Стив табиатан оқкўнгил бола эди, аммо отаси уни мерганликка ўргатганидаям у падарининг ишончини оқлай олганди, ўнта ўлжадан йўқ деганда олтита, ёки саккизтасини, албатта, уриб туширарди. Аста-секин тўққизтаям отадиган бўлди, бора-бора йигирмата қушдан нақ йигирматасини ер тишлатди, бундай зафар эса унча-мунча мерганларга насиб қилмасди.

Эрнест Ҳемингуэй
КЎККА СОВУРИЛГАН ЙИЛЛАР
Инглиз тилидан Қандилат Юсупова таржимаси

Эрнест Ҳемингуэй — америкалик ёзувчи (ингл. Эрнест Миллер Ҳемингwай; 21. 06.1899 , Оук-Парк, Иллинойс, АҚШ — 2.07. 1961, Кетчум, Айдахо, АҚШ). Нобел мукофоти лауреати (1954). 1917 йилдан Канзас-Ситида жоурналист-репортёр сифатида иш бошлаган. Биринчи жаҳон уруши қатнашчиси (1914 18). Хемингуэй 1928 йилгача Парижда, 1939 60 йилларда Кубада яшади. Дастлабки ҳикоялар китоби — «Бизнинг замонда» (1924). «Қуёш чиқади» (1926, инглизча нашрларда «Фиеста» номи билан чоп этилган),
«Алвидо, қурол!» (1929) романларида урушнинг бемисл мантиқсизликлари, инсон ҳақҳуқуқлари, эркига тажовуз, айни пайтда, инсоний мардлик, қадрқиммат ва мухаббатнинг ҳар қандай ёвуз кучлардан устунлиги ёрқин ифодаланган.
1930 йилларнинг ,биринчи ярмида Ҳемингуэй ижодида тушкунликни кузатиш мумкин. Шу даврда ёзувчи ҳаёт йўлини қайта мулоҳаза қилиб кўришга, ўз ижодининг муайян йўналишларини аниқлашга интилади. Натижада «Пешиндан кейинги ўлим» (1932), «Африканинг яшил тепаликлари» (1935), «Ғолибга байроқ берилмайди» (1933) ҳикоялар тўплами дунё юзини кўради. «Ҳўкизнинг шохи», «Френсис Макомбернинг бахти», «Килиманжаро қорлари» (1936) ҳикоялари, «Тўқчилик ва йўқчилик» (1937) романида Ҳемингуэй ижодий юксалиши кўзга ташланади. Хемингуэй асарларида дастлабки журналистик кузатув ўрнини таҳлилий, қиёсий мулоҳаза ва мушоҳадалар эгаллайди. У ҳар қандай урушни қоралайди, шу туфайли инсоният азият чекаётганига эътибор қаратади. Инсон ҳуқуқлари йўлида, озодлик курашида ёлғиз майдонга тушишнинг ҳалокатли оқибатларга олиб келишини оддий кишилар образи орқали ифодалайди.
Ҳемингуэй 1931—39 -йиллари испан халқининг миллий озодлик курашида ҳарбий мухбир сифатида қатнашади. Шу йилларда унинг бир неча очерк ва репортажлари, «Мотам қўнғироғи» (1940) романи чоп этилади. Бу асарлардаги қаҳрамонлар халқ озодлиги йўлида фашизмга қарши курашадилар, инсоният тақдири учун ўзларининг масъул эканликларини қалбан ҳис этадилар, кишилар билан бирга изтиробга тушадилар, хавф-хатардан қутулиш чораларини излайдилар.
Иккинчи жаҳон урушидан кейин Ҳемингуэй ижодида янги давр бошланган. Бироқ бу даврда юзага келган «Хавфли ёз» ва «Океандаги ороллар» романлари аввалгиларига қараганда бадиий жиҳатдан анча бўш асарлар саналади. Лекин маълум муддат ўтиб, Ҳемингуэй инсоннинг руҳий ҳолатини тадқиқ этиш билан жамиятдаги мавжуд вазиятни очиб беришга қодир асарларни яратди. Бадиий жиҳатдан анча юксак бўлган «Дарёнинг нарёғида, дарахтлар соясида» (1950) романи, «Чол ва денгиз» (1952) қиссаси Хемингуэйга катта шуҳрат келтирди. Ҳемингуэй 20 асрда ўзигагина хос бўлган қатий холисликка асосланган характерли услубни яратдики, кейинчалик Америка қитъасидан етишиб чиққан ёзувчилар бу услубга тезтез мурожаат қиладиган бўлишди.
«Чол ва денгиз», «Алвидо, қурол!» ва бошқа асарлари ўзбек тилига Иброҳим Ғафуров томонидан таржима қилинган.

