кўринмайди. Холалариникига ўхшаган эски иморатлар йўқ. Яқинда қурилган уйларнинг деразалари ланг очиқ, баъзиларининг ромлари қийшайган, ойналари синган, эшиклар олдида ахлат солинган қора қоплар ағанаб ётибди, қаватлар орасида тор йўлак чўзилган. У йўлакка кирди. Болохоналарда темир панжараларга кафтини тираган аёллар унга бефарқ қараб туришарди. Худди унга назар солишни ўзларига эп кўришмаётгандек. Катта кўчага чиқиб қолган Алекс йўловчи машиналар ҳаракати ва одамларнинг ғала-ғовурига дуч келди, нархи туширилган арзон моллар магазини лавҳалари, кийим-кечак, боққоллик, атир-упа, ширинликлар, ўткир пишлоқ ҳиди анқиб турган сут дўконлари қалашиб ётибди.

Ҳамма ўзи билан ўзи овора. Биров парво қилай демайди. Саломига алик оладиган одамнинг ўзи йўқ.

Тайинланганидек, уйга махфий йўл билан қайтди.

Мария Сенайда ошхонада қандайдир овқат пиширмоқда эди.

– Кўзимнинг нури! – у пешонасидан ўпди. – Бугун нима қилмоқчисан?

– Э-э-э, – талмовсиради Алекс, – ҳали шаҳарни кўрганим йўқ. Томоша қилишдан бошласаммикин?

Холасининг лабидан кулги ўчди:
– Мехико нотинч шаҳарга айланиб қолган. Кўчаларда сайр қилиб бўлмайди. Фалокат оёқ остида.

– Автобусга ўтираман. Ё такси ёллайман-да.
– Ўғирлаб кетишлари мумкин, – Мария Сенайда тахтада памилдори, пиёз, сабзини авайлаб тўғрамоқда эди.

У кулиб юборди.
– Ўғирлаб нима қилишади?

– Оломон орасида тез кўзга ташланасан. Чиройли йигитсан. Яхши кийингансан. Сени пулдор деб ўйлашади.

– Унда жинси кийиб, ич кўйлакда чиқаман.
– Қиёфанг ўзгармайди. Лочин осмонда яхши кўринади.
– Жуда ошириб юбордингиз-ку, холажон…
– Қўзичоғим… – холасининг кўзларига ёш тўлди.
– Беринг, пиёзни мен тўғрай.
– Йўқ, йўқ, мен ўзим, – у кулимсираб бош чайқади.

Соат иккигача ўз хонасида каравотда ётди, сўнг Мария Сенайда билан тушлик қилгани чиқди.
Бу гал фақат бир хил таом – қуюқ сабзавот шўрва тортилди.

– Алекс, овқатланиб бўлганингдан кейин сайрга чиқақол.

– Эрталаб чиқиб келдим… Қизиқарли ҳеч нарса йўқ… Бундан ташқари, ўзингиз огоҳлантирдингиз-ку, мени…

– Қари лақманинг гапига ишониб ўтирибсанми?
– Майли, бажонидил айланиб келаман.

– Биласанми? – унинг кўзлари тик қадалди. – Қўшнилар бу ерда ҳеч ким яшамайди, деб ўйлашади. Чунки биз ҳеч қачон кўчага чиқмаймиз-да.

– Азиз холажон, – деди Алекс маънодор қилиб. – Мен – меҳмонингизман, нимани хоҳласангиз, шуни бажараман…

– Тентаккинам, нима деяётганингни ўзинг ҳам билмайсан…
– Кечиринг мени…
– Майли, кўчага чиқ… Майли, нима… кимдир… бизлар… ҳали яшаётганимизни билишсин…

Алекс ҳайратини яширолмади.

– Ҳали яшаётганимизни дейсизми? Демак, кимлардир сизларни ўлган деб ҳисоблашар экан-да?
– Кечирасан, нотўғри айтиб қўйдим. Мен «ҳали биз тирикмиз» демоқчи эдим…

– Тушунмадим, холажон. Сизлар тирик эканлигингизни ва ҳали ўлмаганлигингизни билдириш учун кўчага чиқишим керакми?

– Шундай.
– Унда махфий йўл нимага керак? Ахир ҳеч ким мени кўрмайди-ку…

Мария Сенайда бошини эгди ва йиғлаб юборди:
– Мен чалкашиб кетдим. Серена мендан ақллироқ. Майли, у сенга тушунтириб берақолсин.

Шиддат билан ўрнидан туриб, қуёндек сакраб, чиқиб кетди.

Алекс куннинг қолган қисмини китоб ўқиб ўтказди. Кутилмаганда хизмат мажбуриятидан халос бўлиб, бошқа юртга, бошқа бир уйга келиб қолган йигит кўпдан бери орзу қилиб юрган имкониятга эришганига шукур қилиб, ўзи билан бирга олиб келган ва ҳозир уни Париж билан боғлаб турган қадрдон нарса – Алфред Мюссенинг* «Аср ўғлонининг дил иқрори”ни ўқий бошлади. Францияда яхши маълумот олган Алехандро де ла Гуардиа Мюссенинг шарофати билан Наполеондан кейинги давр муҳитига хос романтик руҳни ёқтириб қолган, лекин бу ҳақда ҳали ҳеч кимга оғиз очмаган эди.

У ҳатто кийиниш ва юриш-туришда ҳам ўша замон кишиларига тақлид қила бошлаганди.

«Одам вужудини эҳтирос эгаллаб олганда, – ўқиди у, – ақл унинг орқасидан эргашиб юради ва бўлажак хавфдан огоҳлантиради, одам ўзини қўлга ола бошлаши биланоқ бўлажак эҳтирос яна бош кўтаради: «Мен нима қиламан? Наҳотки мени ўлдиришни хоҳласанг?»

Бундай эҳтирос ғалаёнини ҳозир Францияда топиб бўлмайди. Чамаси, Мексикада ҳам. Алехандро де ла Гуардиа ёшликдан қолган одатига мувофиқ, бўлажак воқеаларни сабр-тоқат билан кутишга қарор қилди.

Ҳа, у даврнинг ҳақиқий баҳосини Мюсседан топган эди.

Айни замонда у Жорж Сименоннинг мўъжаз китобчаси – «Кичкинтой Донже ҳаёти»ни ҳам олиб келганди – бир неча китобни бирваракайига ўқишни ёқтирарди. Мюссе унга замон шиддатига қарши туришга ёрдам берса, Сименон ҳушёр яшашни ўргатарди. Ҳар икки ёзувчи Алексга отасидек бўлиб қолган.

Соат саккизда у овқатланиш учун Серена холасининг ҳузурига борди. Кекса хоним стол тўрида уни кутиб ўтирарди. Жойини эгаллаши биланоқ холаси унга буғи бурқираб турган қаҳвали финжон узатди. Кечки овқат бир бўлак бисквитдан иборат эди. Яна бошқа нарсаларни кутган ёш йигитнинг ҳайратга тушгани Мария Серена эътиборидан четда қолмади.

– Бизнинг Мексикада буни «Меренда» дейишади. Енгил овқатдан кейин яхши ухлайсан. Денгиз сатҳидан икки минг метрдан баландда турганимизни унутма. Кечқурун бўкиб овқат есанг, мени кечирасан-у, кечаси билан даҳшатли тушлар кўриб чиқасан.

Алекс маъқуллаб жилмайди:
– Мамлакат одатларига амал қиламан.

Серена ниманидир кутиб ташвишланаётгандек унга қаттиқ тикилди.
– Мендан бирон нарса сўрамоқчи эмасмисан?

Алекс у нимага шама қилаётганини англаб, тусмоллади:
– Ҳа, ҳа, Сенайда хола кўча эшигидан эмас, махфий йўлакдан юриш зарурлигини яна бир марта эслатиб қўйди.

Серена бисквит бўлагини қаҳвага ботирар экан:
– Тўғри қилган,– деди.
– Яна кўчада кўриниб туришимни тайинлади.

У холасига ўхшаб бисквитни қаҳвага ботирди.
– Одамлар… сизларни… ҳали тирик деб ўйлаши учун…

Тили айланмай қолди. Доня Серена оғзидаги луқмани шошилиб ютди.
– Синглим бефаҳмлилик қилиб, гапини тўғри айтолмапти. У «тирик» эмас, «яшайди» демоқчи бўлган, яъни бу уйда ҳамон одамлар яшайди. Бор гап шу.

Алекс бўш келмади. Француз бакалаври – ақлли ва тадбирли одамлар хилидан эди.
– Унда нега махфий йўлдан юрасан деб талаб қилаяпсизлар?

Кампирнинг унга қадалиб турган нигоҳи чил-чил синиб, сочилиб кетгандек бўлди, эски пенсне ойнаси устида сузиб кетаётгандек туюлган хира кўзлари жиянига бақрайиб тикилди. «Кўзи устида яна бир нигоҳи бор, – ўйлади Алекс, – бу виждон нигоҳи, у қоронғи зимистон қаърида, бир лаҳза бўлса-да, нималар кечаётганини кўрсатишга қодир».

– Бу – топишмоқ, – жавоб берди Серена оғзидаги луқмани ютиб.

Алекс мулойим жилмайди.

– Эртакларда одатда учта топишмоқ берилади, доня Серена. Ким ечса, мукофот олади.
– Сен ҳам оласан, – жавоб берди кампир ёқимсиз жилмайиб.
«Енгил овқат»га қарамай тунда жуда ёмон ухлади.

Тўзғиб кетган хаёллари уни: «Қаерга келиб қолдим? Бу уйда нима бўлаяпти? Хатарли нарса йўқми? Одатдаги қўрқувми бу? Балки бемаъни ваҳимадир? Ёки мен сезмаган ғалати нарсалар борми?» сингари саволлар ичида ўртаниб чиқиши учун Рибера-де-Сан-Космада ўтказган бир кун етарли бўлди.

Назарида холалари икки ёнига ўтириб олиб, қулоғига тинмай шивирлашарди: «Ҳеч қандай хатар бўлмасин десанг, бирини танлайсан? Махфийликними? Ёки қўрқувними?»

Кўзи илинди дегунча доня Серенанинг оғзидан бояги «pesadilla»* сўзи қалқиб чиқарди. Бу французлардаги «cauchemar» ёки инглизлардаги «nightmare» каби ёқимсиз сўз. Сассиқкекирдак, лоҳаслик, хасталикка ўхшайди… Бадбўй нарсалар уфуриб туради.

–Уйимиздан нимани топмоқчи бўлаяпсан? Ҳужжатми, яширин бойликми, қўрқувми, сирми?..

У кўзини юмди:
– Э, нима бўлса бўлмайдими…

Худди тушида гапираётгандек:
– Танлаш – қопқонга тушиш демакдир, – деб қўшиб қўйди.
___________
* Алфред Мюссе – француз ёзувчиси.
* Ёмон туш, даҳшат (исп.)

5

Ҳинду аёл Панчита кетган заҳотиёқ ошхонада Мария Сенайда пайдо бўлди. Алекс биронтасига ҳам эътибор бермади. Деҳқончасига пиширилган қуймоқни ҳузур қилиб еди. Бу ерда ҳамма худди осмонда учаётгандек оёқ учида юришарди. У эса, қасдма-қасдига олгандек, полга ётқазилган тахтачаларни тарақлатиб юра бошлади. Нимадир қарсиллаб кетди. Юпқа тахтача бардош беролмай, ёрилиб кетган эди. Алекс ўзини айбдор ҳис қилиб, чўнқайиб ўтирди-да, ёрилган жойни улашга уринди.
– Қўзичоғим, нима қилиб қўйдинг?

Алекс қизариб кетди:
– Синдириб қўйдим…

Сенайда жилмайди:
– Болалар ҳамиша шундай. Парво қилма.

У болалар футбол ўйнаётган, чангиб кетган боғни кўрсатди:
– Қара. Улар қандай бахтиёр, беғубор…

Аммо шундай деб болаларга эмас, жиянига қаради.
– Наҳотки улар билан ўйнашни хоҳламасанг?..

– Холажон! – ошкора ҳайрат билан хитоб қилди у. – Мен катта бўлиб қолганман-ку!
– Нима, катта болалар футбол ўйнамайдими?

– Энди, нима десам экан?.. – Алекс вазмин бўлишга уринди. – Ўйнашади. Албатта, ўйнашади. Биласиз-ку, улар профессионаллар…

– Оҳ, болажоним, – хўрсинди кампир. – Наҳотки ҳеч қачон тўп орқасидан югурмаган бўлсанг?

Алекс истеҳзо билан жавоб қайтаришга оғиз жуфтлади-ю, дарров шаштидан қайтди, холасига гап уқтириб бўлмайди. Атрофингда норасталар тўлиб ётганда, болалар билан тўп ўйнаш… Аммо доня Сенайданинг беғубор нигоҳи ортиқча шубҳага изн бермасди.

– Биронта иш топишга киришмасам бўлмайди.
У оқ сочли бошини ўсмирнинг елкасига қўйди.
– Нега шошиласан, болажоним… Сабр қил. Аввал баландликка кўникиб ол.

Бу гапдан, кулиб юбораёзди. Аммо кейин эшитган гапи олдида буниси холва экан.
– Биз Серена билан шундай ёлғизмизки…

Алекс меҳри товланиб, унинг кафтини силади, аммо бошига қўл тегизишга журъат этмади.

– Хавотир олманг, Сенайда хола… Ҳаммаси яхши бўлади.
– Тўғри айтасан. Ҳамма нарсанинг вақти бор.

– Вақтида яшаб, вақтида ўлиш керак, – жилмайиб таъкидлади у.
– Вақтида севиш ҳам керак, – кампир Алекснинг сочини силар экан, хўрсиниб қўйди.

Сенайда чиқиб кетди. Остонадан ўтаётиб, ўгирилиб қаради-да, қўли билан «хайр» ишорасини қилди. Ёш болага ўхшаган ўйинқароқ кампир…

Алехандро де ла Гуардиа хаёлга толиб қолди. Кун бўйи нима иш қилади, вақтни қандай ўтказади?.. Сенайданинг «вақтида севиш керак» деган гапи уни хотиржам қилиш ўрнига баттароқ ташвишга солди. Хавотир уйғотди. У бу ерда бутунлай бегона – тан олиш керак. Холаларига ҳам, бу уйга ҳам, шаҳарга ҳам. Балки улар ҳақдир, кўчага чиқиши, об-ҳавога кўникиши, болаларга қўшилиб футбол ўйнаши керакдир?..

Аммо у доня Сенайда айтганидек, ўтган-кетганга опа-сингил Эскандонлар «ҳали тирик» эканини ёки доня Серена тўғрилаганидек, «уйда одамлар яшаётганини» кўрсатиб қўйиш учун махфий йўлакдан кўчага чиқиш билан чекланди.

Лицейда муросаю мадорага кўникиб қолгани туфайли бундай бири-бирига зид ҳолатдан ажабланмасликка қарор қилди. Холалари одамларга ўзларининг тириклигини, уй кимсасиз эмаслигини билдириб қўйишни ростакамига хоҳласа, катта эшикдан кириб-чиқиб юргани маъқул эмасми?

У кўрган, эшитганларини синаб кўришга қарор қилди. Махфий эшикни очиб, кичкинтойлар футбол ўйнаётган чанг-тўзон боққа чиқди. Уни кўриши биланоқ болалар ёпирилиб келиб, нотаниш ўсмирга қизиқсиниб қарай бошладилар. Алекс уларга жилмайиб қўйди. Бир бола тўп узатди. Алекс уни беихтиёр тепиб юборди. Бошқа бола қабул қилиб олди ва дарҳол изига қайтарди. Алекс қўлбола дарвозани кўриб, кучли зарб билан тўпни дарвозага йўналтирди.

– Гол! – болалар бир овоздан қичқиришди.
Алекс шундагина дарвозабон йўқлигини пайқади.

Ғалаба жуда осон қўлга киритилганди. Аммо мўлжалга урилган тўп уни болалар ўйинига қизиқтириб қўйди. Бундан ташқари, унинг кўнгли кўтарилгандек бўлди, ҳатто хурсанд бўлиб кетди, бу кутилмаган вазият опа-сингил Эскандонлар уйида карахт қилиб қўяй деган эрксиз ҳолатдан қутқазадигандек туюлди, аммо миясига бирдан келиб қолган фикрдан ҳайрон бўлди – гўё бу ўйин ҳаёт йўлини кўрсатаётгандек эди. Футбол ўйнаш керак. Умуман, ўйин қилиш керак.

У боши билан тўпни ураётганда кўзлари беихтиёр юқори қаватга тушди.

Иккинчи қават деразасидан Серена ўқрайиб турарди. Бошқасидан Сенайда холаси меҳрибонлик билан боқарди. Бироз вақт ўтиб, тушлик- ка кирганда иккинчи қаватда ғалати шовқин-сурон бошланди. У нима бўлаётганини англай олмай зинапоя олдида қотиб туриб қолди. Ҳа, кампирлар ўзаро жанжал қилишар, аммо овозлари жуда узоқдан келаётгандек ёки қудуқ ичидан чиқаётгандек босиқ эшитилар эди. Эшиклар икки марта тарақлаб ёпилди, қулоғига ўкириб йиғлаган товуш чалинди. Сенайда хола бу гал овқатланишга келмаслигини Алекс англади.

Ошхонага йўл олди. Мис идиш ичида қўзиқорин шўрва бор эди. Бошқа тақсимчага одатдагидек турли яхна гўшт бўлаклари солинган. Яна бошқасида иссиқ иқлимда пишадиган сархил мевалар тоғдек уйиб қўйилган, бунақасини у умрида кўрмаган эди.

Овқатланиб бўлгач, хонасига қайтди, Мюссени ўқиди, «Дил иқрори… » таъсирида ўзи ҳам бирон нарса ёзгиси келди.

Партага ўтирди. Қути бўшлигини биларди. Қўлини тиқди ва нимадир қўйилганини сезиб, ҳайратдан донг қотди.

Қопқоқни кўтариб, расмлари бўяладиган бир қанча болалар китобчаларини кўрди. Ёнида бир уюм бўёқ қаламлар. «Мана сенга совға!» – жилмайди Алекс. Янги жумбоқ. Наҳотки у кеча партани кўздан кечирганда бу нарсаларни сезмаган бўлса? Кимдир – эҳтимол Сенайда – қалам ва китобларни қўйганга ўхшайди. Нима учун? Бу уйда ҳеч қачон болалар яшамаган-ку!

Китобчалар эса, – у варақлаб кўрди, – сана нотўғри қўйилмаган бўлса, роппа-роса ўн беш йил олдин босилган эди.

Китоб муаллифи – унинг ўзи!
Алехандро де ла Гуардиа. «Кичкина французнинг Мексикадаги саргузаштлари».
Варақлар бўм-бўш эди.

Тўғри фикр юритиш қобилияти уни тарк этаётгандай бўлди. Ўрнини ниҳоясиз қўрқув эгаллади. У ўриндиққа ётиб, кўзини ёстиқ билан бекитди. Анча вақтдан кейин тинчланди. Кечки овқатни кута бошлади. Овқат пайтида ҳамма нарса жойига тушади.

Серена хола кечки овқатга чиқмади. Алекс ўн дақиқа кутиб ўтирди… Ўн беш дақиқа ўтди. Столда тушлик қолдиқларини кўрди. Совиган шўрва. Гўшти бўлса, совуб қолгани етмагандек, ҳар жой-ҳар жойидан ғажиб ташланган эди: гўё кимдир уларни тирноқлари билан қандайдир ҳайвоннинг тўшидан юлиб олган-у, одамни жиркантирадиган ҳолда ташлаб, кетганга ўхшарди.

Уни ваҳима босди. Уй оғир сукунат ичида эди. Ёш йигитча қўрқа-писа қадам ташлаб зинага яқинлашди. Ҳали бирон марта иккинчи қаватга чиқмаган эди. Холалари таклиф қилишмади. У эса яхши тарбия кўрган…

Зинапояларни оҳиста, қатъиятсиз босиб кўтарилди.
Ва ниҳоят, иккала хона эшиклари бир-бирига қарама-қарши жойлашган тор йўлакда тўхтади.
Ҳар бир хона остонасида патнис турарди.
Таомлар совуб қолган.

– Дарвоқе, улар яхна гўшт ейишади-ку,– ўзига тасалли берди Алекс.

Аммо уни қачон ейишади? Нима учун юқорида ейишади? Таомни ҳар гал пастда мен билан бирга баҳам кўришаётган эди-ку? Панчита азонда кетган бўлса, патнисларни бу ёққа ким олиб келди? Бири иккинчисигами? Аммо уларнинг бир-бирини кўришга тоқати йўқ-ку, бундай текин хизматкорлик нимага керак бўлиб қолди?

У пастга қаради.

Мария Сенайданинг эшиги олдидаги идиш қопқоғини кўтарди. Гўшт ҳашаротларга тўла эди. Қанақа дейсизми? Ўргимчаклар, сувараклар, яна аллақандай қуртлар, чумолилар… Ҳаммаси ҳар ёққа ўзини урди.

Алекс шоша-пиша қопқоқни ёпди.
Ғалати аҳволга тушиб, иккинчи эшик олдидаги идиш қопқоғини ҳам кўтариб кўрди.

Шўрва. Томатдан қилинганми? Лавлагиданми? Карамданми? Сабрсизлик билан идишга бармоғини тиқди, сўнг оғзига солди.

Қон. Қонли шўрва.
Қичқириб юборишига сал қолди.
Бармоғини артиб тозалади.

Қичқирмаганига сабаб, айни шу дақиқада Серенанинг эшиги орқсидан ҳўнграган йиғи овоз эшитилди.

У тақиллатиш учун қўлини кўтарди. «Нима бўлди?!» деб сўрашга оғиз жуфтлади.

Аммо бирдан тўхтади. Бемаъни бир фикр бошидан лип этиб ўтди. Нега энди у унсиз ўтирган Мария Сенайданинг эшигини эмас, Мария Серенанинг ноласи эшитилиб турган эшикни тақиллатиши керак?

У бўшашиб, қўрқиб кетди. Яхши тарбиягина жонига оро кирди. Йўқ, холаларининг шахсий ҳаётига аралашишга ҳаққи йўқ. Майли, улар қари қиз, телбаваш, ҳатто ақли қосир бўлганда ҳам, барибир ўз жигарбандлари. Ва у бу ерда меҳмон.

Қандай сездирмай кўтарилган бўлса, шундай пастга тушди ва ҳеч нарсани ўйламасликка ҳаракат қилиб, ўз хонасига йўналди.

У ерда, худди меҳмонхонадаги каби, ёстиғининг тагида зарҳал қоғозли шоколад тахтаси ётарди.
Алехандро уни очиб ўтирмади. Гўё кўпдан бери қопағон ит каби занжирда ушлаб келган-у, ҳозир бемаҳал уйғонган ғазаб алангаси ичида шоколадни очиқ деразадан боғ ичига улоқтириб юборди.

Кечки соат ўн эди.
Уйқу жунбушга келган оғир ўйлардан халос қилди.

6

Эрталаб уйғониб, эски одатига кўра қўлини ёстиқ остига тиққан Алехандро де ла Гуардиа яна нимадир борлигини сезди.

Ёстиқни суриб қўйди ва пижамага кўзи тушди. Бировники. Жаҳли қўзиб, уни олиб каравот устига ташлади. Бўйи калта – пакана одамларга мўлжаллангандай. Ёки гўдакларга. Ёқасига осилган ёрлиғига кўз югуртирди: айнан ўйлаганидек – «S», small.

Уни нима қилишни билмади. Холаларининг (улардан бошқа ҳеч ким хонага кирмаган) кераксиз совғасини шоколадга ўхшаб улоқтириб юборгани яхши, мактабдан қайтишида боғдан ўтадиган кичкинтойлардан биронтасига керак бўлиб қолар?

Кейин пижамани қаердан топган бўлса, шу ерда – ёстиқ остида қолдирган маъқул деган тўхтамга келди. Бу – холаларига ёқадиган иш. Холаларига? Кечаги жанжални ҳисобга олмаганда, улар гаплашмайдилар. Бу ҳазиллар қайси биридан чиқаяпти экан? Улардан биттаси фақат тентак эмас, росмана ақлини йўқотган, деб ўйлади.

У ҳожатхонага кирди. Яхши душни қўмсаганига қарамай, нобоп ваннага тушди. Аксари идиш артишда ишлатиладиган, ҳозирги юмшоқ сочиқларга қараганда, сувни кам шимадиган бўз сочиқда артинди. Буни ҳам тушунса бўлади, опа-сингиллар бошқа замонда қолиб кетишган-ку, ахир.

Юзи ва энгагига совун сурди – ўн беш йилдан бери эрталаб соқол олишга одатланган. Ўз аксини ойнада кўриш учун бехосдан бошини кўтарди.

Ойна йўқ эди.
Олиб қўйишибди.

Деворда унинг ўрни – хира тўртбурчак из турибди. Биз унга – ёқимтой ажойиб қиёфадошимизга ҳеч қандай илоҳий тус бериб қарамаймиз. Кундалик рўзғор буюми деб ҳисоблаймиз. Алекс шоирона туйғуларга берилди ва болалигида «Синематика»да кўп марта кўрган «Орфей» кинофильмидаги ойна – Коктони эслади. Бу ойнадан худди сув ичида юргандек нариги томонга – тўғрироғи, ҳаёт бағридан ўлим қаърига ўтиб кетиш мумкин эди. Фильмда шундай тасвирланганди.

Эрталаб ошхонада Панчита кўринмади. Уни чиройли пешбанд тақиб олган сенорита Сенайда қаршилади.
– Бугун қандай ухладинг, қўзичоғим, – меҳрибонлик билан сўради у. – Яхшими?

Алехандро бошини тебратди ва унинг қўлидан қуймоқли тақсимча билан бирга долчин ва яна нималардир қўшилган қаҳвали чинни финжонни олди.

– Шоколад учун раҳмат, – деди у иложи борича вазмин оҳангда.
– Ёқдими? – иш билан банд холаси қайрилиб қарамади ҳам.
– Бўлмасам-чи! – лоқайдроқ овозда жавоб берди Алекс.

– Азиз жияним, – Сенайда ишини тўхтатмай туриб давом этди. – Сен ҳам билиб қўйсанг зарар қилмайди… Ёшлигимизда Серена иккаламиз бир-биримизни жуда яхши кўрардик. Ўпишардик, қучоқлашардик, эркаланардик, хушчақчақлик қилардик…
Биласанми, шундай ажойиб одат бор. Бизга мерос бўлиб қолган, доим унга амал қилардик.
– Биламан, биламан, – Алекс жонланди. – Мен XIX аср инглиз романларини ўқиганман. У даврда шундай одат расм эди. Ҳозир бу ғалати кўринади…

Алекс тутилиб қолди. Сенайданинг юзига қандайдир соя чўккандай эди.
– Кексайганда ҳаммаси бошқача бўлади. Қариганингда ҳеч ким керак бўлмайди сенга. Бегоналар қўлида қоласан. Етти ёт бегоналар. Буларнинг бари қарилик талвасаси.

Алекс беихтиёр пайдо бўлган ёқимсиз ғашлик йўқолишини кутиб турди. Ахир холаларига у хат ёзиб мурожаат қилган, холалари эса уни бажонидил қабул қилишга розилик билдирган эди.

Аммо бошқа-бошқа хат ёзишганди. Аслида бирга ёзишлари лозим эди. Доня Сенайда гапини хотиржам давом эттирди:

– Буларни билиб қўйсанг дейман, ўғлим… Нима учунлигини билмайман-у, мен Серенани яхши кўраман. У ёнимда бор экан, бошқа ҳеч ким кўзимга кўринмайди.
– Эшитганимдан хурсандман, Сенайда хола.

– Ростини айтсам… – деди у қандайдир ғалати оҳангда. – Аслида ёвузлигимиз ҳам – муҳаббатимизнинг бир бўлаги.

У қўлини пешбандига артди, бир-бирига ўхшаган бу кекса кампирга Алекснинг меҳри товланиб кетди.

– Холажон… Келинг, бирга айланиб келайлик… Кинога тушамиз. Ёки ресторанга борамиз.

– Мехико кўчаларида юриш хавфли деб сенга айтмаган эдими? – хитоб қилди у ваҳима билан. –

Тажовуз қилишлари, талашлари, ўғирлаб кетишлари мумкин. Безорилар ва ҳар хил қаланғи-қасанғилар тўлиб ётибди… Диёнатли аёл эмин-эркин сайр қилолмайди…

– Мен сизни ҳимоя қиламан, – деди Алекс жувонмард меҳмонлигини исботлагиси келиб.
– Йўқ-йўқ, – оқ сочли бошини тебратди кампир. – Ҳеч ким мени ҳимоя қилолмайди. Деразадан қарагин-чи.

Алекс қаради ва полициячи қандайдир кекса дайдини тўхтатганини кўрди.

– Кўряпсанми? – шивирлади Сенайда.
– Албатта, кўраяпман. Демак, шаҳарда қўриқчилар бор.

Сенорита деразага тескари ўгирилди.

– Агар хоним ёлғиз бўлмаса, унда, ким билсин, балки…
– Сиз ҳам, синглингиз ҳам узоқ вақт узлатда қолиб, ўзингизни тириклай кўмиб қўйганингизни наҳотки сезмаётган бўлсангиз?

Холасининг катта-катта очилган кўзларида даҳшат акс этди:
– Қўзичоғим, сен нега тушунмаяпсан? Серена билан биз узлатда эмасмиз. Ана улар, кўчада юрганларнинг ҳаммаси ўлган одамлар…

– Кечирасиз, – Алекс қўлидан финжонни тушириб юбораёзди.

– Худди шундай, кичкинтойим, буни шу пайтгача нега пайқамадинг?! Кўчада орқа-олдига қараб юраётганларнинг ҳаммаси… Улар аслида йўқ одамлар. Йўқ, Алекс. Уларнинг ҳаммаси соялар. Фақат буни ўзлари билишмайди.

Ҳаммаси равшан, ўйлади Алекс, шунча вақтдан бери ёруғ дунёга чиқмаганингдан кейин чирий бошлайсан-да, ҳозир эшитганинг ҳолва, кўзингга бундан баттар сирли ҳодисалар кўриниши тайин. У суҳбатни табиий ўзанга бурмоқчи бўлди, аммо шу заҳотиёқ фойдаси йўқлигини англади, чунки бу уйдан ҳақиқат қувғин қилинган эди.

– Майли, ундай бўлса, мен бу ерда ёнингизда бўламан.
– Йўқ, вақтим бекорга кетади.
– Биз уни бирга ўтказамиз.
– Тентагим, у пайтда бутунлай бошқа вақт бўлади.

Кампир ошхонадан чиқди. Нонуштадаги суҳбатдан безовта бўлган Алекс, жодуга учраган бу уй таъсиридан тезроқ қутулиш учун кўчага чиқиб сайр қилишдан ўзга чора тополмади. Соат эрталабки ўн. Бу пайтда унга ким ҳам ҳужум қилади?

У боққа кириши билан ўлиб ётган кучукваччага кўзи тушди – бундай эгасиз, дайди, қўтир кўппакларни на ит деб, на бўрибосар деб атаб бўлмайди.

Унинг мурдаси ёнида Алекс бугун эрталаб деразадан улоқтириб юборган шоколад ўрамаси ётарди. Ўрама бўш эди. Итнинг иржайган оғзи қора кўпикка беланган.

Кўнгли айнаб, беҳузур бўлди. Вужуди қўрқувдан дағ-дағ қалтиради. Ахир шу шоколадни еб қўйиши мумкин эди-ку. Ҳозир каравотда ўлиб ётган бўларди. Ақл бовар қилмайди! Нима учун? Нега? “Холаларимнинг уйи Мехико кўчаларидан минг чандон хавфли!» – бу фикр миясида чақмоқдек чақнади.

Даҳшатни енгишга қурби етмасдан боғни айланиб ўтди. Рибера-де-Косма кўчасига чиқиб қолди. Биноларининг ғариблиги ва магазинларининг кўплигини ҳисобга олмаганда арзийдиган ҳеч нарса йўқ. Одамлар сийрак, ғивирлаб у ёқдан-бу ёққа юришади, магазинга киришади, газета сотиб олишади, оддий ресторанларда тушлик қилишади…

Ногоҳ кўз ўнгида ғалати рўё намоён бўлди.
Мустамлака меъморчилиги услубида қурилган, йўлаги кенг бино. Сўнгги барокко санъатининг намунаси. Сирли улуғворлиги билан ҳайратга соладиган бу муҳташам иморатдаги гўзаллик ва нафисликни бирданига англаб олиш қийин, у ўзига хос диққат ҳамда назокатни тақозо этади…
Алекс кираверишдаги тахтачани ўқиб, бу ерда 1955 йилдан бери Мехико университетининг фалсафа ва тил-адабиёт факультети жойлашганини билиб олди. Бинонинг ўзи «Маскаронес» номи билан машҳур эди. У зинадан уч-тўрт поғона кўтарилди ва ҳовлининг кенглиги, барча бурчакларининг бир-бирига мутаносиблигидан ҳайратга тушди. Улкан тош зина икки қаватни бирлаштириб турарди.

У ҳовли ўртасида тўхтади. Оралиқдаги бўшлиқ аста-секин кулаётган, баҳслашаётган, ғўнғирлаётган, виқор билан сўзлаётган ҳар хил товушларга тўлиб кетди, улар оҳангдорлигини йўқотмасдан тобора баландлаб, бир-бири билан қоришиб борарди, ана шу шовқин-сурон ичида Алехандро де ла Гуардиа шахсий овозини – бошқаларникига ҳеч қачон аралашиб кетмайдиган ўз овозини ажратиб олди, жонли, аммо илғаб бўлмайдиган, ўзиники эканини билиб турса ҳам, аслида ўзиники бўлмаган бу овоз уни аллақандай ўзидан ташқаридаги даҳшатли, ниҳоятда даҳшатли сирли фалокат сари етаклаб бормоқда эди…

У саройдан отилиб чиқди ва орқа-олдига қарамай, кўча бўйлаб чопиб кета бошлади. Келаётган трамвайни ҳам сезмади, трамвай уни бир лаҳзада қувиб етди ва уриб ўлдирди.

У кўзини очди. Рибера-де-Сан-Космада трамвай қатнамасди. Карахт ҳолда кўча ўртасида туриб қолган эди. Ерга қаради. Бир маҳаллар кўчага ётқазилган рельслар, ейилиб кетган, аммо минг-минглаб ўтадиган автомобиллар изларни йўқотиб юбора олмаган эди…

Совуқ тер чиқиб кетди. Ўлиб қайта тирилгандек бўлди. Соатга қаради – икки. Сенайда хола тушликка кутаяпти. У шайтондан баттар – бирдан вужудида норозилик уйғонди. Ёлғиз ўзи шаҳарда овқатланишни хоҳлаб қолди. Айни шу дамларда одамлар идоралардан, магазинлардан, мактаблардан чиқишаяпти… Ресторанлар, қаҳвахоналар, барлар, тамаддихоналар… Гавжум оломон Алексни беихтиёр катта кўчадан ёнбошга – бу шаҳарда ўзи биладиган, ягона бино – холаларининг уйи томон бурилишга мажбур қилди.

Ўлиб ётган ит ва ҳозир юз берган ҳодисадан кейин Сенайда ва Сереналар билан бир столда ўтириб овқатланиш нечоғли оғир бўлишини ҳис қилди. Чўнтагига қўл солиб, яна бир муаммога дуч келди: опа-сингил Эскандонларнинг меҳмондўстлигига маҳлиё бўлиб, Мексика пулларини қолдириб чиқибди. Шунда у боққа қайтиб кириб, сира хаёлига келмаган, ножўя, салгина аввал ҳатто ўйласа, жирканиб кетадиган ишга қўл урди. Назарида бу иш ихтиёрига бўйсунмайдиган ёвуз бир куч таъсирида, кимнингдир талаби билан бўлаётгандек эди.

У қўлини чўзинчоқ ахлат қутисига тиқди. Бирон егулик нарса топиш илинжида. Қути ичига энгашар экан, бошқа бир қўлга тегиб кетиб, даҳшат ичида ўзиникини тортиб олди. Бошини буриб, эрталаб полициячи олиб кетаётган кекса дайдининг нигоҳига дуч келди. Алехандро қарияга, қария эса унга тикилиб қолди. Дайди кўра олмасди. Кўр эди. Кўзи тумандек парда тўсиб қўйган оқ суюқлик ичида эриб кетганга ўхшарди.

– Итимни ўлдиришди, – деди қария. – Мени эса қамашди. Гўё мен уни ўлдирган эмишман. Нега мен ўзимнинг ёлғиз дўстимни, йўлбошловчимни ўлдирар эканман, ахир у билан кўчаларда бирга изғиб егулик топар эдик-ку. Менга раҳм қилиб айтинг-чи, нега? Итимни Мирамон деб чақиришарди.

У сўқир кўзлари билан Алекснинг юзини пайпаслагандек бўлди.
– Оғайни, бирон марта ит гўшти еб кўрганмисиз? Биласизми бунинг ёмон жойи йўқ.

Оҳиста ҳиринглади.
– Очлик – холанг эмас.

Алекс бу илвиллаб қолган қария олдида бирон сўз айтишга ожиз, эси оғиб турарди. Майли кўр қария уни соқов деб ўйлай қолсин.

– Мендан бошқа ҳеч ким бу ахлат қутисини билмайди. Бутун маҳаллада энг яхшиси. Бу ерда яшайдиганлар ҳеч нарса емайди шекилли, ҳамма нарсани келтириб ташлашади.

У опа-сингил Эскандонлар уйини адашмай кўрсатди.
– Чамаси, муқаддас руҳлар билан озиқланишса керак, – кўр қария хохолаб кулди-ю, аммо дарров тушкунликка тушди. – Энди Мирамонсиз қандай кун кўраман? – У кетаётиб, ўзича: вов, вов! – деб қўйди.

Куннинг қолган қисмини Алекс китоб ўқиб ўтказди ва Серена холаси билан овқатланишга ўзини руҳан тайёрлашга уринди. Кампир кечки таомга албатта келади, деб кимдир уни ишонтираётганга ўхшар эди. Ҳақиқатан ҳам холаси олдига одатдагидек гўштли таом қўйиб, уни кутиб ўтирарди.