— Жуда яхши ҳикоя бўлибди, — деб мақтади боланинг отаси. — Қанчалар яхшилигини ўзинг ҳам билмасанг керак.

— Мен ўша аёлни буни сизга юбормасин, девдим, дада!

— Яна нималар ёздинг?

— Бор-йўғи шу биргина ҳикоя, холос. Ростданам, ўша хоним сизга сиримни сотиб қўйибди. Лекин бу ҳикоя мукофот олгач…

— У шунчаки мени сенга кўмаклашишимни истади. Бироқ ҳамонки, сен ёзишни тузук уддалар экансан, унда ҳеч кимга муҳтож эмассан. Шу ҳикояни ёзишга қанча вақтинг кетди?

— Унча кўп эмас.

— Қизиқ, чағалайлар мавзуси қаердан каллангга кела қолди?

— Адашмасам, Багамада кўрувдим уларни.

— Умрингда на Кучук Қоялари ва на Тирсак Кўрфазида бўлмагансан-ку! Қолаверса, Мушук кўрфазидаям, Биминидаям биронта чағалайга кўзим тушмаганди сира. Кэй Уэст дейдиган бўлсанг, у ерда атиги миттигина денгиз қушчалари ин солган, холос.

— Киллем Петерсда бор эди чағалайлар. Ўз кўзларим билан кўрганман. Улар маржон қоялар устига ин қургандилар.

— Шундоққина текисликлар биқинидами? — дея ўсмоқчилади отаси яна, — аммо сени чағалайлар тўғрисида бунча кўп маълумотни билганинг ҳам алоҳида таҳсинга лойиқ.

— Эҳтимол, буни менга сиз ҳикоя қилиб бергандирсиз, дада.

— Нима бўлгандаям, ажойиб ҳикоя чиқибди. Ҳаттоки, бу менга узоқ йиллар олдин ўқиган бир ҳикоямни эслатиб юборяпти.

— Ҳа, ҳамма нарса сизга доим ниманидир эслатади, — деб аразлагандек бўлди ўғли отасидан.

Ўша ёз бола ҳар кунини кутубхонада ўтказганини отаси яхши биларди, катта уйларига тушлик учун ташриф буюрганида у ўғлини бейсбол ўйнамаётган ёки ўқ узиш тўгарагида эмаслигини билгач, демак унинг ёзиш билан банд эканлигидан тезда воқиф бўларди.

— Нимаики муаммо туғилса, шартта ўзимга айтгин, ўғлим, — дея қувватларди ота зурриёдини, — бор билганинг ҳақида ёзиб-ёзиб ташлайвер.

— Шундай қилаяпман, — деб жавоб берарди бола ҳам.

— Ҳар доим ҳам йиртиғингга ямоқ бўла олмайманку-я, — давом этарди ота, — аммо истагудек бўлсанг, иккимиз биргаликда ижод қилсагам зўр иш бўларди, буни бир амалда синаб кўрсанг чакки бўлмасди.

— Менимча, ўзим эплай оламан.

— Майли, то ўзинг кўнглинг тўлмагунча менга ҳеч нарсангни кўрсатма, бунга зарра қаршилигим йўқ. Ҳа-я, сал бўлса эсимдан чиқай, дебди, «Қадим-қадимда» асари сенга маъқул бўлдими?

— Жуда ҳам.

— Эшит, мен назарда тутган ҳамкорликдаги ижод бундай бўлади: бир тасаввур қил, биз сен билан бозорга бориб, тўппа-тўғри хўроз уриштириладиган жойга кирамиз ва иккимиз ҳам нимани кўрсак, шуни дарҳол оққа кўчиришга тутинамиз. Қачонки, ёзажак китобинг қозонида ўзинг ҳам қайнаб чиқмагунингча сен яратган асар табиий ва жонли бўлиб чиқмайди. Тўғри, булар сенга ўта жўн ғоялар бўлиб кўриниши мумкин; хўрознинг тумшуғини очиб, томоғигача пуфлаш, кейин эса ҳакам уларга изн бергунича паррандаларни қўлдан чиқармай тутиб туриш — сираси, булар оддий лавҳалар. Лекин муҳими, биз уни иккимиз биргаликда кўрганлигимиз бўлади.