Алекс у билан мулойим саломлашди, омон қолишнинг ягона йўли шу: гўё фавқулодда ҳеч нарса бўлмагандек ўзини тутиш ва бир-бирини ниҳоятда ёмон кўрадиган опа-сингилларни тумандек чулғаб олган сирли дунёсига кириб қолмаслик…

– Дастурхонга марҳамат, Алехандро, – Серена ўта назокат билан таклиф қилди. – Кечаси сени безовта қилганимиз учун узр.

У хўрсинди.
– Сен тўғри тушунгин, узоқ йиллардан бери бирга яшаб келган ва ҳеч кимга қўшилмаган кекса аёлларда баъзан озгина телбаликлар бўлиб туради…
– Озгина? – қайта сўради жияни муғамбирлик қилиб.

– Буларнинг ҳаммаси жуда ғалати, болагинам… Панчитадан бошқа, биласанки, у ҳам соқов – бизникида ҳеч ким бўлмайди. Бу эса ҳар хил ғийбат ва миш-мишларни туғдиради. Мен синглимга: «Вақти-вақти билан кўчага чиқиб турайлик», – деб айтдим. У бўлса: «Йўқ, уйни ёлғиз қолдириб бўлмайди. Биронтамиз ҳар доим уйда бўлишимиз керак», – дейди.

У бир оз кавшаниб турди. Ютинди. Салфетка билан лабларини артди. Алехандро кутиб туриб, у гўшт олган жойга қўл узатди, фақат шу йўл билан заҳарланишдан сақланиш мумкин.

– Кейин навбатма-навбат чиқайлик деб таклиф қилдим унга,– кампир гапини тўхтатмади. – У чиқади, мен қоламан, кейин тескариси. Биласанми, у қандай жавоб қайтарди?

Алехандро бош чайқади.

– Агар якка-якка чиқсак, одамлар бошқаси ўлган деб ўйлашади, деди.
– Аммо бирга бўлмаса ҳам, кўчага чиқсангиз, одамлар ундай дейишмас эди.
– Йўқ. Фақат биримизни кўрса, у шеригини ўлдирган деб ўйлашади.
– Бекор гап! Бундай бўлиши мумкин эмас! Нима учун? Нега?
– Меросни эгаллаш учун.

Кутилмаган, айни замонда жуда табиий айтилган бу сўзларга Алекс ишонмаган бўлса-да, ўйинни тўхтатгиси келмади.

– Мерос шунчалик каттами?
– Унинг ҳисоб-китобига етиб бўлмайди.
– Ҳа-а, – чўзилди жияни.

– Кўча эшикдан кирма деб нега огоҳлантирганимизни биласанми?
– Ўйлаб тополмаяпман.
– Бизнинг ўлик ёки тириклигимизни ҳеч ким билмаслиги керак. Меҳмон эса…

– Тушунмадим. Нималар деяпсиз? – Алекс чидаб туролмади.
– Сабр қил. Ортиқча қизиқиш, болагинам, фалокат келтиради.
– Яхши-яхши. Жим туриб эшитаман.

Телбалик билан ғурур қўшилиб кетди шекилли, Серена жиянига тик қараса-да, юмшоқ гапирди:

– У ёқда, шаҳарда бизни соялар деб ҳисоблашади. Уйда меҳмон бўлса, бунга ким ишонади дейсан?

Алехандро холасини ранжитмаслик учун кулгисини яширишга уринди. Бироз истеҳзо аралаш:
– Ҳар бир уйда эгасига қиёфадош шарпа бўлади, деб эшитган эдим, – деди.
– Худди шундай. Аммо у қиммат туради, яхшиси буни суриштирмаган маъқул.

Холасининг кўкрагидан титроқ кулги отилиб чиққандек бўлди. У қўлини силтади. Беўхшовлик қилиб қадаҳни туртиб юборди. Қизил шароб дастурхонга тўкилди. Оқ сурп доғ бўлмади.
Холаси Алехандрога илтижо қилаётгандек қаради.

– Марҳамат қил… Менга ишон… Ёвузлигимиз – аслида муҳаббатимизнинг бир бўлаги…

– Сенайда холанг билан ҳар замонда тортишиб қолганимизга қарамай, бир-биримизни яхши кўрамиз демоқчимисиз?

– Йўқ-йўқ! – деди у биров бўғаётгандек бошини орқага ташлаб. – Сенга бўлган муҳаббатимиз ҳақида гапираяпман.
– Сизга бир нарса бўлдими, холажон? Оғриб қолмадингизми? Дўхтир чақирайми?

Кампирнинг кўзлари совуқ ярақлади.
– Дўхтир дейсанми? Эсингни еб қўйдингми? Қани, хонангга жўна! Тез бўл! Сен жазоланасан! Кечки овқатдан қуруқ қоласан.

– Холажон… – Алекс жилмайишга уринди.
– Холанг нимаси?! – ўшқирди у. – Мен онанг бўламан!

Йигит шартта: «Онам Лусия яқиндагина Парижда вафот этди, руҳини безовта қилманг, илтимос», демоқчи бўлди, аммо ўзини босди. Фойдаси йўқ. Кўнгли алағда ҳолда хонасига қайтар экан, қадаҳ тагида қолган кўз зўрға илғайдиган шароб юқини, унинг ҳиди ва рангини хўрсиниш билан эслади.

Доня Серенанинг миясига бояги фикр қаердан келиб қолди? Қандай қилиб у – қари қиз ва тумса кампир – Алехандро де ла Гуардианинг онаси бўламан деб даъво қилаяпти? Наҳотки, у йигирма етти йил олдин Парижда туғилганини Рибера-де-Сан-Косма кўчасидаги уйида қамалиб, бисқиб ётган опа-сингил Эскандонлар билишмаса?!

XIX аср романлари учун зўр мавзу. У, Алехандро, Серена туғиб, яширинча Парижга – онам деб юрган энг азиз кишиси – Лусия Эскандон де ла Гуардига жўнатилган ташландиқ бола. Уни қайсидир етимхона ёки черков эшиги ёнига, қор устига ташлаб кетишган… Зиддиятларга, фитналарга тўла тугунлар, бой сюжет имкониятлари мана-ман деган ёзувчининг ҳам ақлини шошириб қўяди… Лицейдалигида мажбурий ўқиладиган асарлар рўйхатида Дидронинг «Жак-фаталист» номли ажойиб китобчаси ҳам бор эди. Асар қаҳрамонлари – Жак ва хўжайини чорраҳада ғалати жумбоққа дуч келадилар. Энди улар ё ажралиб юришлари ёки бирга кетишлари, ё монастирга бориб назоратчи билан улфатчилик қилишлари ёки меҳмонхонада тунаш каби имкониятлардан бирини танлашлари ва ҳикоя сўзлашлари лозим эди…

Мана энди ўзи шундай аҳволга тушиб ўтирибди. У холаларидан узр сўраб, бу ердан тезроқ чиқиб кетиши, меҳмонхонадан жой олиши, «йўл чек»ларини мексика песоларига алмаштириши, Риберо-де-Сан-Космадаги бу уйни ҳам, ярим телба хонадон эгаларини ҳам бир умрга унутиши лозим.

… Меҳмонхона ёнидан ўтаётганда опа-сингилларнинг ўзаро ғўнғир-ғўнғири эшитилди. Ҳайрон қолиб, бир оз иккиланиб тургач, қулоқ сола бошлади.

– …Худога шукур қилишимиз керак, Серенита. Лусия ўлими олдидан сен билан мени ўйлаб, ёқимтой болакайни бизга юборибди, у кексайган чоғимизда овунчоғимиз, меҳрибон йўлдошимиз бўлади… Ундан воз кечмагин.

– Қанчалик донолик қилган-а! Марҳумалар билан бирга бўлсин деб марҳумни юборганини қара.

– Шошилма, опажоним. У ҳали буни билмайди.
– Лусия ҳам билган эмас. Кўп йил бўлди кўришмаганимизга.
– Ҳозир у, шубҳасиз, биздан рози…

– У ёқда арши аълода…
– Ҳозир юқоридан бизга қараб тургандир…
– Бу тентакча бўлса, ҳалиям ўлганини билмайди.

– Қўй, буни эслатма… Трамвай ғилдираклари остидаги бемаъни ўлим… Уйдан икки қадам нарида…

– Қандай даҳшат! Ҳали ғўр бола! Ўн бир ёшда.
– Ўзингни тут, йиғлама. У биз билан бирга ором олади.
– У ким биландир ўйнаши ҳам керак-ку.

– Ўзинг биласан-ку, бу ёғи бизга боғлиқ.
– Агар сен билан мен тотув яшасак…

– Бу шарпани тортиб олади деб ўйлайсанми?
– Сендан ҳамма нарсани кутиш мумкин, кўзларингда ҳасад бор.
– Мени кўзларимда ҳасад борми? Ким шундай деса…

– Сеникида! Сеникида! Ҳамма нарсадан маҳрум бўлгансан – севги, эр, оналик бахти – улар менга насиб этди, сен эса биронтасини ҳам кўрмадинг, ярамас ҳасадгўй!
– Бас қил, аҳмоқ!

– Ўзинг бас қил! Қайси гуноҳларим учун мени Парвардигор сенга дучор қилди?! Неча йилдан бери шу ярамас аравани судраб келаман, сени гуноҳларингни енгиллаштирай деб ҳамма нарсамни қурбон қилдим, ҳамма нарсадан воз кечдим!

Сенайда ҳўнграб йиғлади.

– Бағринг тош сенинг, Серена. Ёлғизликда ўтаётган умримизга қувонч бағишласин деб тақдир бу болажонни йўллагани учун миннатдор бўлишинг керак.

– Қани у, ўзи йўқ-ку, ахир! У мавжуд эмас! – алам билан ўшқирди Серена. – У бизники эмас!

«Мени йўқ дейишяптими? – ичида унсиз хитоб қилди Алехандро де ла Гуардиа. – Мен мавжуд эмасман» – бу сўзлар уни дастлаб ўта аламли, сўнг бутунлай самимий жилмайишга мажбур қилди. У хохолаб юбораёзди.

– Мен йўқман! Мен мавжуд эмасман! – хонасига қайтар экан, шундай деб кулар эди.

Орқасига қарамади, шу туфайли сенорита Эскандонлар уни кузатаётганини сезмай қолди. Сенайда Серенага суяниб олган, Серена мармар тутқичи бўри каллали ҳассасига таянган эди. Иккаласи ҳам гапларини жияни эшитганидан мамнун, кулимсираб қараб туришарди…

7

Алехандро эртагаёқ бу ердан жўнаб кетаман деган қатъият билан хонага кириб борди. У олис парвоздан толиққан, бу ер ҳар жиҳатдан қулай, пули ҳам кўп эмас эди, аммо иложи борича тезроқ бу ердан кетмаса бўлмайди.
Кирди-ю, чироқни ёқди.
Каравотга кичкина пижама тахлаб қўйилганди.
Шу жойда, каравотда, шунингдек, стол устида ўйинчоқлар тоғдек уйиб ташланганди. Духоба айиқчалар, ичига сомон тиқилган йўлбарслар, қўғирчоқлар, вагонлари ва паровози бор темир йўл, жажжи пойга автомобиллари, қизил мундир кийиб, милтиқ кўтарган, қалайдан қуйилган бутун бошли инглиз аскарлари армияси, ғилдиракли конькилар, ер шари, чиллак доналари – ҳаммаси ўғил болаларнинг овунчоқлари. Қизлар ўйнайдиган ҳеч нарса йўқ.
У ҳожатхона эшигини очди. Ваннанинг бўғзигача сув тўлғазиб қўйилган, сув устида резина ўрдакча сузиб юрар, елим сув париси қалқиб турар эди. Сув парисидан таралаётган куй Алехандронинг вужудини чулғаб, ерга михлаб қўйгандек, мафтуну лол айлаб, зўр бериб ўзига чорлаётгандек бўлди. Куй гўё денгиз пучмоқларидан чиқар, бу эски тоғора океаннинг шўртанг мусаффо қатраларини бағрига жойлаб олган-у, кундузги толиқишлардан қутқариб, ҳордиқ ва тетик руҳ бағишлашга ваъда қилаётгандек туюлди – у ана шунга муҳтож эди, ақлу ҳушини жойига қўйиб, бу хонадонни чулғаб ётган барча телба-тескариликлардан тезроқ қутулиб кетиш учун озгина бўлса-да ҳордиқ олишни ниҳоятда хоҳламоқда эди.
У шошилмай ечинди ва сув ичига тушди. Кўзларини юмиб, бир парча кир совунни баданига суртиб чиқди.
Сўнг шиддат билан ваннага ўтирди.
Қаншарини ювар экан, нимадир етишмаётганини сезди. Сочлари тўкилиб кетган эди. Пешанасига совун суркади. У ҳам чақалоқларникига ўхшаб силлиқ бўлиб қолган эди.
Алехандро даҳшатга тушиб, ваннадан сакраб чиқмоқчи бўлди, тепасида Сенайда билан Серена кулимсираб қараб туришарди.
– Чўмилиб олдингми?
– Кел, артиб қўямиз.
Алехандро беихтиёр қаддини ростлади, агар бошини кўкимтир – кулранг сув ичига тиқса, қайта туриб кетолмаслигидан қўрқди. У уят жойини кафтлари билан тўсди, холалари уни чойшабга ўраб, баданини авайлаб артишар ва мулойим хитоб қилишар эди:
– Болажоним…
– Кўзимнинг нури…
– Хазинам…
– Қўғирчоғим…
– Мунчалар ширин бўлмасанг…
– Шумтака, шумтака…
– Кўчадан ўтаётганда кўзингга қараб юр деб неча марталаб тайинладик-а…
– Оҳ, бу трамвайлар, трамвайлар…
Улар Алехандрони хонадан етаклаб чиқдилар, узун йўлаклар, даҳлизлардан ўтиб, ертўла эшиги олдига олиб келдилар. Алекс ақлини йўқотиб бораётганини сезди, аммо ғира-шира бўлса-да, холалари ўзаро низоларини йиғиштириб, бирлашиб олишганини, уни эркалатмай қўйишганини англади.
Энди улар хавфли кимсаларга айланишган эдилар.
Ертўлага тушиладиган эшикни очдилар.
Ана шунда огоҳлантиришларнинг маъносини тушунди.
– Кўча эшигидан фойдаланма.
– Тирик эканимизни ҳеч ким билмасин.
Йўқ! У бу ерда бўлганини ҳеч ким билмаслиги керак. Бу уйда икки-уч кун тургани махфий сирлигича қолиши керак! – Бу фикр бошида чақмоқдек чақнади.
Пастга тушдилар. Моғор ҳиди нафасни бўғадиган даражада. Ўтган асрдан қолган жомадонлар устма-уст тахланган, ёғоч яшиклар сочилиб ётибди. Маъюс хира шуъла тушиб турибди. Нега чироқни ёқишмайди? Нега уни тор, аммо ахлат ва кўмир уюмларидан тозаланган бурчакка олиб боришмоқда?
– Нега қочдинг? – сўради Сенайда.
– Кўча хавфли деб кимга айтилган эди? – сўроққа тутди Серена.
– Қандай қилиб трамвай тагига йиқилиб тушдинг?
– Ва ҳалок бўлдинг?
– Энди сен дам оласан, – Сенайда оқ шоҳига ўралган очиқ тобутни кўрсатди.
– Энди сен бизнинг болажонимиз бўласан, – шивирлади Серена.
– Бизники? – журъат этди Алехандро. – Қайси бирингизники?
–Оҳ, – хўрсинди Серена. – Буни ҳеч ким, ҳеч қачон билмайди.
– Майли, яхши, етади, – ғўлдиради Алехандро. – Ўринсиз ҳазил бўлди. Тепага чиқайлик. Эртага кетаман. Хотиржам бўлинглар.
– Эртага? Нима учун? Уйимиз сенга ёқмаяптими? – чеҳраси очилиб жилмайди Сенайда.
– Эртага? – бақирди Серена акс садо қайтараётгандек, сўнг иккинчи тобутни кўрсатди. – Йўқ, Алехандро, эртага эмас. Ҳар доим. Болажонимиз ёлғиз зерикиб қолди.
– Қани, Алехандро, каравотга ёт, мана у – ёнгинангда турибди.
– Бу жой ниҳоятда қулай. Ипак билан ўраб қўйилган.
– Ётақол, Алекс. Ўраниб ол, кичкинтойим. Абадий ухла. Энди доим ўғилчамиз ёнида бўласан. Мана шундай.
– Оҳ, Алекс, нега шоколадни емадинг-а?.. Ҳаммасидан осонгина қутулган бўлар эдинг-ку.
Ёруғлик аста-секин сўнди.

Манба: “Жаҳон адабиёти” журнали, 2008 йил, 1-сон

     Lotin Amerikasi adabiyoti haqida gapirganda Xorxe Luis Borxes, Xuan Karlos Onetti, Xulio Kortasar, Gabriyel Garsia Markes, Mario Vargas L`osa va, albatta, Karlos Fuyentes nomi tilga olinadi. Bu bejiz emas…

IJOD  — BU  YOLG’IZLIK
Karlos Fuentes bilan suhbat

Karlos Fuyentes (isp. Carlos Fuentes Macias; 11.11.1928, Panama — 15.05.2012, Mexiko) “Niqoblangan kunlar”, “Musaffolik chegarasi”, “Aura”, “Artemio Krusning o’limi”, “Gidraning boshi”, “Olisdagi oila”, “Jannatdagi Odam” singari romanlari bilan jahonga tanilgan mashhur meksikalik yozuvchilardan biri. Adibning asarlarida jamiyatda sodir bo’layotgan siyosiy-ijtimoiy jarayon muhim o’rin tutadi. Adabiy tanqidchilar tomonidan yozuvchi, diplomat va adabiyotshunos olim sifatida alohida e’tirof etiladigan Karlos Fuentes bilan mazkur suhbat Kaliforniyaning Los-Anjeles shahrida (2006 yil, 2 iyunda) bo’lib o’tgan ijodkorlar uchrashuvidan yozib olingan.

— Muhtaram Fuyentes janoblari, barchamizga ma’lumki, siz asrimizning eng iqtidorli va nomdor yozuvchilari safida turasiz. Har bir ijodkorning o’z umr yo’li, uning ilk kechinma va taassurotlari bolaligidan boshlanadi. Diplomat otaning o’g’li sifatida siyosiy muhitda ulg’aydingiz. Bolaligingiz xususida gapirib bersangiz…

— Bolalik haqida so’zlaganda qaytadan bolaga aylanging kelib qoladi… Bu davr o’ziga xos ohang­lariyu jaranglari bilan ijodkor qalbni hamisha o’ziga tortaverarkan. Chindanam men mashhur diplomatning farzandi sifatida siyosiy jarayonda kamol topdim. Ishonasizmi, davlat arbobining zurriyodi bo’lish bu juda katta mashaqqat! Bir maktabdan ikkinchi maktabga qatnashga, tinimsiz o’qib, o’rganishga (hatto bu o’zingiz istamagan fanlar bo’lsa ham!) majbur bo’larkansan! Shu tufayli, men ham ispanchadan inglizchaga, inglizchadan portugalchaga, keyin yana inglizchaga qayta-qayta murojaat qilaverib, xunob bo’lardim. Ammo bu shart edi! Otam juda qattiqqo’l va ilmparvar odam edi. Bolaligimda uning bu odatlaridan ranjirdim. Hozir esa aksincha, behad minnatdor va qarzdorman.

— Karlos Fuyentes qanday bola bo’lgan?

— O, men rosa kitobxo’r bola edim! (kuladi). Ba’zan kattalar o’qiganda tishi o’tmaydigan asarlarni qiziqib o’qirdim. Bunga yolg’izligim ham sabab bo’lgan bo’lsa kerak. Otamning ishi tufayli men tez-tez maktablarimni o’zgartirib turardim. Tabiiyki, do’stlarim ham yangilanib borardi. Yangilari bilan esa til topishish oson emasdi. Shu bois kamina o’zi uchun yangi dunyoni kitoblar olamida yaratgan edi.

— Bolalikda tuyg’ularingizni ilk marotaba junbishga keltirgan asar…

— Eh-he, ular rosayam ko’-o’p. Hozir qay birini aytishni ham bilmayman hozir. Xabaringiz bo’lsa kerak, men ikki madaniyatga taalluqli odamman. Bolaligimda o’qigan kitoblarimning bari Anglo-Sakson va Lotin Amerikasi olamiga tegishli edi. Bolaligimda mutolaa qilgan asarlarim Qo’shma Shtatlarda o’qilmasdi. Misol uchun, italiyalik yozuvchi Emilio Salgarining hikoyalari, frantsuz ertaklari AQShda u qadar mashhur bo’lmagan. Shuningdek, “Nensining xayollari”, “Diksidagi bolalar” kabi asarlar, afsuski, amerikalik kitobxonlarga tanish emasdi. Hozir ham Jyul Vern, Aleksandr Dyuma, Robert Lyuis Stivenson romanlarini varaqlasam, olis bolalikdagi hayratim yodga tushadi.

— Har bitta kitobsevar bolaning xayoliy qahramonlari bo’ladi. Bolalarcha o’sha qahramonga o’xshashga intiladi, harakatlar qiladi, orzularga beriladi. Sizda ham shunaqa holat va istaklar kechganmi?

— Franklin Ruzvelt (AQShning 32-chi prezidenti. XDK izohi) mening qahramonim edi. U siyosiy shaxs edi, lekin bolaligimdan men mana shu rahbarning maftuniga aylangandim. U kuchli demokratik g’oyalari bilan eng qiyin vaziyatlarda odamlarni birdamlikka chorladi. U: “Har qanday muammoni yakdillik bilan hal etaylik”, deb xalqlarni jipslashtirishga muvaffaq bo’ldi. Mana shu holatlar men uchun dastlabki saboq edi.

— Inson kamolotida yo’l ko’rsatuvchi murabbiyning ta’siri beqiyos. Muhtaram Fuyentes janoblari, sizning shunday ustozingiz bo’lganmi?

— Otam eng ulug’ murabbiyim edi. U menga ko’p saboq berdi. Barchasi hayotiy, falsafiy va tarbiyaviy ahamiyatga ega edi. Otamning taqdirimga befarq bo’lmagani haqida o’ylasam, 21 yoshida Mexikoda vafot etgan Karlos akam esimga tushadi. U g’oyat go’zal she’rlar yozardi. Qisqa umr tufayli akamda yuzaga chiqishga ulgurmagan iste’dodni otam menda sayqallanishini istardi. Buni ich-ichimdan sezardim. Ehtimol, shuning uchun u bir dunyo kitoblarni qo’limga tutqazgandir? Bola yuragimda adabiyotga, ijodga havasni otam olovlantirgandir, ehtimol?

— Maktabni bitirgach, negadir huquq sohasini tanlab, shu yo’nalishdagi oliygohga kirdingiz. Holbuki, siz o’quvchilik paytingizdayoq anchagina hayratlanarli asarlar bilan kitobxonlar e’tiboriga tushgandingiz…

— Men ich-ichimdan bir umr yozuvchi bo’lishni istadim va qalban doimo qalamiga sodiq ijodkor kabi yashadim. Dastlabki hikoyalar to’plamimni o’n bir yoshimda Chilida nashr ettirganman, shundan so’ng oliy maktablardagi turli xil tanlov va tadbirlarda g’alabalarga erishib, nomim chiqa boshladi. Menga: “Endi huquq oliygohiga o’qishga kirishing kerak” deyishganida, o’zim ham avvaliga qattiq ajablandim. “Nega? Axir men yozuvchi bo’lmoqchiman-ku! Huquqshunoslikni tanlashni istamayman”, deya qat’iy qarshilik ko’rsatgandim. Lekin Mexikoda o’sha davrdagi vaziyat shuni talab etardi. Basharti yozuvchi bo’lsangiz, u holda aniq ochlikdan o’lardingiz. Shunday ekan, sizga muqim bir kasb-kor zarur edi. Esimda bor, otam meni meksikalik atoqli adib Alfonso Reyes bilan uchrashtirgandi va unga: “Karlosni huquqshunos bo’lishga ko’ndirib bering”, deb aytgandi. O’shanda Reyesdek nomdor yozuvchi: “Mana, men yozuvchiman, biroq kasbim huquqshunos. Finjonga qo’yilgan qahva toshsa, qo’lni kuydirishi tayin. Mexiko shunday davlatki, unda hech qachon toshib ketishning iloji yo’q. Sen, albatta, bir sohaning etagini tut, aslo kam bo’lmaysan, bo’tam”, degani hamon qulog’im ostida jaranglaydi. Men o’shanda Reyesning maslahatlariga tayandim va Mexikodagi huquqshunoslar oliygohiga qadam qo’ydim. Ishoning, men hech qachon huquqshunoslikni tanlaganimdan afsuslanmadim, aksincha, juda ko’p kitoblar bilan oshno bo’ldim va tafakkurimni boyitdim.

— Yozuvchi uchun maxsus ijod qonuniyati va tartibi bo’lishi zarurmi?

— So’zsiz! Oskar Uayld ijodkor muvaffaqiyatining o’n foizi uning iqtidori sababli kelsa, qolgan to’qson foizi mehnat va intizom orqali erishiladi, deb aytgan edi. Yozuvchida ijodga hurmat tuyg’usi yuqori bo’lishi kerak. Ijod bu — qismat. Ijod bu – yolg’izlik. Siz ijod jarayonida odamlar bilan birga emassiz, butkul tanhosiz. Quvonchu qayg’ugina hamrohingiz. O’zingiz yaratgan jar tubiga g’arq bo’lib, o’zingiz bunyod etgan yuksakliklarda uchasiz. Ammo baribir yolg’izsiz. Yolg’izlikda ado etiladigan ulug’ mehnatdir bu. Teatr­da aktyoru rejissyor bilan birga asarni sahnaga olib chiqasiz. Kinoda ham xuddi shunday. Badiiy ijodda esa bu mutlaqo teskari jarayon. Yozish mas’uliyati va mehnati sizdan behad katta quvvat, istak va irodani talab etadi. Siz ijod qo’ynida cheksiz yolg’izlik azobiga bardosh berib, oqqa ko’chirayotganlaringizni chin ko’ngildan chiqarib, jon-dildan sevishga majbursiz! Bundan boshqa yo’l yo’q. Chunki bu — qismatingiz.

— Ijodiy jarayon borasida so’z ketarkan, shunga o’xshash yana bir savol tug’iladi. Yozuvchilarning aksariyati yozganini qayta-qayta tahrir qilib, takror yozishga o’ch. Sizda bu jarayon qanday kechadi?

— Men uchun bu u qadar muhim emas. Asarlarimni dastlab xayolim va miyamda pishitaman. Ke­yin oddiy daftarga yozaman. Asarlarimni yozuv mashinkasida oqqa ko’chirayotib, ayrim joylariga tuzatishlar kiritaman, ammo unchalar ko’p emas. Men avval aytar so’zimni xayolan tuzaman. Demak, yozganlarim ham xuddi shu tartibdadir. Zahmatkash adib Onore de Bal`zak bir sahifasini ming martalab tahrir qilishdan sira ham charchamas ekan. Shubhasiz, u o’ta mehnatsevar ijodkor bo’lgan. Tan olishim kerakki, mening tabiatim va uslubim bu borada Bal`zak darajasida emas.

— Yozuvchining kulfati nima?

— Ijodkorning jamiyatda yuz beradigan adolatsizliklardan ko’ngli og’riydi. Turli vaziyatlar uning qalbini iztirob chekishga majbur qiladi, albatta. Biroq iztirob yozuvchi uchun eng keragi. Har qanday yozuvchi uchun eng katta falokat bu — YOZOLMASLIK! Bir tasavvur qilib ko’ring-a, dardingizni qog’ozga to’kish uchun ijod stoliga o’tirdingiz. Kutilmaganda yurak ham, miya ham xum kabi bo’shab qoldi. Naqadar dahshat! Vaholanki, siz — yozuvchisiz! Yozishingiz kerak! Ammo buning chorasini minba’d topolmaysiz… Qo’liga qalam tutgan odamning chinakam baxtiqaroligi mana shu. Qalbida o’zini chindanam adabiyotga, so’zga fido qilgan ijod kishisi uchun, shaksiz, bu – haqiqiy fojia!

— Yozuvchining jamiyatdagi o’rni va mas’uliyati nimalardan iborat deb o’ylaysiz?

— Asarlar yaratish. Yozuvchining haqiqiy ma’suliyati bu — kuchli kitob yozish. Qolgan muvaffaqqiyat va olqishlar unga shuning ortidan kelaveradi. Ba’zi qalamkashlar xayolida shunday o’y hukm suradi: “Ular biz faqat yozuvchimiz, siyosat va jamiyatdagi boshqa ishlarga aralashmaymiz”, deb o’ylaydi. Ammo bu g’irt tentakona va zaif bir bo’shliq. Ijodkor barcha-barcha jarayonlarda faol, ogoh va hatto, hammadan bir qadam oldinda yuradigan katta shaxs.

Ming afsuski, Lotin Amerikasida ham bir-biridan xarob asarlar yozildi. Ularning barini bitta qoldirmay yoqib yuborsa arziydi. Ammo o’sha kitoblarni yozgan mualliflarning dimog’i baland. Holbuki, ularning o’zi dunyodan bexabar, hatto o’sha yozganini o’zi ham izohlay olmaydi. Sevimli shoirimiz Pablo Neruda bir gal menga shunday degan edi: “Biz lotinamerikalik yozuvchilar yurtimizning tashqarisida yashab, ijod qilib yuribmiz. Xalqimizning yuragiga kirib borganimiz yo’q. Vatanimiz bag’rida mudrab yotgan asriy orzu, armonlardan xabar topganimiz, ularni uyg’otib, dardiga darmon bo’la olganimizcha yo’q! Holbuki, xal­qimiz orasida savodsizlik hamon hukm surib turibdi. Shunday ekan, faqat o’z qobig’imizga berkinmay oddiy xalq orasiga mard­larcha kirib borishimiz, g’ussalarini aritishimiz joiz. Men shoirman, men yozuvchiman, deb quruq ko’krak kermasdan, xizmatimizni yozganlarimiz bilan oqlashimiz kerak. Zabonsizlarga zabon bera oladigan odamlar bu — biz, yozuvchilarmiz!”

Rafiqam bilan bir yilcha Ang­liyada yashab, faoliyat olib bordim. O’sha yerda men Emili Bronte, Devid Lourens, Virjiniya Vulf kabi Angliya farzandlarining ko’rsatgan fidoyiligiga o’z ko’zim bilan guvoh bo’ldim. Ularni chin ma’noda angliyalik de­yish mumkin. Xalq bu yozuvchilarini boshiga ko’tarib, e’zozlaydi. Negaki, ular Angliya dardi, uning tarixi va kelajagini o’ylab, qalam tebratgan adiblar. Yurt taqdiri uchun qayg’urgan ijodkor — haqiqiy yozuvchidir.

— Hurmatli Fuyentes janoblari, agar lozim topsangiz, bizga kelajakda yaratadigan asarlaringiz, bo’lg’usi kitob­laringiz xususida ham ikki og’iz to’xtalib o’tsangiz?

— Bir asarga nuqta qo’yganim hamon yuragimda keyingi asarim tug’iladi. Ehtimol, shu eng so’nggisidir, deb o’ylab qolaman. Ammo qalbimga quloq solsam, unda hamisha bir qush tinimsiz sayrayveradi. Ijodga, yozishga muhabbat ku­yini his etaman shunda. O’sha qush ijodkorning ko’ngil sadosi. Miyamda muttasil g’oyalar aylanaveradi, men ularni yozishga shoshib, ba’zan unutib, ba’zan esa vaqt topolmay qiynalaman. Yozuvchi hamma vaqt xotiralariyu istaklari girdobida mehr-muhabbat, shubha-gumon, vahimayu vasvasa, xullas kalom, million-million hissiyotlar bilan yashaydi. Uning ko’nglidan bir dona so’z, bir og’izgina kalom ming mashaqqat ila qog’ozga tushadi aslida. Biroq shunday yozish eng to’g’ri va eng halol yo’ldir. Ko’r-ko’rona, hissiz, dilingizning bir joyi ham harakatlanmay yaratilgan asar muqarrar jarlikka qulaydi, umri tez zavol topadi.

Men yana ko’p narsalar haqida gapirmoqchi edim. Ammo keling, tilimda aytar so’zimni kelajakda yozajak asarlarimga qoldiray. Zero, ijodkor yuragi hamisha uning kitobida tirik, hayoti ham o’sha asarlarida davom etishi benihoya ulkan saodatdir.

Ingliz tilidan Qandilat Yusupova tarjimasi
Manba: «Kitob dunyosi» gazetasi veb—sahifasi

Karlos Fuentes
QUVNOQ JAMOA
Ruschadan Ortiqboy Abdullayev tarjimasi

1

Alexandro de la Guardianing onasi o‘limidan sal oldin marhum Sebastyan de la Guardia o‘g‘liga Lill ko‘chasidagi ilvirab qolgan xonadonidan boshqa hech qanday meros qoldirmaganini ma’lum qildi. U ham bir kori-holiga yarab turadi. Lekin sotishga arzimaydi, juda arzonga ketadi. Avvalgidek, uni ijaraga berish mumkin. Foyda evaziga yashash azaldan oilaviy an’ana bo‘lib kelgan. Hech qanday yomon joyi yo‘q. Ammo gap bunda emas.

Hamma gap xolalarida. Onasining opalarida. Alexandro de la Guardianing bobosi va buvisi inqilobning birinchi qaldiroqlari yangragandayoq* Meksikadan qochib qolgan edilar. Ular ishlatilmay yotgan pullari, aksiyalari, qimmatbaho zeb-ziynatlarini banklarga joylab qo‘yganlari uchun sapatachilar islohot o‘tkazib, mulklarini tortib olganda ham Yevropada badastur kun kechiramiz deb umid qilishgandi.

– Otang isrofgar odam edi. Bilasanmi, u Fransiyada farovon yashaganiga qaramay, o‘zlarini metis, kelgindi sifatida ko‘rib, begona hisoblashlaridan cho‘chir, faqat puli borligi va shu pullarni bemalol xarjlayotganlari uchungina odam o‘rnida ko‘rishadi deb hadiksirab yuradigan aslzodalar toifasidan edi.

Isrofgarchilikni bobo boshlab bergandi. U hashamatli ziyofatlar berib, dabdabaga to‘la quvnoq ballar o‘tkazish, kemalarda sayr qilib, rus baleti kechalariga badavlat odamlarni chorlash yo‘li bilangina yevropaliklar davrasiga qo‘shilish mumkin degan to‘xtamga keldi… Va ko‘ngilxushliklar bilan o‘tgan yigirma yil ichida yarim davlatini sovurib qo‘ydi.
Qolgan yarmini ota izidan borgan o‘g‘il sarflab bitirdi. Bir kuni qarasa, qo‘lida bir hovuch yuz franklik tangalar qolibdi. Alexandroning shikastahol va itoatgo‘y onasi sinora de la Guardia esa epchil sehrgar o‘ynatayotgan soqqalarni tomosha qilayotgandek indamay qarab turardi.
– Tangalar ham tamom bo‘lgandan keyin bechora otang tuni bilan Parij ko‘chalarini parishon kezib chiqdi. Ertalab jasadi topildi. Iloj qancha, kuchi faqat shunga yetibdi.

Donya Lusiya Eskadon de la Guardia Bogarnedagi dang‘illama hovli yonida, Lill ko‘chasida joylashgan uyini ijaraga berib, o‘zi Sen-Syulpiz maydonidagi uch xonali chordoqqa ko‘chib o‘tdi va pazandalikdan dars berib, to‘qqiz yoshida yetim qolgan o‘g‘lini avaylab parvarish qila boshladi. Mana endi, kasallik adoyi tamom qilgan, yolg‘izlik va musibat ichida tilsiz-zabonsiz yashashga mahkum etilgan bu mushtipar ona bir oy, nari borsa ikki oylik umri qolganini anglab yetib, ko‘zining oqu qorasi bo‘lgan Alexandroga oxirgi vasiyatini aytish uchun og‘iz juftladi. Uning onalik mehri va fidoyiligi oldida bir umr qarzdor bo‘lgan o‘g‘li og‘ir bakalavrlik imtihonidan arang «qoniqarli» baho olgandan keyin biron mansab orqasidan quvmasdan ispan tilini mukammal bilgani tufayli Meksikaga qarashli sayohat idorasida kichik lavozimga qanoat qilib ishlashga rozi bo‘lgan edi. Bu o‘rinda ham «Hech narsa bekorga qo‘lga kirmaydi» deb ta’lim bergan onasining xatti-harakatlari bejiz ketmagan edi, albatta. U, garchi yangi Meksika hukumatiga bog‘liq rasmiy munosabatlarni hisobga olmaganda, ular bilan hech qanday aloqa o‘rnatish yoki hamkorlik qilishni rad etganiga qaramay, murosayu madora zarur deb hisoblab kelar edi.

U yana nima der ekan?
– Mexikoda katta opalarim – xolalaring bor. Ular jamg‘armalarini Amerika banklarida asrab qolishgan, chamasi qimmatbaho buyumlarni ham yashirib ulgurishgan. Otangning ishlariga doim hasad va nafrat bilan qaraganlarini bilaman. Ular menga sira yordam berishmadi, aksincha «nega bu isrofgarga tegding» deb ko‘zimni o‘yib olish ilinjida yurishdi.

Donya Lusiya go‘yo so‘nggi nafasini olayotgandek chuqur xo‘rsindi.

– Menga nimani taklif qilmoqchisiz, oyi? Meksikaga borishim va ularning vasiyatnomalariga ilinib qolishimnimi?

– Xuddi shunday. Bu dunyoda ularning boshqa hech kimi yo‘q. Ikkalasi ham qari qizlar. Ularga yoqishga harakat qil.

U nafasi yetmay qolganidan emas, yana nimalarnidir o‘ylab jim bo‘lib qoldi.

– Ikkita yovuz kampir.
– Ularning ismi nima?