Бола бош ирғаб отасининг гапларини тасдиқлагандек бўлар ва олдига қўйилган ов-қатига кўзларини тикарди.

— Ёки бўлмасам, бундоқ қилсагам ёмон бўлмайди, сен билан қаҳвахонага борсак-да, ошиқ-мошиқ ўйнаб, тасаввурларимизни янада бойитсак. Яна ўйин чоғи атрофда бўладиган гап-сўзларни қулоққа илиб, эсда сақлаб қолсак, нима дединг? Сен бир қатор ҳам ёзишга уриниб кўрмайсан. Фақат маъноси бор сўзларнигина миянгда сақлаб қоласан.

— Сиз айтаётган ишлар менинг қўлимдан келмайди, деб қўрқаман, дада! Яхшиси, мен ўзим билганча ёзишда давом этаверганим маъқулмикин…

— Ана ундан кейин яна ўзинг билганингдек ижод қилаверасан. Сенга халал бермайман, таъсирам ўтказмайман. Айтганларим бор-йўғи содда машқлар, холос. Сен билан бирга нимадир яратишдан кўнглим тоғдек ўсади, тўғри, беш қўл баравармас, бари ёзганингам зўр чиқавермайди-ку-я, бироқ отанг сенга елкадош бўлса парвозинг янада баланд бўларди, ўғлим.

— Барибир шу ҳикоямда қандай йўлдан кетган бўлсам, яна шунда кетаверганим яхшироқ, дада.

— Албатта, тойчоғим, мен бунга йўқ демаяпман, — дерди отаси унинг гапини бўлиб.

Унинг ёшида мен бундай ёзолмаган бўлардим, деб ўйлаб кетарди кейин у, бировнинг болам билан тенг пайтида бунақа каромат кўрсатганини сира эслолмайман. Устига-устак, ўн ёшида ўқ узишни уддалаган ўғлимдан ўтказиб мўлжалга бехато ура оладиган бинойи мерган ҳақидаям қулоғим эшитмаган экан, баҳодирим нафақат ўқ узиб машқ қилганди, балким чинакам ўқ узишда чемпион бўлганлар билан ўтказилган мусобақада ҳам ғолиб бўлганди. У ўн икки ёшли вақтиданоқ машқ майдонларида бемалол ўзини кўрсатиб қўярди. Ўзиям, ўғлим мисоли улуғ зарбага шайлангандек катта куч билан ўқ отарди-да. У отишда мутлақо ғазаб сочмасди, мутлақо мўлжалдаги қушни яқин келишига йўл қўймасди, у баланд чўққилардаям, паст учар ўрдакларни отганидаям ниҳоятда чиройли усул ва аниқлик билан иш тутарди.

Каптарларни отишдаги мусобақада-чи, унда шоввозим тош йўлакдан аста юриб борганди-да, қушлар жойлашган ғилдиракни қўрқмай айлантириб ташлаган, сўнгра белгиланган тош лавҳага қараб бир муддат киприк қоқмай кутиб турганди, ўшанда бутун халойиқ нафасини ичига ютиб, ўликдек жим қотиб турганди. Ўғлим ҳаммани ҳайратга соладиган ягона мерган бўлиб етишганди. Баъзи бир оғзига кучи етмаганлар унинг сиридан огоҳдек, худдики уни масхаралагандек ўзича кулиб ўтирарди, у елкасига милтиқни ўрнатиб, ғилдиракдаги паррандаларнинг оёғини нишонга олганча яхшилаб тикилиб турарди. Ундан кейин у қуролига яхшилаб мослашиб олганди-да, чап қўлини олдинроққа чўзиб, бор оғирлигини чап оёғига ташлаганди. Милтиқ қўндоғи бир кўтарилиб тушгач, ўғлим уни ўнг ва сўл тарафга сермаб, яна асосий мўлжалга нишонни тўғрилаганди. У ўнг оёғини асталик билан кўтариб, бор гавдасини хотиржам шаклда тутиб олишни биларди.

— Тайёрман, — деганди ўғлим паст, хириллаган овозда, одатда бундай товуш бунақа ёш болаларда учрамайди.

— Тайёр, — дерди ҳакам ҳам.

— Ўқ уз, — деб буйруқ берарди хирқираган товуш кулранг каптар оппоқ, паст девор томондаги ям-яшил ўтлар устидан учишни бошлаган заҳоти, кетма-кет икки марта ўқ отиларди. Қуш боши билан ерга шўнғирди, у биринчи ўқданоқ ўлиб бўларди.