– Mariya Serena bilan Mariya Senayda. Faqat ularning ismiga qarab baho berma, o‘g‘lim. Senayda mehribonroq, Serena* juda yovuz.

– Balki yillar o‘tib o‘zgarib qolishgandir?..

– Mo‘’jizaga ishonib, bo‘lmaydi. Kichkinaligimda meni qanchalik qiynaganlari esimda – qo‘l-oyog‘imni bog‘lab qo‘yib, tovonimga yonib turgan shamni bosishardi, hojatxonaga qamab qo‘yishardi…

– Qariganda o‘zgarishmaganmikin?..

– Bukrini go‘r to‘g‘rilaydi, – xo‘rsindi donya Lusiya. Alexandro unga hech qanday xafagarchilikni tan olmaydigan «zamonaviy» insonlarga xos muloyim kulimsirash bilan javob qaytardi.

– Mayli, ko‘nglini olishga harakat qilaman.

– Harakat qil, Alexandro. Xizmat va ijaradan keladigan daromad bilan boshing muhtojlikdan chiqmaydi…

U o‘g‘lining yuzini siladi:
– Mon perit choux*. Mensiz ahvoling og‘ir bo‘ladi.

Ona so‘nggi so‘zlarini aytayotganini sezmagan Alexandro yana jilmaydi.
___________
* 1910–1917 yillardagi Meksika inqilobi nazarda tutilmoqda. Uning rahbarlaridan biri Emiliano Sapata (1879–1919) bo‘lib, u yirik yerlarni musodara qilish dasturini ishlab chiqqan edi.
* Serena (serena) – yuvosh, itoatkor (isp.).
* Mon perit choux — Bolaginam (frans.).

2

U yosh va yoqimtoy edi. Odamlar shunday deyishardi. Oynalar ham shunday der edilar. Misrang sochlari jingalak edi. Badani qoramtir. Burni to‘g‘ri. Ko‘zlari sarg‘ish. Og‘zi tinmaydi. Iyagi cho‘zinchoq. Bo‘yi – bir yuz yetmish santimetr. Og‘irligi – yetmish kilogramm. Kiyimlari ko‘p emas, ammo did bilan saralangan. Yana qo‘li pianinochilarnikiga o‘xshaydi deyishadi. Barmoqlari uzun, ammo xasis emas. Ozmi-ko‘pmi tanishlari – tasodifiy uchragan qizlar. Pul nimaligini yaxshi bilgani uchun mehmon chorlashni emas, mehmondorchilikka borishni yoqtiradi. Ha, endi «amerikalik amakivachcha». Yoqimtoy metisni hamma joyda homiylarcha samimiyat bilan kutib olishardi.

Onasi donya Lusiyaning vafotidan keyin Fransiya bilan bog‘lab turgan hech narsa qolmadi, deb o‘yladi Aleks. Xizmat ko‘pdan beri joniga tekkan, ijaraga qo‘yilgan Lill ko‘chasidagi xonadon haqi badastur yashashga yetmaydi, qizlarning birontasi bilan jiddiy munosabatga kirishgan emas… Meksika, xolalari, boylik. Bunday istiqbol birdaniga jozibali ko‘rinib ketdi.

U xolalariga maktub yo‘lladi. Shunday, shunday, donya Lyusiya vafot etdi. Fransiyada endi hech kimi yo‘q. Uzoq davom etgan otameros xijratdan keyin uyga qaytishni xohlaydi. Biron ishning etagini tutguncha ularnikida yashab tursa bo‘ladimi?

Ko‘rishganda darhol tanib olishlari uchun bor bo‘yicha tushgan suratini konvertga solib qo‘ydi. Ko‘p o‘tmay ikkita xat oldi. Mariya Serena Eskandon va xuddi shu ismi sharif qayd etilgan Mariya Senayda alohida-alohida maktub yo‘llashgan bo‘lsa-da, ikkalasi ham bir xil javob qaytarishgan edi:

«Aziz jiyanim. Seni qabul qilishdan baxtiyormiz».

Nega ular birgalikda bitta xat yozishmadi? Nega alohida jo‘natishdi? Bu jumboq bilan Alexandro qiziqib o‘tirmadi. Nima bo‘lganda ham xolalari kutib olishadi. G‘alati tabiatli ikkita kampir. Injiqliklariga chidashga to‘g‘ri keladi.

Aeroportda o‘z ismi sharifi – Eskandon yozilgan uzun qog‘ozni ko‘tarib turgan taksi haydovchisiga ko‘zi tushdi.

– Bu – Siz bo‘lasizmi? Sizni kutib olishga buyurtma berishgandi.

Mashina uni Ribera-de-San-Kosmadagi ko‘hna imorat oldiga eltib qo‘ydi. Parijdagi tartib-intizomga o‘rgangan yigit Meksika poytaxtidagi alg‘ov-dalg‘ovni ko‘rib, dastlab dovdirab qoldi, keyin behuzur bo‘ldi, so‘ng hayratga tushdi. Nazarida to‘xtash nimaligini bilmaydigan Mexiko o‘z tezligiga mahliyo bo‘lib, cheksizlik bilan bahs boylashganga o‘xshab, bir qarich bo‘sh joyi qolmagan tosh devorlari, kulbalari, osmono‘par binolari, tunuka tomlari, iflos tor ko‘chalari va bir-biriga chirmashib ketgan reklamalari bilan birga qayoqqadir shoshib ketayotgandek tuyuldi…

Ana shu aralash-quralash izdihom ichida abadiy go‘zallik ramziga o‘xshab qad ko‘targan ulug‘vor cherkov binosi, qoya toshdan qurilgan bahaybat imoratlar, qulf urgan bog‘lar ko‘zga yarq etib tashlanib qoladi. Alexandro de la Guardia sohibjamol donya Lusiya orqali bu shahar asteklar, qirol o‘rinbosarlari, yangi klassitsizm va modern binolar shahri ekanligini bilib olgan edi…
Shuning uchun ham u taksidan tushgach, ko‘hna uyni ko‘rib, g‘oyat quvondi. Juda qadimiy. Ikki qavatli, kulrang tosh ravoqli, ham latofatli, ham eski, ham go‘zal, ham xarob, o‘yladi Aleks – ba’zi joylariga arrasimon chorqirrali tosh taxtachalar o‘rnatilgan va yassi tunuka bilan ziynatlangan, u Mexikoda umuman Yevropa uslubidagi ikki tomonlama nishab tomlar yo‘qligini ilg‘ab oldi. Buni qo‘nayotgan paytdayoq payqagan edi. Yapaloq tomlar, yomg‘ir suvlari uchun qo‘yilgan behisob yog‘och chelaklar to‘lib yotibdi, chordoqsiz, Gollivudga xos rang-barang mayda tunukalar ko‘rinmaydi…

Imorat kulrang sovuq toshlardan ko‘tarilgan edi. Qora temir eshikka uch bosqichli zinadan chiqiladi. Ikki tomonida panjarali derazalar. Har biridan – parda ortidan kimningdir boshi ko‘rinib turibdi. Alexandro jomadonlarini oldi.

– Orqa eshikdan kirsin deb tayinlashdi, – eslatdi haydovchi.
– Nima uchun?
U yelkasini qisdi va jo‘nab qoldi.

Mariya Serena va Mariya Senayda. Keyingi paytlardagi suratlarini ko‘rgan emas, bolalikdagilariga ko‘zi tushgan edi. Shu bois, eshikni ochgan pakana, semiz kampirga qanday murojaat qilishni bilmay, biroz dovdirab:
– Xolajon, – deb xitob qildi Alexandro.

– Alexandro! – qichqirdi kampir. – Seni nega tanimas ekanman?! Onasining xuddi o‘zi! Quyib qo‘yganday-a! Xudo yetkazdi! Qanday katta baxt!

Aleks uning qip-qizil chiroyli yuzidan o‘pish uchun engashdi. Kampir esa maxfiy narsa haqida gapirayotgandek qulog‘iga shivirladi:

– Men Senayda xolang bo‘laman!
Sochlari paxtadek oppoq, ammo yuzi toza va xushbo‘y edi. To‘g‘risi, undan ifor emas, atir sovun isi anqib turardi. Gimnaziya tolibalari kabi oq g‘ijim yoqali guldor ko‘ylak kiygan. Yubkasi to‘pig‘igacha tushadi. Oyog‘ida poshnasiz oq tufli, yiqilib ketishdan qo‘rqqandek arang tik turibdi. Paypog‘i ham gimnaziya tolibalarinikidek oppoq.

–Kir, kiraqol, bolajonim, – dedi u kuylayotgandek kulimsirab – O‘z uyingdasan. Yo‘lda toliqmadingmi? Dam olging kelyaptimi? Xonangni ko‘rsataymi? Senga shokolad tayyorlab qo‘yaymi?

Kampir qo‘lidan da’vatkorona ushladi. Ular oshxonaga kirishdi.
– Rahmat, xolajon. Ochig‘ini aytsam, ozgina dam olgim kelayapti. Uchish og‘ir bo‘ldi. Xolam Mariya Serena bilan ham tanishsam degandim. Keyin sizlarni kechki ovqatga taklif qilmoqchiman.

Yigitning chehrasidan mehr yog‘ilib turardi.
Mariya Seneydaning yuzidagi tabassum yo‘qoldi.

– Biz uydan tashqariga chiqmaymiz.
– A! Mayli, men hozir opangiz bilan ko‘rishib kelaman. Keyin…

– Biz gaplashmaymiz,– uning yuzidagi chiziqlar yig‘ilib, sovuq qiyofa paydo bo‘ldi.
– Unday bo‘lsa… – Aleks oliy hukmdorga bo‘ysunayotgandek qo‘llarini yozdi.

– Uyni bo‘lishib olganmiz,– dedi xolasi yerga qarab. Uy kunduzi menga, kechasi unga qaraydi. Yur, yotog‘ingni ko‘rsatib qo‘yay.

Kampirning yuzi yana yorishdi.
– Bolajonim! O‘z uyingdek ko‘rgin! Iso Masih panohida asrasin!

3

Unga ajratilgan xonaning orqa derazasi kimsasiz, xilvat shahar bog‘iga qarab ochilar edi, hozir bu yerda to‘qqiz-o‘n ikki yashar bolalar futbol o‘ynab yurishardi. Uzoqda tramvay yo‘li ko‘rinar, cho‘ziq qo‘ng‘iroq ovozlari eshitilib turardi.

U yangi qo‘nimgohini ko‘zdan kechirdi. Hech qanday hashamat yo‘q. Karavot yog‘ochdan qilinganga o‘xshardi. Uxlayotgan ayol va qo‘riqchilikda turgan jangchi qiyofasida tasvirlangan Popokatepel va Istaksikuatl vulqonlarining surati solingan, o‘n besh yil ilgari chiqqan eski taqvimni hisobga olmaganda – devorlar bo‘m-bo‘sh. Yog‘och stol stulga tutashtirib ishlangan bo‘lib, maktab partasini eslatadi. Alexandro qopqoqni ko‘tarib ko‘rib, ichida hech narsa yo‘qligiga ishonch hosil qildi.

Hojatxonada barcha zarur narsalar – vanna, tos, suv, oyna bor edi… Pardani surib, simlarga kiyim ilg‘ichlar osib qo‘yilgan qutichaga o‘xshagan bir narsani ko‘rdi.

Buyumlarini saranjom qilishga madori yetmadi, charchoq g‘olib chiqdi.

Kechki soat oltida ham u qattiq uyquda edi. Samolyotda uxlashga o‘rganmagan, buning ustiga okean osha uzoq yo‘lga birinchi chiqishi edi.

Ikki soatdan keyin g‘ala-g‘ovurdan uyg‘onib ketdi. Sovuq suvda yuvindi, tarandi, galstugini to‘g‘rilab, pidjagini kiydi.

Xolasi Mariya Serena bilan ko‘rishgani yo‘l oldi, u chamasi shu paytlarda qabul qilsa kerak.

Xolasi qattiq divan o‘rtasida o‘zini orqaga tashlab, xuddi taxtda o‘tirgandek jiddiy qiyofada qarab turardi. Unda qilt etgan harakat asari ko‘rinmadi, harholda Aleksga shunday tuyuldi, u hassasi uchidagi marmar tutqich – bo‘ri kallasiga kaftini qo‘ygancha qotib qolgandek edi. Kiyimi boshdan-oyoq qora, singlisinikiga aynan o‘xshash uzun qora yubkasining etaklari paypog‘ini bekitib turibdi. Ko‘ylagiga qora to‘r tikilgan, ko‘kragiga yagona taqinchoq – kamiya – qimmatbaho chig‘anoq qadalgan. Bo‘yni atrofida qora ro‘molcha.

Oppoq yuziga upa surilmagan, qoshlari «ko‘zim uchib turgani yo‘q» degandek qattiq chimirilgan. Boshida qiyshayib qolgan qizg‘imtir yasama sochida bironta ham oq tuk ko‘rinmaydi. Aleks kulgidan o‘zini zo‘rg‘a tiydi va negadir, bu ayol hozir ham nozu karashma qilsa kerak deb o‘yladi, qansharidagi gardishsiz «kvedos» pensnesiga nigohi tushishi bilan beixtiyor rahmatli onasi ko‘z o‘ngida jonlandi. Alexandro bir paytlar Ulm ko‘chasidagi Sinematikada ko‘rgan «Potyomkin bronenosetsi» filmidagi yarador xotinning darz ketib qonga bo‘yagan pensnesini aynan ko‘rgandek bo‘ldi.

– Salom, xolajon.

Javob o‘rniga xolasi hukmfarmolik bilan unga o‘tiradigan joyini ko‘rsatdi.

– Senga ochiq aytib qo‘yaqolay, jiyanim, men shunga odatlanganman. Onang nomunosib kishi, ya’ni otang bilan o‘z taqdirini bog‘lagandan keyin biz undan voz kechdik. Barcha boyliklar muhayyo bo‘lgandan keyin uni behuda sovurish Xudoga shak keltirish bilan baravar. Bilib qo‘yginki, onangning o‘limiga qattiq qayg‘urdik. Bizni ko‘rmoqchi bo‘lganingdan boshimiz osmonga yetdi.

– Men ham juda xursandman, Serena xola.
– Nima ish bilan shug‘ullanmoqchisan, bu menga qorong‘i…
– Ish izlab ko‘raman… keyin…

– Shoshilma. Avval ko‘nikib ol. Yodingda bo‘lsin – bu sening uying.
– Rahmat.

– Bizning qoidalarimizga amal qilishing shart. Ochig‘ini aytaman: biz – opa-singil chiqisholmaymiz. Butunlay boshqa-boshqa odamlarmiz. Yashash tarzimiz ham har xil. Buni tushunishga harakat qil.

– Tashvish tortmang.

– Ikkinchi shart. Hech qachon ko‘cha eshigidan kirib chiqmaysan. Yashirin yo‘l bor. U sening xonang yonida, oshxonadan boqqa olib chiqadi.

– Ha, uni ko‘rdim.
– Bu yoqqa kirib-chiqayotganingni hech kim bilib qolmasligi kerak.

– Siz qay paytda tushlik qilasiz? – Aleks tobora og‘irlashib borayotgan suhbatni yumshatishga urindi.

– Soat ikkida tushlik qilasan. Singlim bilan birga. Kechki ovqat – sakkizda. Men bilan.

– Nonushta-chi? Umuman, bu borada tashvishlanmasangiz ham bo‘ladi… Nonushtani o‘zim tayyorlashga o‘rganib qolganman.

– Bundan tashvish tortma, bolajonim,– u butun suhbat davomida birinchi marta jilmaydi.–

Ertalab soat oltida Panchita kelib, hammayoqni supurib-sidiradi, nonushta tayyorlaydi. Bilib qo‘y, u soqov.

«E, xudoyim, menga to‘rtta ko‘z tikilib turibdimi: pensne oynasi xolamning xira ko‘zlaridan alohida yashaydiganga o‘xshaydi.

Kampir o‘rnidan qo‘zg‘aldi.

– Hozir birga ovqatlanamiz. Menga hamma narsani so‘zlab berasan.

Mehmonxonadagiga o‘xshab qandillar bilan yoritilgan oshxonada xolasi o‘z taqsimchasiga bir necha bo‘lak to‘g‘ralgan cho‘chqa go‘shti, rostbif, tovuq to‘shini soldi. Aleks o‘rnidan turib, taqsimchani unga olib berdi, Mariya Serena yana jilmaydi:
– Bo‘ldi, farosatli yigit ekaningni bildim… Yaxshisi, o‘zing haqingda gapir.

4

U qotib uxladi va barvaqt uyg‘ondi. O‘zini tartibga keltirib, oshxonaga chiqdi. Panchita qahva qaynatib, taom tayyorlayotgan ekan. Aleks salom berib, boshini xiyol engashtirdi. Ayol javob qaytarmadi. Qotmadan kelgan bu hindu xotin tim-qora sochlarini ixcham o‘rib, orqasiga tang‘ib qo‘ygan edi. U eski tovada non qizdira boshlaganda, Aleks kulib yuborishiga sal qoldi. Ayol tishi yo‘qligi yoki soqovligidan uyalibmi – lablarini qattiq qimtib olgandi. Bekasi kabi pakana, ammo ozg‘in va ingichka edi.

Aleks unga muloyim boqdi. Ayol itoatkorona, ammo g‘amgin nigoh bilan javob qaytardi. Qo‘llarini yuvdi. Peshbandini yechdi. Shol ro‘moli bilan ko‘kragini o‘radi. Maxfiy eshikni ochdi. Ostonadan o‘tayotib, yigitchaga qayrilib qaradi. Odatda hech qanday ma’no sezilmaydigan yuzida qandaydir xavotirlik aks etdi, go‘yo u yangi mehmonni nimadandir ogohlantirmoqchi bo‘layotgandek edi. Chiqib ketdi. Aleks qahva ichdi, so‘ng oynadan bolalar to‘p o‘ynayotgan bog‘ni kuzatdi. Xolalari o‘likmi-tirikmi – bilib bo‘lmasdi.

Aleks avval bog‘ga chiqdi, so‘ng uyni aylanib, Ribera-de-San-Kosma ko‘chasiga o‘tdi.

Hech zog‘ ko‘rinmaydi. Xolalarinikiga o‘xshagan eski imoratlar yo‘q. Yaqinda qurilgan uylarning derazalari lang ochiq, ba’zilarining romlari qiyshaygan, oynalari singan, eshiklar oldida axlat solingan qora qoplar ag‘anab yotibdi, qavatlar orasida tor yo‘lak cho‘zilgan. U yo‘lakka kirdi. Boloxonalarda temir panjaralarga kaftini tiragan ayollar unga befarq qarab turishardi. Xuddi unga nazar solishni o‘zlariga ep ko‘rishmayotgandek. Katta ko‘chaga chiqib qolgan Aleks yo‘lovchi mashinalar harakati va odamlarning g‘ala-g‘ovuriga duch keldi, narxi tushirilgan arzon mollar magazini lavhalari, kiyim-kechak, boqqollik, atir-upa, shirinliklar, o‘tkir pishloq hidi anqib turgan sut do‘konlari qalashib yotibdi.

Hamma o‘zi bilan o‘zi ovora. Birov parvo qilay demaydi. Salomiga alik oladigan odamning o‘zi yo‘q.

Tayinlanganidek, uyga maxfiy yo‘l bilan qaytdi.

Mariya Senayda oshxonada qandaydir ovqat pishirmoqda edi.

– Ko‘zimning nuri! – u peshonasidan o‘pdi. – Bugun nima qilmoqchisan?

– E-e-e, – talmovsiradi Aleks, – hali shaharni ko‘rganim yo‘q. Tomosha qilishdan boshlasammikin?

Xolasining labidan kulgi o‘chdi:
– Mexiko notinch shaharga aylanib qolgan. Ko‘chalarda sayr qilib bo‘lmaydi. Falokat oyoq ostida.

– Avtobusga o‘tiraman. Yo taksi yollayman-da.
– O‘g‘irlab ketishlari mumkin, – Mariya Senayda taxtada pamildori, piyoz, sabzini avaylab to‘g‘ramoqda edi.

U kulib yubordi.
– O‘g‘irlab nima qilishadi?

– Olomon orasida tez ko‘zga tashlanasan. Chiroyli yigitsan. Yaxshi kiyingansan. Seni puldor deb o‘ylashadi.

– Unda jinsi kiyib, ich ko‘ylakda chiqaman.
– Qiyofang o‘zgarmaydi. Lochin osmonda yaxshi ko‘rinadi.
– Juda oshirib yubordingiz-ku, xolajon…
– Qo‘zichog‘im… – xolasining ko‘zlariga yosh to‘ldi.
– Bering, piyozni men to‘g‘ray.
– Yo‘q, yo‘q, men o‘zim, – u kulimsirab bosh chayqadi.

Soat ikkigacha o‘z xonasida karavotda yotdi, so‘ng Mariya Senayda bilan tushlik qilgani chiqdi.
Bu gal faqat bir xil taom – quyuq sabzavot sho‘rva tortildi.

– Aleks, ovqatlanib bo‘lganingdan keyin sayrga chiqaqol.

– Ertalab chiqib keldim… Qiziqarli hech narsa yo‘q… Bundan tashqari, o‘zingiz ogohlantirdingiz-ku, meni…

– Qari laqmaning gapiga ishonib o‘tiribsanmi?
– Mayli, bajonidil aylanib kelaman.

– Bilasanmi? – uning ko‘zlari tik qadaldi. – Qo‘shnilar bu yerda hech kim yashamaydi, deb o‘ylashadi. Chunki biz hech qachon ko‘chaga chiqmaymiz-da.

– Aziz xolajon, – dedi Aleks ma’nodor qilib. – Men – mehmoningizman, nimani xohlasangiz, shuni bajaraman…

– Tentakkinam, nima deyayotganingni o‘zing ham bilmaysan…
– Kechiring meni…
– Mayli, ko‘chaga chiq… Mayli, nima… kimdir… bizlar… hali yashayotganimizni bilishsin…

Aleks hayratini yashirolmadi.

– Hali yashayotganimizni deysizmi? Demak, kimlardir sizlarni o‘lgan deb hisoblashar ekan-da?
– Kechirasan, noto‘g‘ri aytib qo‘ydim. Men «hali biz tirikmiz» demoqchi edim…

– Tushunmadim, xolajon. Sizlar tirik ekanligingizni va hali o‘lmaganligingizni bildirish uchun ko‘chaga chiqishim kerakmi?

– Shunday.
– Unda maxfiy yo‘l nimaga kerak? Axir hech kim meni ko‘rmaydi-ku…

Mariya Senayda boshini egdi va yig‘lab yubordi:
– Men chalkashib ketdim. Serena mendan aqlliroq. Mayli, u senga tushuntirib beraqolsin.

Shiddat bilan o‘rnidan turib, quyondek sakrab, chiqib ketdi.

Aleks kunning qolgan qismini kitob o‘qib o‘tkazdi. Kutilmaganda xizmat majburiyatidan xalos bo‘lib, boshqa yurtga, boshqa bir uyga kelib qolgan yigit ko‘pdan beri orzu qilib yurgan imkoniyatga erishganiga shukur qilib, o‘zi bilan birga olib kelgan va hozir uni Parij bilan bog‘lab turgan qadrdon narsa – Alfred Myussening* «Asr o‘g‘lonining dil iqrori”ni o‘qiy boshladi. Fransiyada yaxshi ma’lumot olgan Alexandro de la Guardia Myussening sharofati bilan Napoleondan keyingi davr muhitiga xos romantik ruhni yoqtirib qolgan, lekin bu haqda hali hech kimga og‘iz ochmagan edi.

U hatto kiyinish va yurish-turishda ham o‘sha zamon kishilariga taqlid qila boshlagandi.

«Odam vujudini ehtiros egallab olganda, – o‘qidi u, – aql uning orqasidan ergashib yuradi va bo‘lajak xavfdan ogohlantiradi, odam o‘zini qo‘lga ola boshlashi bilanoq bo‘lajak ehtiros yana bosh ko‘taradi: «Men nima qilaman? Nahotki meni o‘ldirishni xohlasang?»

Bunday ehtiros g‘alayonini hozir Fransiyada topib bo‘lmaydi. Chamasi, Meksikada ham. Alexandro de la Guardia yoshlikdan qolgan odatiga muvofiq, bo‘lajak voqealarni sabr-toqat bilan kutishga qaror qildi.

Ha, u davrning haqiqiy bahosini Myussedan topgan edi.

Ayni zamonda u Jorj Simenonning mo‘’jaz kitobchasi – «Kichkintoy Donje hayoti»ni ham olib kelgandi – bir necha kitobni birvarakayiga o‘qishni yoqtirardi. Myusse unga zamon shiddatiga qarshi turishga yordam bersa, Simenon hushyor yashashni o‘rgatardi. Har ikki yozuvchi Aleksga otasidek bo‘lib qolgan.

Soat sakkizda u ovqatlanish uchun Serena xolasining huzuriga bordi. Keksa xonim stol to‘rida uni kutib o‘tirardi. Joyini egallashi bilanoq xolasi unga bug‘i burqirab turgan qahvali finjon uzatdi. Kechki ovqat bir bo‘lak biskvitdan iborat edi. Yana boshqa narsalarni kutgan yosh yigitning hayratga tushgani Mariya Serena e’tiboridan chetda qolmadi.

– Bizning Meksikada buni «Merenda» deyishadi. Yengil ovqatdan keyin yaxshi uxlaysan. Dengiz sathidan ikki ming metrdan balandda turganimizni unutma. Kechqurun bo‘kib ovqat yesang, meni kechirasan-u, kechasi bilan dahshatli tushlar ko‘rib chiqasan.

Aleks ma’qullab jilmaydi:
– Mamlakat odatlariga amal qilaman.

Serena nimanidir kutib tashvishlanayotgandek unga qattiq tikildi.
– Mendan biron narsa so‘ramoqchi emasmisan?

Aleks u nimaga shama qilayotganini anglab, tusmolladi:
– Ha, ha, Senayda xola ko‘cha eshigidan emas, maxfiy yo‘lakdan yurish zarurligini yana bir marta eslatib qo‘ydi.

Serena biskvit bo‘lagini qahvaga botirar ekan:
– To‘g‘ri qilgan,– dedi.
– Yana ko‘chada ko‘rinib turishimni tayinladi.

U xolasiga o‘xshab biskvitni qahvaga botirdi.
– Odamlar… sizlarni… hali tirik deb o‘ylashi uchun…

Tili aylanmay qoldi. Donya Serena og‘zidagi luqmani shoshilib yutdi.
– Singlim befahmlilik qilib, gapini to‘g‘ri aytolmapti. U «tirik» emas, «yashaydi» demoqchi bo‘lgan, ya’ni bu uyda hamon odamlar yashaydi. Bor gap shu.

Aleks bo‘sh kelmadi. Fransuz bakalavri – aqlli va tadbirli odamlar xilidan edi.
– Unda nega maxfiy yo‘ldan yurasan deb talab qilayapsizlar?

Kampirning unga qadalib turgan nigohi chil-chil sinib, sochilib ketgandek bo‘ldi, eski pensne oynasi ustida suzib ketayotgandek tuyulgan xira ko‘zlari jiyaniga baqrayib tikildi. «Ko‘zi ustida yana bir nigohi bor, – o‘yladi Aleks, – bu vijdon nigohi, u qorong‘i zimiston qa’rida, bir lahza bo‘lsa-da, nimalar kechayotganini ko‘rsatishga qodir».

– Bu – topishmoq, – javob berdi Serena og‘zidagi luqmani yutib.

Aleks muloyim jilmaydi.

– Ertaklarda odatda uchta topishmoq beriladi, donya Serena. Kim yechsa, mukofot oladi.
– Sen ham olasan, – javob berdi kampir yoqimsiz jilmayib.
«Yengil ovqat»ga qaramay tunda juda yomon uxladi.

To‘zg‘ib ketgan xayollari uni: «Qayerga kelib qoldim? Bu uyda nima bo‘layapti? Xatarli narsa yo‘qmi? Odatdagi qo‘rquvmi bu? Balki bema’ni vahimadir? Yoki men sezmagan g‘alati narsalar bormi?» singari savollar ichida o‘rtanib chiqishi uchun Ribera-de-San-Kosmada o‘tkazgan bir kun yetarli bo‘ldi.

Nazarida xolalari ikki yoniga o‘tirib olib, qulog‘iga tinmay shivirlashardi: «Hech qanday xatar bo‘lmasin desang, birini tanlaysan? Maxfiyliknimi? Yoki qo‘rquvnimi?»

Ko‘zi ilindi deguncha donya Serenaning og‘zidan boyagi «pesadilla»* so‘zi qalqib chiqardi. Bu fransuzlardagi «cauchemar» yoki inglizlardagi «nightmare» kabi yoqimsiz so‘z. Sassiqkekirdak, lohaslik, xastalikka o‘xshaydi… Badbo‘y narsalar ufurib turadi.

–Uyimizdan nimani topmoqchi bo‘layapsan? Hujjatmi, yashirin boylikmi, qo‘rquvmi, sirmi?..

U ko‘zini yumdi:
– E, nima bo‘lsa bo‘lmaydimi…

Xuddi tushida gapirayotgandek:
– Tanlash – qopqonga tushish demakdir, – deb qo‘shib qo‘ydi.
___________
* Alfred Myusse – fransuz yozuvchisi.
* Yomon tush, dahshat (isp.)

5

Hindu ayol Panchita ketgan zahotiyoq oshxonada Mariya Senayda paydo bo‘ldi. Aleks birontasiga ham e’tibor bermadi. Dehqonchasiga pishirilgan quymoqni huzur qilib yedi. Bu yerda hamma xuddi osmonda uchayotgandek oyoq uchida yurishardi. U esa, qasdma-qasdiga olgandek, polga yotqazilgan taxtachalarni taraqlatib yura boshladi. Nimadir qarsillab ketdi. Yupqa taxtacha bardosh berolmay, yorilib ketgan edi. Aleks o‘zini aybdor his qilib, cho‘nqayib o‘tirdi-da, yorilgan joyni ulashga urindi.
– Qo‘zichog‘im, nima qilib qo‘yding?

Aleks qizarib ketdi:
– Sindirib qo‘ydim…

Senayda jilmaydi:
– Bolalar hamisha shunday. Parvo qilma.

U bolalar futbol o‘ynayotgan, changib ketgan bog‘ni ko‘rsatdi:
– Qara. Ular qanday baxtiyor, beg‘ubor…

Ammo shunday deb bolalarga emas, jiyaniga qaradi.
– Nahotki ular bilan o‘ynashni xohlamasang?..

– Xolajon! – oshkora hayrat bilan xitob qildi u. – Men katta bo‘lib qolganman-ku!
– Nima, katta bolalar futbol o‘ynamaydimi?

– Endi, nima desam ekan?.. – Aleks vazmin bo‘lishga urindi. – O‘ynashadi. Albatta, o‘ynashadi. Bilasiz-ku, ular professionallar…

– Oh, bolajonim, – xo‘rsindi kampir. – Nahotki hech qachon to‘p orqasidan yugurmagan bo‘lsang?

Aleks istehzo bilan javob qaytarishga og‘iz juftladi-yu, darrov shashtidan qaytdi, xolasiga gap uqtirib bo‘lmaydi. Atrofingda norastalar to‘lib yotganda, bolalar bilan to‘p o‘ynash… Ammo donya Senaydaning beg‘ubor nigohi ortiqcha shubhaga izn bermasdi.

– Bironta ish topishga kirishmasam bo‘lmaydi.
U oq sochli boshini o‘smirning yelkasiga qo‘ydi.
– Nega shoshilasan, bolajonim… Sabr qil. Avval balandlikka ko‘nikib ol.

Bu gapdan, kulib yuborayozdi. Ammo keyin eshitgan gapi oldida bunisi xolva ekan.
– Biz Serena bilan shunday yolg‘izmizki…

Aleks mehri tovlanib, uning kaftini siladi, ammo boshiga qo‘l tegizishga jur’at etmadi.

– Xavotir olmang, Senayda xola… Hammasi yaxshi bo‘ladi.
– To‘g‘ri aytasan. Hamma narsaning vaqti bor.

– Vaqtida yashab, vaqtida o‘lish kerak, – jilmayib ta’kidladi u.
– Vaqtida sevish ham kerak, – kampir Aleksning sochini silar ekan, xo‘rsinib qo‘ydi.

Senayda chiqib ketdi. Ostonadan o‘tayotib, o‘girilib qaradi-da, qo‘li bilan «xayr» ishorasini qildi. Yosh bolaga o‘xshagan o‘yinqaroq kampir…

Alexandro de la Guardia xayolga tolib qoldi. Kun bo‘yi nima ish qiladi, vaqtni qanday o‘tkazadi?.. Senaydaning «vaqtida sevish kerak» degan gapi uni xotirjam qilish o‘rniga battaroq tashvishga soldi. Xavotir uyg‘otdi. U bu yerda butunlay begona – tan olish kerak. Xolalariga ham, bu uyga ham, shaharga ham. Balki ular haqdir, ko‘chaga chiqishi, ob-havoga ko‘nikishi, bolalarga qo‘shilib futbol o‘ynashi kerakdir?..

Ammo u donya Senayda aytganidek, o‘tgan-ketganga opa-singil Eskandonlar «hali tirik» ekanini yoki donya Serena to‘g‘rilaganidek, «uyda odamlar yashayotganini» ko‘rsatib qo‘yish uchun maxfiy yo‘lakdan ko‘chaga chiqish bilan cheklandi.

Litseyda murosayu madoraga ko‘nikib qolgani tufayli bunday biri-biriga zid holatdan ajablanmaslikka qaror qildi. Xolalari odamlarga o‘zlarining tirikligini, uy kimsasiz emasligini bildirib qo‘yishni rostakamiga xohlasa, katta eshikdan kirib-chiqib yurgani ma’qul emasmi?

U ko‘rgan, eshitganlarini sinab ko‘rishga qaror qildi. Maxfiy eshikni ochib, kichkintoylar futbol o‘ynayotgan chang-to‘zon boqqa chiqdi. Uni ko‘rishi bilanoq bolalar yopirilib kelib, notanish o‘smirga qiziqsinib qaray boshladilar. Aleks ularga jilmayib qo‘ydi. Bir bola to‘p uzatdi. Aleks uni beixtiyor tepib yubordi. Boshqa bola qabul qilib oldi va darhol iziga qaytardi. Aleks qo‘lbola darvozani ko‘rib, kuchli zarb bilan to‘pni darvozaga yo‘naltirdi.

– Gol! – bolalar bir ovozdan qichqirishdi.
Aleks shundagina darvozabon yo‘qligini payqadi.

G‘alaba juda oson qo‘lga kiritilgandi. Ammo mo‘ljalga urilgan to‘p uni bolalar o‘yiniga qiziqtirib qo‘ydi. Bundan tashqari, uning ko‘ngli ko‘tarilgandek bo‘ldi, hatto xursand bo‘lib ketdi, bu kutilmagan vaziyat opa-singil Eskandonlar uyida karaxt qilib qo‘yay degan erksiz holatdan qutqazadigandek tuyuldi, ammo miyasiga birdan kelib qolgan fikrdan hayron bo‘ldi – go‘yo bu o‘yin hayot yo‘lini ko‘rsatayotgandek edi. Futbol o‘ynash kerak. Umuman, o‘yin qilish kerak.

U boshi bilan to‘pni urayotganda ko‘zlari beixtiyor yuqori qavatga tushdi.

Ikkinchi qavat derazasidan Serena o‘qrayib turardi. Boshqasidan Senayda xolasi mehribonlik bilan boqardi. Biroz vaqt o‘tib, tushlik- ka kirganda ikkinchi qavatda g‘alati shovqin-suron boshlandi. U nima bo‘layotganini anglay olmay zinapoya oldida qotib turib qoldi. Ha, kampirlar o‘zaro janjal qilishar, ammo ovozlari juda uzoqdan kelayotgandek yoki quduq ichidan chiqayotgandek bosiq eshitilar edi. Eshiklar ikki marta taraqlab yopildi, qulog‘iga o‘kirib yig‘lagan tovush chalindi. Senayda xola bu gal ovqatlanishga kelmasligini Aleks angladi.

Oshxonaga yo‘l oldi. Mis idish ichida qo‘ziqorin sho‘rva bor edi. Boshqa taqsimchaga odatdagidek turli yaxna go‘sht bo‘laklari solingan. Yana boshqasida issiq iqlimda pishadigan sarxil mevalar tog‘dek uyib qo‘yilgan, bunaqasini u umrida ko‘rmagan edi.

Ovqatlanib bo‘lgach, xonasiga qaytdi, Myusseni o‘qidi, «Dil iqrori… » ta’sirida o‘zi ham biron narsa yozgisi keldi.

Partaga o‘tirdi. Quti bo‘shligini bilardi. Qo‘lini tiqdi va nimadir qo‘yilganini sezib, hayratdan dong qotdi.

Qopqoqni ko‘tarib, rasmlari bo‘yaladigan bir qancha bolalar kitobchalarini ko‘rdi. Yonida bir uyum bo‘yoq qalamlar. «Mana senga sovg‘a!» – jilmaydi Aleks. Yangi jumboq. Nahotki u kecha partani ko‘zdan kechirganda bu narsalarni sezmagan bo‘lsa? Kimdir – ehtimol Senayda – qalam va kitoblarni qo‘yganga o‘xshaydi. Nima uchun? Bu uyda hech qachon bolalar yashamagan-ku!

Kitobchalar esa, – u varaqlab ko‘rdi, – sana noto‘g‘ri qo‘yilmagan bo‘lsa, roppa-rosa o‘n besh yil oldin bosilgan edi.

Kitob muallifi – uning o‘zi!
Alexandro de la Guardia. «Kichkina fransuzning Meksikadagi sarguzashtlari».
Varaqlar bo‘m-bo‘sh edi.

To‘g‘ri fikr yuritish qobiliyati uni tark etayotganday bo‘ldi. O‘rnini nihoyasiz qo‘rquv egalladi. U o‘rindiqqa yotib, ko‘zini yostiq bilan bekitdi. Ancha vaqtdan keyin tinchlandi. Kechki ovqatni kuta boshladi. Ovqat paytida hamma narsa joyiga tushadi.

Serena xola kechki ovqatga chiqmadi. Aleks o‘n daqiqa kutib o‘tirdi… O‘n besh daqiqa o‘tdi. Stolda tushlik qoldiqlarini ko‘rdi. Sovigan sho‘rva. Go‘shti bo‘lsa, sovub qolgani yetmagandek, har joy-har joyidan g‘ajib tashlangan edi: go‘yo kimdir ularni tirnoqlari bilan qandaydir hayvonning to‘shidan yulib olgan-u, odamni jirkantiradigan holda tashlab, ketganga o‘xshardi.

Uni vahima bosdi. Uy og‘ir sukunat ichida edi. Yosh yigitcha qo‘rqa-pisa qadam tashlab zinaga yaqinlashdi. Hali biron marta ikkinchi qavatga chiqmagan edi. Xolalari taklif qilishmadi. U esa yaxshi tarbiya ko‘rgan…

Zinapoyalarni ohista, qat’iyatsiz bosib ko‘tarildi.
Va nihoyat, ikkala xona eshiklari bir-biriga qarama-qarshi joylashgan tor yo‘lakda to‘xtadi.
Har bir xona ostonasida patnis turardi.
Taomlar sovub qolgan.

– Darvoqe, ular yaxna go‘sht yeyishadi-ku,– o‘ziga tasalli berdi Aleks.

Ammo uni qachon yeyishadi? Nima uchun yuqorida yeyishadi? Taomni har gal pastda men bilan birga baham ko‘rishayotgan edi-ku? Panchita azonda ketgan bo‘lsa, patnislarni bu yoqqa kim olib keldi? Biri ikkinchisigami? Ammo ularning bir-birini ko‘rishga toqati yo‘q-ku, bunday tekin xizmatkorlik nimaga kerak bo‘lib qoldi?

U pastga qaradi.

Mariya Senaydaning eshigi oldidagi idish qopqog‘ini ko‘tardi. Go‘sht hasharotlarga to‘la edi. Qanaqa deysizmi? O‘rgimchaklar, suvaraklar, yana allaqanday qurtlar, chumolilar… Hammasi har yoqqa o‘zini urdi.

Aleks shosha-pisha qopqoqni yopdi.
G‘alati ahvolga tushib, ikkinchi eshik oldidagi idish qopqog‘ini ham ko‘tarib ko‘rdi.

Sho‘rva. Tomatdan qilinganmi? Lavlagidanmi? Karamdanmi? Sabrsizlik bilan idishga barmog‘ini tiqdi, so‘ng og‘ziga soldi.

Qon. Qonli sho‘rva.
Qichqirib yuborishiga sal qoldi.
Barmog‘ini artib tozaladi.

Qichqirmaganiga sabab, ayni shu daqiqada Serenaning eshigi orqsidan ho‘ngragan yig‘i ovoz eshitildi.

U taqillatish uchun qo‘lini ko‘tardi. «Nima bo‘ldi?!» deb so‘rashga og‘iz juftladi.

Ammo birdan to‘xtadi. Bema’ni bir fikr boshidan lip etib o‘tdi. Nega endi u unsiz o‘tirgan Mariya Senaydaning eshigini emas, Mariya Serenaning nolasi eshitilib turgan eshikni taqillatishi kerak?

U bo‘shashib, qo‘rqib ketdi. Yaxshi tarbiyagina joniga oro kirdi. Yo‘q, xolalarining shaxsiy hayotiga aralashishga haqqi yo‘q. Mayli, ular qari qiz, telbavash, hatto aqli qosir bo‘lganda ham, baribir o‘z jigarbandlari. Va u bu yerda mehmon.

Qanday sezdirmay ko‘tarilgan bo‘lsa, shunday pastga tushdi va hech narsani o‘ylamaslikka harakat qilib, o‘z xonasiga yo‘naldi.

U yerda, xuddi mehmonxonadagi kabi, yostig‘ining tagida zarhal qog‘ozli shokolad taxtasi yotardi.
Alexandro uni ochib o‘tirmadi. Go‘yo ko‘pdan beri qopag‘on it kabi zanjirda ushlab kelgan-u, hozir bemahal uyg‘ongan g‘azab alangasi ichida shokoladni ochiq derazadan bog‘ ichiga uloqtirib yubordi.

Kechki soat o‘n edi.
Uyqu junbushga kelgan og‘ir o‘ylardan xalos qildi.

6

Ertalab uyg‘onib, eski odatiga ko‘ra qo‘lini yostiq ostiga tiqqan Alexandro de la Guardia yana nimadir borligini sezdi.

Yostiqni surib qo‘ydi va pijamaga ko‘zi tushdi. Birovniki. Jahli qo‘zib, uni olib karavot ustiga tashladi. Bo‘yi kalta – pakana odamlarga mo‘ljallanganday. Yoki go‘daklarga. Yoqasiga osilgan yorlig‘iga ko‘z yugurtirdi: aynan o‘ylaganidek – «S», small.

Uni nima qilishni bilmadi. Xolalarining (ulardan boshqa hech kim xonaga kirmagan) keraksiz sovg‘asini shokoladga o‘xshab uloqtirib yuborgani yaxshi, maktabdan qaytishida bog‘dan o‘tadigan kichkintoylardan birontasiga kerak bo‘lib qolar?

Keyin pijamani qayerdan topgan bo‘lsa, shu yerda – yostiq ostida qoldirgan ma’qul degan to‘xtamga keldi. Bu – xolalariga yoqadigan ish. Xolalariga? Kechagi janjalni hisobga olmaganda, ular gaplashmaydilar. Bu hazillar qaysi biridan chiqayapti ekan? Ulardan bittasi faqat tentak emas, rosmana aqlini yo‘qotgan, deb o‘yladi.

U hojatxonaga kirdi. Yaxshi dushni qo‘msaganiga qaramay, nobop vannaga tushdi. Aksari idish artishda ishlatiladigan, hozirgi yumshoq sochiqlarga qaraganda, suvni kam shimadigan bo‘z sochiqda artindi. Buni ham tushunsa bo‘ladi, opa-singillar boshqa zamonda qolib ketishgan-ku, axir.

Yuzi va engagiga sovun surdi – o‘n besh yildan beri ertalab soqol olishga odatlangan. O‘z aksini oynada ko‘rish uchun bexosdan boshini ko‘tardi.

Oyna yo‘q edi.
Olib qo‘yishibdi.

Devorda uning o‘rni – xira to‘rtburchak iz turibdi. Biz unga – yoqimtoy ajoyib qiyofadoshimizga hech qanday ilohiy tus berib qaramaymiz. Kundalik ro‘zg‘or buyumi deb hisoblaymiz. Aleks shoirona tuyg‘ularga berildi va bolaligida «Sinematika»da ko‘p marta ko‘rgan «Orfey» kinofilmidagi oyna – Koktoni esladi. Bu oynadan xuddi suv ichida yurgandek narigi tomonga – to‘g‘rirog‘i, hayot bag‘ridan o‘lim qa’riga o‘tib ketish mumkin edi. Filmda shunday tasvirlangandi.

Ertalab oshxonada Panchita ko‘rinmadi. Uni chiroyli peshband taqib olgan senorita Senayda qarshiladi.
– Bugun qanday uxlading, qo‘zichog‘im, – mehribonlik bilan so‘radi u. – Yaxshimi?

Alexandro boshini tebratdi va uning qo‘lidan quymoqli taqsimcha bilan birga dolchin va yana nimalardir qo‘shilgan qahvali chinni finjonni oldi.

– Shokolad uchun rahmat, – dedi u iloji boricha vazmin ohangda.
– Yoqdimi? – ish bilan band xolasi qayrilib qaramadi ham.
– Bo‘lmasam-chi! – loqaydroq ovozda javob berdi Aleks.

– Aziz jiyanim, – Senayda ishini to‘xtatmay turib davom etdi. – Sen ham bilib qo‘ysang zarar qilmaydi… Yoshligimizda Serena ikkalamiz bir-birimizni juda yaxshi ko‘rardik. O‘pishardik, quchoqlashardik, erkalanardik, xushchaqchaqlik qilardik…
Bilasanmi, shunday ajoyib odat bor. Bizga meros bo‘lib qolgan, doim unga amal qilardik.
– Bilaman, bilaman, – Aleks jonlandi. – Men XIX asr ingliz romanlarini o‘qiganman. U davrda shunday odat rasm edi. Hozir bu g‘alati ko‘rinadi…

Aleks tutilib qoldi. Senaydaning yuziga qandaydir soya cho‘kkanday edi.
– Keksayganda hammasi boshqacha bo‘ladi. Qariganingda hech kim kerak bo‘lmaydi senga. Begonalar qo‘lida qolasan. Yetti yot begonalar. Bularning bari qarilik talvasasi.

Aleks beixtiyor paydo bo‘lgan yoqimsiz g‘ashlik yo‘qolishini kutib turdi. Axir xolalariga u xat yozib murojaat qilgan, xolalari esa uni bajonidil qabul qilishga rozilik bildirgan edi.

Ammo boshqa-boshqa xat yozishgandi. Aslida birga yozishlari lozim edi. Donya Senayda gapini xotirjam davom ettirdi:

– Bularni bilib qo‘ysang deyman, o‘g‘lim… Nima uchunligini bilmayman-u, men Serenani yaxshi ko‘raman. U yonimda bor ekan, boshqa hech kim ko‘zimga ko‘rinmaydi.
– Eshitganimdan xursandman, Senayda xola.

– Rostini aytsam… – dedi u qandaydir g‘alati ohangda. – Aslida yovuzligimiz ham – muhabbatimizning bir bo‘lagi.

U qo‘lini peshbandiga artdi, bir-biriga o‘xshagan bu keksa kampirga Aleksning mehri tovlanib ketdi.

– Xolajon… Keling, birga aylanib kelaylik… Kinoga tushamiz. Yoki restoranga boramiz.

– Mexiko ko‘chalarida yurish xavfli deb senga aytmagan edimi? – xitob qildi u vahima bilan. –

Tajovuz qilishlari, talashlari, o‘g‘irlab ketishlari mumkin. Bezorilar va har xil qalang‘i-qasang‘ilar to‘lib yotibdi… Diyonatli ayol emin-erkin sayr qilolmaydi…

– Men sizni himoya qilaman, – dedi Aleks juvonmard mehmonligini isbotlagisi kelib.
– Yo‘q-yo‘q, – oq sochli boshini tebratdi kampir. – Hech kim meni himoya qilolmaydi. Derazadan qaragin-chi.

Aleks qaradi va politsiyachi qandaydir keksa daydini to‘xtatganini ko‘rdi.

– Ko‘ryapsanmi? – shivirladi Senayda.
– Albatta, ko‘rayapman. Demak, shaharda qo‘riqchilar bor.

Senorita derazaga teskari o‘girildi.

– Agar xonim yolg‘iz bo‘lmasa, unda, kim bilsin, balki…
– Siz ham, singlingiz ham uzoq vaqt uzlatda qolib, o‘zingizni tiriklay ko‘mib qo‘yganingizni nahotki sezmayotgan bo‘lsangiz?

Xolasining katta-katta ochilgan ko‘zlarida dahshat aks etdi:
– Qo‘zichog‘im, sen nega tushunmayapsan? Serena bilan biz uzlatda emasmiz. Ana ular, ko‘chada yurganlarning hammasi o‘lgan odamlar…

– Kechirasiz, – Aleks qo‘lidan finjonni tushirib yuborayozdi.

– Xuddi shunday, kichkintoyim, buni shu paytgacha nega payqamading?! Ko‘chada orqa-oldiga qarab yurayotganlarning hammasi… Ular aslida yo‘q odamlar. Yo‘q, Aleks. Ularning hammasi soyalar. Faqat buni o‘zlari bilishmaydi.

Hammasi ravshan, o‘yladi Aleks, shuncha vaqtdan beri yorug‘ dunyoga chiqmaganingdan keyin chiriy boshlaysan-da, hozir eshitganing holva, ko‘zingga bundan battar sirli hodisalar ko‘rinishi tayin. U suhbatni tabiiy o‘zanga burmoqchi bo‘ldi, ammo shu zahotiyoq foydasi yo‘qligini angladi, chunki bu uydan haqiqat quvg‘in qilingan edi.

– Mayli, unday bo‘lsa, men bu yerda yoningizda bo‘laman.
– Yo‘q, vaqtim bekorga ketadi.
– Biz uni birga o‘tkazamiz.
– Tentagim, u paytda butunlay boshqa vaqt bo‘ladi.

Kampir oshxonadan chiqdi. Nonushtadagi suhbatdan bezovta bo‘lgan Aleks, joduga uchragan bu uy ta’siridan tezroq qutulish uchun ko‘chaga chiqib sayr qilishdan o‘zga chora topolmadi. Soat ertalabki o‘n. Bu paytda unga kim ham hujum qiladi?

U boqqa kirishi bilan o‘lib yotgan kuchukvachchaga ko‘zi tushdi – bunday egasiz, daydi, qo‘tir ko‘ppaklarni na it deb, na bo‘ribosar deb atab bo‘lmaydi.

Uning murdasi yonida Aleks bugun ertalab derazadan uloqtirib yuborgan shokolad o‘ramasi yotardi. O‘rama bo‘sh edi. Itning irjaygan og‘zi qora ko‘pikka belangan.

Ko‘ngli aynab, behuzur bo‘ldi. Vujudi qo‘rquvdan dag‘-dag‘ qaltiradi. Axir shu shokoladni yeb qo‘yishi mumkin edi-ku. Hozir karavotda o‘lib yotgan bo‘lardi. Aql bovar qilmaydi! Nima uchun? Nega? “Xolalarimning uyi Mexiko ko‘chalaridan ming chandon xavfli!» – bu fikr miyasida chaqmoqdek chaqnadi.

Dahshatni yengishga qurbi yetmasdan bog‘ni aylanib o‘tdi. Ribera-de-Kosma ko‘chasiga chiqib qoldi. Binolarining g‘aribligi va magazinlarining ko‘pligini hisobga olmaganda arziydigan hech narsa yo‘q. Odamlar siyrak, g‘ivirlab u yoqdan-bu yoqqa yurishadi, magazinga kirishadi, gazeta sotib olishadi, oddiy restoranlarda tushlik qilishadi…

Nogoh ko‘z o‘ngida g‘alati ro‘yo namoyon bo‘ldi.
Mustamlaka me’morchiligi uslubida qurilgan, yo‘lagi keng bino. So‘nggi barokko san’atining namunasi. Sirli ulug‘vorligi bilan hayratga soladigan bu muhtasham imoratdagi go‘zallik va nafislikni birdaniga anglab olish qiyin, u o‘ziga xos diqqat hamda nazokatni taqozo etadi…
Aleks kiraverishdagi taxtachani o‘qib, bu yerda 1955 yildan beri Mexiko universitetining falsafa va til-adabiyot fakulteti joylashganini bilib oldi. Binoning o‘zi «Maskarones» nomi bilan mashhur edi. U zinadan uch-to‘rt pog‘ona ko‘tarildi va hovlining kengligi, barcha burchaklarining bir-biriga mutanosibligidan hayratga tushdi. Ulkan tosh zina ikki qavatni birlashtirib turardi.

U hovli o‘rtasida to‘xtadi. Oraliqdagi bo‘shliq asta-sekin kulayotgan, bahslashayotgan, g‘o‘ng‘irlayotgan, viqor bilan so‘zlayotgan har xil tovushlarga to‘lib ketdi, ular ohangdorligini yo‘qotmasdan tobora balandlab, bir-biri bilan qorishib borardi, ana shu shovqin-suron ichida Alexandro de la Guardia shaxsiy ovozini – boshqalarnikiga hech qachon aralashib ketmaydigan o‘z ovozini ajratib oldi, jonli, ammo ilg‘ab bo‘lmaydigan, o‘ziniki ekanini bilib tursa ham, aslida o‘ziniki bo‘lmagan bu ovoz uni allaqanday o‘zidan tashqaridagi dahshatli, nihoyatda dahshatli sirli falokat sari yetaklab bormoqda edi…

U saroydan otilib chiqdi va orqa-oldiga qaramay, ko‘cha bo‘ylab chopib keta boshladi. Kelayotgan tramvayni ham sezmadi, tramvay uni bir lahzada quvib yetdi va urib o‘ldirdi.

U ko‘zini ochdi. Ribera-de-San-Kosmada tramvay qatnamasdi. Karaxt holda ko‘cha o‘rtasida turib qolgan edi. Yerga qaradi. Bir mahallar ko‘chaga yotqazilgan relslar, yeyilib ketgan, ammo ming-minglab o‘tadigan avtomobillar izlarni yo‘qotib yubora olmagan edi…

Sovuq ter chiqib ketdi. O‘lib qayta tirilgandek bo‘ldi. Soatga qaradi – ikki. Senayda xola tushlikka kutayapti. U shaytondan battar – birdan vujudida norozilik uyg‘ondi. Yolg‘iz o‘zi shaharda ovqatlanishni xohlab qoldi. Ayni shu damlarda odamlar idoralardan, magazinlardan, maktablardan chiqishayapti… Restoranlar, qahvaxonalar, barlar, tamaddixonalar… Gavjum olomon Aleksni beixtiyor katta ko‘chadan yonboshga – bu shaharda o‘zi biladigan, yagona bino – xolalarining uyi tomon burilishga majbur qildi.

O‘lib yotgan it va hozir yuz bergan hodisadan keyin Senayda va Serenalar bilan bir stolda o‘tirib ovqatlanish nechog‘li og‘ir bo‘lishini his qildi. Cho‘ntagiga qo‘l solib, yana bir muammoga duch keldi: opa-singil Eskandonlarning mehmondo‘stligiga mahliyo bo‘lib, Meksika pullarini qoldirib chiqibdi. Shunda u boqqa qaytib kirib, sira xayoliga kelmagan, nojo‘ya, salgina avval hatto o‘ylasa, jirkanib ketadigan ishga qo‘l urdi. Nazarida bu ish ixtiyoriga bo‘ysunmaydigan yovuz bir kuch ta’sirida, kimningdir talabi bilan bo‘layotgandek edi.

U qo‘lini cho‘zinchoq axlat qutisiga tiqdi. Biron yegulik narsa topish ilinjida. Quti ichiga engashar ekan, boshqa bir qo‘lga tegib ketib, dahshat ichida o‘zinikini tortib oldi. Boshini burib, ertalab politsiyachi olib ketayotgan keksa daydining nigohiga duch keldi. Alexandro qariyaga, qariya esa unga tikilib qoldi. Daydi ko‘ra olmasdi. Ko‘r edi. Ko‘zi tumandek parda to‘sib qo‘ygan oq suyuqlik ichida erib ketganga o‘xshardi.

– Itimni o‘ldirishdi, – dedi qariya. – Meni esa qamashdi. Go‘yo men uni o‘ldirgan emishman. Nega men o‘zimning yolg‘iz do‘stimni, yo‘lboshlovchimni o‘ldirar ekanman, axir u bilan ko‘chalarda birga izg‘ib yegulik topar edik-ku. Menga rahm qilib ayting-chi, nega? Itimni Miramon deb chaqirishardi.

U so‘qir ko‘zlari bilan Aleksning yuzini paypaslagandek bo‘ldi.
– Og‘ayni, biron marta it go‘shti yeb ko‘rganmisiz? Bilasizmi buning yomon joyi yo‘q.

Ohista hiringladi.
– Ochlik – xolang emas.

Aleks bu ilvillab qolgan qariya oldida biron so‘z aytishga ojiz, esi og‘ib turardi. Mayli ko‘r qariya uni soqov deb o‘ylay qolsin.

– Mendan boshqa hech kim bu axlat qutisini bilmaydi. Butun mahallada eng yaxshisi. Bu yerda yashaydiganlar hech narsa yemaydi shekilli, hamma narsani keltirib tashlashadi.

U opa-singil Eskandonlar uyini adashmay ko‘rsatdi.
– Chamasi, muqaddas ruhlar bilan oziqlanishsa kerak, – ko‘r qariya xoxolab kuldi-yu, ammo darrov tushkunlikka tushdi. – Endi Miramonsiz qanday kun ko‘raman? – U ketayotib, o‘zicha: vov, vov! – deb qo‘ydi.

Kunning qolgan qismini Aleks kitob o‘qib o‘tkazdi va Serena xolasi bilan ovqatlanishga o‘zini ruhan tayyorlashga urindi. Kampir kechki taomga albatta keladi, deb kimdir uni ishontirayotganga o‘xshar edi. Haqiqatan ham xolasi oldiga odatdagidek go‘shtli taom qo‘yib, uni kutib o‘tirardi.

Aleks u bilan muloyim salomlashdi, omon qolishning yagona yo‘li shu: go‘yo favqulodda hech narsa bo‘lmagandek o‘zini tutish va bir-birini nihoyatda yomon ko‘radigan opa-singillarni tumandek chulg‘ab olgan sirli dunyosiga kirib qolmaslik…

– Dasturxonga marhamat, Alexandro, – Serena o‘ta nazokat bilan taklif qildi. – Kechasi seni bezovta qilganimiz uchun uzr.

U xo‘rsindi.
– Sen to‘g‘ri tushungin, uzoq yillardan beri birga yashab kelgan va hech kimga qo‘shilmagan keksa ayollarda ba’zan ozgina telbaliklar bo‘lib turadi…
– Ozgina? – qayta so‘radi jiyani mug‘ambirlik qilib.

– Bularning hammasi juda g‘alati, bolaginam… Panchitadan boshqa, bilasanki, u ham soqov – biznikida hech kim bo‘lmaydi. Bu esa har xil g‘iybat va mish-mishlarni tug‘diradi. Men singlimga: «Vaqti-vaqti bilan ko‘chaga chiqib turaylik», – deb aytdim. U bo‘lsa: «Yo‘q, uyni yolg‘iz qoldirib bo‘lmaydi. Birontamiz har doim uyda bo‘lishimiz kerak», – deydi.

U bir oz kavshanib turdi. Yutindi. Salfetka bilan lablarini artdi. Alexandro kutib turib, u go‘sht olgan joyga qo‘l uzatdi, faqat shu yo‘l bilan zaharlanishdan saqlanish mumkin.

– Keyin navbatma-navbat chiqaylik deb taklif qildim unga,– kampir gapini to‘xtatmadi. – U chiqadi, men qolaman, keyin teskarisi. Bilasanmi, u qanday javob qaytardi?

Alexandro bosh chayqadi.

– Agar yakka-yakka chiqsak, odamlar boshqasi o‘lgan deb o‘ylashadi, dedi.
– Ammo birga bo‘lmasa ham, ko‘chaga chiqsangiz, odamlar unday deyishmas edi.
– Yo‘q. Faqat birimizni ko‘rsa, u sherigini o‘ldirgan deb o‘ylashadi.
– Bekor gap! Bunday bo‘lishi mumkin emas! Nima uchun? Nega?
– Merosni egallash uchun.

Kutilmagan, ayni zamonda juda tabiiy aytilgan bu so‘zlarga Aleks ishonmagan bo‘lsa-da, o‘yinni to‘xtatgisi kelmadi.

– Meros shunchalik kattami?
– Uning hisob-kitobiga yetib bo‘lmaydi.
– Ha-a, – cho‘zildi jiyani.

– Ko‘cha eshikdan kirma deb nega ogohlantirganimizni bilasanmi?
– O‘ylab topolmayapman.
– Bizning o‘lik yoki tirikligimizni hech kim bilmasligi kerak. Mehmon esa…

– Tushunmadim. Nimalar deyapsiz? – Aleks chidab turolmadi.
– Sabr qil. Ortiqcha qiziqish, bolaginam, falokat keltiradi.
– Yaxshi-yaxshi. Jim turib eshitaman.

Telbalik bilan g‘urur qo‘shilib ketdi shekilli, Serena jiyaniga tik qarasa-da, yumshoq gapirdi:

– U yoqda, shaharda bizni soyalar deb hisoblashadi. Uyda mehmon bo‘lsa, bunga kim ishonadi deysan?

Alexandro xolasini ranjitmaslik uchun kulgisini yashirishga urindi. Biroz istehzo aralash:
– Har bir uyda egasiga qiyofadosh sharpa bo‘ladi, deb eshitgan edim, – dedi.
– Xuddi shunday. Ammo u qimmat turadi, yaxshisi buni surishtirmagan ma’qul.

Xolasining ko‘kragidan titroq kulgi otilib chiqqandek bo‘ldi. U qo‘lini siltadi. Beo‘xshovlik qilib qadahni turtib yubordi. Qizil sharob dasturxonga to‘kildi. Oq surp dog‘ bo‘lmadi.
Xolasi Alexandroga iltijo qilayotgandek qaradi.

– Marhamat qil… Menga ishon… Yovuzligimiz – aslida muhabbatimizning bir bo‘lagi…

– Senayda xolang bilan har zamonda tortishib qolganimizga qaramay, bir-birimizni yaxshi ko‘ramiz demoqchimisiz?

– Yo‘q-yo‘q! – dedi u birov bo‘g‘ayotgandek boshini orqaga tashlab. – Senga bo‘lgan muhabbatimiz haqida gapirayapman.
– Sizga bir narsa bo‘ldimi, xolajon? Og‘rib qolmadingizmi? Do‘xtir chaqiraymi?

Kampirning ko‘zlari sovuq yaraqladi.
– Do‘xtir deysanmi? Esingni yeb qo‘ydingmi? Qani, xonangga jo‘na! Tez bo‘l! Sen jazolanasan! Kechki ovqatdan quruq qolasan.

– Xolajon… – Aleks jilmayishga urindi.
– Xolang nimasi?! – o‘shqirdi u. – Men onang bo‘laman!

Yigit shartta: «Onam Lusiya yaqindagina Parijda vafot etdi, ruhini bezovta qilmang, iltimos», demoqchi bo‘ldi, ammo o‘zini bosdi. Foydasi yo‘q. Ko‘ngli alag‘da holda xonasiga qaytar ekan, qadah tagida qolgan ko‘z zo‘rg‘a ilg‘aydigan sharob yuqini, uning hidi va rangini xo‘rsinish bilan esladi.

Donya Serenaning miyasiga boyagi fikr qayerdan kelib qoldi? Qanday qilib u – qari qiz va tumsa kampir – Alexandro de la Guardianing onasi bo‘laman deb da’vo qilayapti? Nahotki, u yigirma yetti yil oldin Parijda tug‘ilganini Ribera-de-San-Kosma ko‘chasidagi uyida qamalib, bisqib yotgan opa-singil Eskandonlar bilishmasa?!

XIX asr romanlari uchun zo‘r mavzu. U, Alexandro, Serena tug‘ib, yashirincha Parijga – onam deb yurgan eng aziz kishisi – Lusiya Eskandon de la Guardiga jo‘natilgan tashlandiq bola. Uni qaysidir yetimxona yoki cherkov eshigi yoniga, qor ustiga tashlab ketishgan… Ziddiyatlarga, fitnalarga to‘la tugunlar, boy syujet imkoniyatlari mana-man degan yozuvchining ham aqlini shoshirib qo‘yadi… Litseydaligida majburiy o‘qiladigan asarlar ro‘yxatida Didroning «Jak-fatalist» nomli ajoyib kitobchasi ham bor edi. Asar qahramonlari – Jak va xo‘jayini chorrahada g‘alati jumboqqa duch keladilar. Endi ular yo ajralib yurishlari yoki birga ketishlari, yo monastirga borib nazoratchi bilan ulfatchilik qilishlari yoki mehmonxonada tunash kabi imkoniyatlardan birini tanlashlari va hikoya so‘zlashlari lozim edi…

Mana endi o‘zi shunday ahvolga tushib o‘tiribdi. U xolalaridan uzr so‘rab, bu yerdan tezroq chiqib ketishi, mehmonxonadan joy olishi, «yo‘l chek»larini meksika pesolariga almashtirishi, Ribero-de-San-Kosmadagi bu uyni ham, yarim telba xonadon egalarini ham bir umrga unutishi lozim.

… Mehmonxona yonidan o‘tayotganda opa-singillarning o‘zaro g‘o‘ng‘ir-g‘o‘ng‘iri eshitildi. Hayron qolib, bir oz ikkilanib turgach, quloq sola boshladi.

– …Xudoga shukur qilishimiz kerak, Serenita. Lusiya o‘limi oldidan sen bilan meni o‘ylab, yoqimtoy bolakayni bizga yuboribdi, u keksaygan chog‘imizda ovunchog‘imiz, mehribon yo‘ldoshimiz bo‘ladi… Undan voz kechmagin.

– Qanchalik donolik qilgan-a! Marhumalar bilan birga bo‘lsin deb marhumni yuborganini qara.

– Shoshilma, opajonim. U hali buni bilmaydi.
– Lusiya ham bilgan emas. Ko‘p yil bo‘ldi ko‘rishmaganimizga.
– Hozir u, shubhasiz, bizdan rozi…

– U yoqda arshi a’loda…
– Hozir yuqoridan bizga qarab turgandir…
– Bu tentakcha bo‘lsa, haliyam o‘lganini bilmaydi.

– Qo‘y, buni eslatma… Tramvay g‘ildiraklari ostidagi bema’ni o‘lim… Uydan ikki qadam narida…

– Qanday dahshat! Hali g‘o‘r bola! O‘n bir yoshda.
– O‘zingni tut, yig‘lama. U biz bilan birga orom oladi.
– U kim bilandir o‘ynashi ham kerak-ku.

– O‘zing bilasan-ku, bu yog‘i bizga bog‘liq.
– Agar sen bilan men totuv yashasak…

– Bu sharpani tortib oladi deb o‘ylaysanmi?
– Sendan hamma narsani kutish mumkin, ko‘zlaringda hasad bor.
– Meni ko‘zlarimda hasad bormi? Kim shunday desa…

– Senikida! Senikida! Hamma narsadan mahrum bo‘lgansan – sevgi, er, onalik baxti – ular menga nasib etdi, sen esa birontasini ham ko‘rmading, yaramas hasadgo‘y!
– Bas qil, ahmoq!

– O‘zing bas qil! Qaysi gunohlarim uchun meni Parvardigor senga duchor qildi?! Necha yildan beri shu yaramas aravani sudrab kelaman, seni gunohlaringni yengillashtiray deb hamma narsamni qurbon qildim, hamma narsadan voz kechdim!

Senayda ho‘ngrab yig‘ladi.

– Bag‘ring tosh sening, Serena. Yolg‘izlikda o‘tayotgan umrimizga quvonch bag‘ishlasin deb taqdir bu bolajonni yo‘llagani uchun minnatdor bo‘lishing kerak.

– Qani u, o‘zi yo‘q-ku, axir! U mavjud emas! – alam bilan o‘shqirdi Serena. – U bizniki emas!

«Meni yo‘q deyishyaptimi? – ichida unsiz xitob qildi Alexandro de la Guardia. – Men mavjud emasman» – bu so‘zlar uni dastlab o‘ta alamli, so‘ng butunlay samimiy jilmayishga majbur qildi. U xoxolab yuborayozdi.

– Men yo‘qman! Men mavjud emasman! – xonasiga qaytar ekan, shunday deb kular edi.

Orqasiga qaramadi, shu tufayli senorita Eskandonlar uni kuzatayotganini sezmay qoldi. Senayda Serenaga suyanib olgan, Serena marmar tutqichi bo‘ri kallali hassasiga tayangan edi. Ikkalasi ham gaplarini jiyani eshitganidan mamnun, kulimsirab qarab turishardi…

7

Alexandro ertagayoq bu yerdan jo‘nab ketaman degan qat’iyat bilan xonaga kirib bordi. U olis parvozdan toliqqan, bu yer har jihatdan qulay, puli ham ko‘p emas edi, ammo iloji boricha tezroq bu yerdan ketmasa bo‘lmaydi.
Kirdi-yu, chiroqni yoqdi.
Karavotga kichkina pijama taxlab qo‘yilgandi.
Shu joyda, karavotda, shuningdek, stol ustida o‘yinchoqlar tog‘dek uyib tashlangandi. Duxoba ayiqchalar, ichiga somon tiqilgan yo‘lbarslar, qo‘g‘irchoqlar, vagonlari va parovozi bor temir yo‘l, jajji poyga avtomobillari, qizil mundir kiyib, miltiq ko‘targan, qalaydan quyilgan butun boshli ingliz askarlari armiyasi, g‘ildirakli konkilar, yer shari, chillak donalari – hammasi o‘g‘il bolalarning ovunchoqlari. Qizlar o‘ynaydigan hech narsa yo‘q.
U hojatxona eshigini ochdi. Vannaning bo‘g‘zigacha suv to‘lg‘azib qo‘yilgan, suv ustida rezina o‘rdakcha suzib yurar, yelim suv parisi qalqib turar edi. Suv parisidan taralayotgan kuy Alexandroning vujudini chulg‘ab, yerga mixlab qo‘ygandek, maftunu lol aylab, zo‘r berib o‘ziga chorlayotgandek bo‘ldi. Kuy go‘yo dengiz puchmoqlaridan chiqar, bu eski tog‘ora okeanning sho‘rtang musaffo qatralarini bag‘riga joylab olgan-u, kunduzgi toliqishlardan qutqarib, hordiq va tetik ruh bag‘ishlashga va’da qilayotgandek tuyuldi – u ana shunga muhtoj edi, aqlu hushini joyiga qo‘yib, bu xonadonni chulg‘ab yotgan barcha telba-teskariliklardan tezroq qutulib ketish uchun ozgina bo‘lsa-da hordiq olishni nihoyatda xohlamoqda edi.
U shoshilmay yechindi va suv ichiga tushdi. Ko‘zlarini yumib, bir parcha kir sovunni badaniga surtib chiqdi.
So‘ng shiddat bilan vannaga o‘tirdi.
Qansharini yuvar ekan, nimadir yetishmayotganini sezdi. Sochlari to‘kilib ketgan edi. Peshanasiga sovun surkadi. U ham chaqaloqlarnikiga o‘xshab silliq bo‘lib qolgan edi.
Alexandro dahshatga tushib, vannadan sakrab chiqmoqchi bo‘ldi, tepasida Senayda bilan Serena kulimsirab qarab turishardi.
– Cho‘milib oldingmi?
– Kel, artib qo‘yamiz.
Alexandro beixtiyor qaddini rostladi, agar boshini ko‘kimtir – kulrang suv ichiga tiqsa, qayta turib ketolmasligidan qo‘rqdi. U uyat joyini kaftlari bilan to‘sdi, xolalari uni choyshabga o‘rab, badanini avaylab artishar va muloyim xitob qilishar edi:
– Bolajonim…
– Ko‘zimning nuri…
– Xazinam…
– Qo‘g‘irchog‘im…
– Munchalar shirin bo‘lmasang…
– Shumtaka, shumtaka…
– Ko‘chadan o‘tayotganda ko‘zingga qarab yur deb necha martalab tayinladik-a…
– Oh, bu tramvaylar, tramvaylar…
Ular Alexandroni xonadan yetaklab chiqdilar, uzun yo‘laklar, dahlizlardan o‘tib, yerto‘la eshigi oldiga olib keldilar. Aleks aqlini yo‘qotib borayotganini sezdi, ammo g‘ira-shira bo‘lsa-da, xolalari o‘zaro nizolarini yig‘ishtirib, birlashib olishganini, uni erkalatmay qo‘yishganini angladi.
Endi ular xavfli kimsalarga aylanishgan edilar.
Yerto‘laga tushiladigan eshikni ochdilar.
Ana shunda ogohlantirishlarning ma’nosini tushundi.
– Ko‘cha eshigidan foydalanma.
– Tirik ekanimizni hech kim bilmasin.
Yo‘q! U bu yerda bo‘lganini hech kim bilmasligi kerak. Bu uyda ikki-uch kun turgani maxfiy sirligicha qolishi kerak! – Bu fikr boshida chaqmoqdek chaqnadi.
Pastga tushdilar. Mog‘or hidi nafasni bo‘g‘adigan darajada. O‘tgan asrdan qolgan jomadonlar ustma-ust taxlangan, yog‘och yashiklar sochilib yotibdi. Ma’yus xira shu’la tushib turibdi. Nega chiroqni yoqishmaydi? Nega uni tor, ammo axlat va ko‘mir uyumlaridan tozalangan burchakka olib borishmoqda?
– Nega qochding? – so‘radi Senayda.
– Ko‘cha xavfli deb kimga aytilgan edi? – so‘roqqa tutdi Serena.
– Qanday qilib tramvay tagiga yiqilib tushding?
– Va halok bo‘lding?
– Endi sen dam olasan, – Senayda oq shohiga o‘ralgan ochiq tobutni ko‘rsatdi.
– Endi sen bizning bolajonimiz bo‘lasan, – shivirladi Serena.
– Bizniki? – jur’at etdi Alexandro. – Qaysi biringizniki?
–Oh, – xo‘rsindi Serena. – Buni hech kim, hech qachon bilmaydi.
– Mayli, yaxshi, yetadi, – g‘o‘ldiradi Alexandro. – O‘rinsiz hazil bo‘ldi. Tepaga chiqaylik. Ertaga ketaman. Xotirjam bo‘linglar.
– Ertaga? Nima uchun? Uyimiz senga yoqmayaptimi? – chehrasi ochilib jilmaydi Senayda.
– Ertaga? – baqirdi Serena aks sado qaytarayotgandek, so‘ng ikkinchi tobutni ko‘rsatdi. – Yo‘q, Alexandro, ertaga emas. Har doim. Bolajonimiz yolg‘iz zerikib qoldi.
– Qani, Alexandro, karavotga yot, mana u – yonginangda turibdi.
– Bu joy nihoyatda qulay. Ipak bilan o‘rab qo‘yilgan.
– Yotaqol, Aleks. O‘ranib ol, kichkintoyim. Abadiy uxla. Endi doim o‘g‘ilchamiz yonida bo‘lasan. Mana shunday.
– Oh, Aleks, nega shokoladni yemading-a?.. Hammasidan osongina qutulgan bo‘lar eding-ku.
Yorug‘lik asta-sekin so‘ndi.

Manba: “Jahon adabiyoti” jurnali, 2008 yil, 1-son