Ўғлим ўшанда тошйўлакдан шийпонча бўйлаб оҳиста, юзида ҳеч бир ифодасиз хотиржам юриб келар, қарсак ва олқишларга ортиқча керилмасдан, фақатгина «Сен бургутсан, Стив» деб кимдир айтган мақтов учунгина «раҳмат» айтиб индамай жойига келиб ўтирарди.

Кейин токчага милтиғини қўярди-да, отасининг ҳам иштирокини кузатгач, мен билан биргалашиб ташқаридаги барга йўл оларди.

— Кока-кола ичсам бўладими, дада?

— Бўлади, аммо яримтадан кўп эмас, ўғлим, — дердим унга меҳрибонлик билан.

— Хўп. Бироз ландовурлик қилганим учун мени кечиринг. Қушни эркин учишига изн бермаслигим керак эди.

— Йўқ, у ўзи шунақа кучли ва айёрларидан экан, Стив.

— Озгина бўшашмаганимда ҳеч ким унинг ўзарлигини, ҳатто пайқамасди.

— Йўқ, сен уни бопладинг.

Ҳа, ҳовуримдан тушишим керак, хавотир олманг, дада. Бир қултум ошиқча кола чанқоғимни қондирмайди ахир.

Навбатдаги ўлжа ҳам осмонда қурбон бўларди, иккинчи ўқдан сўнг йиғилганлар бу қушнинг ҳам Стивга енгилгина мағлуб бўлганини кўриб ҳайратга тушарди.

Бир гал маҳаллий мерганлардан бири боланинг руҳиятини тушириш учун ҳам қасддан:

— Шуям отиш бўлди-ю, осонгина йўл билан-а! Бўлганинг шуми, Стив? — деганди баланд овозда.

Стив унга жавобан индамай бош ирғаганди-да, милтиғини осганча дадасини қидириб нари кетганди.

— Кўпам ҳаяжону ҳиссиётга берилиш ярамайди, ўғлим, — дегандим унга ўшанда.

— Йўқ, бу гал улар менга тузоқ қўйишди, дада. Лекин юзингизни ерга қаратишни асло истамайман. Мана, ҳозир ҳам диққат билан қаранг-да, иккинчи рақамдаги қурол қолган тўрттасидан кўра икки баробар панд берадиганга ўхшаб кўриняпти кўзимга. Уни ҳафсала билан мойлаш керак. Аммо ҳозир ҳакамлар буни билиб қолганимни хаёлларига ҳам келтирмаяпти.

— Лекин кўпинча милтиқнинг овозига қулоқ соламан ва шундан унинг қанақалигини билиб оламан, — дердим мен, бир муддатдан сўнг менинг ҳам навбатим келиб қолганди.

— Биламан, аммо сўл томондаги ана шу қуролга ҳазир бўлинг.

Стив ҳақ бўлиб чиққанди, мен ўша иккинчи рақамли милтиқдан биттаям қушни отолмадим, қурол яроқсиз бўлиб чиқди. Ахири бор маҳоратимни ишга солиб, ўлжа паст деворга яқинлашиб учган маҳалдагина азбаройи уялганимдан бир амаллаб нишонга теккиза олдим.

— Кечиринг, дада, — деди ўғлим, — улар милтиқни номига бўлсаям ёғлаган шекилли, тилимни тишлаб турсам бўлардийкан-а!

Ўша ҳодисадан сўнг ота-бола алла-паллагача ўлжани қандай қўлга тушириш борасида гаплашиб ўтиргандик. Стив:

— Мен фақат олғир каптарларнигина қандай қилиб кўздан қочираётганимга тушуна олмаяпман, — деганди.

— Бора-бора ўрганиб кетасан ҳали, лекин нозик нуқталарингни ҳаммагаям ошкор этма.

— Бундан сиз хавотир олманг-у, бироқ ўзим кўзлаган ниятимга ета олмаётганимга ичимда қаттиқ хавотирдаман. Уларнинг ҳаммаси осмондаёқ ҳалок бўлишяпти.

— Мана, сенинг мағлубиятинг қаерда? — деди отаси унга панд бергандек оҳангда.

— Шуни айтаяпман-да, дада! Шу менинг камчилигим. Аммо биронта мерганниям каптарларни тириклайин қўлга туширганини ҳозиргача кўрмадим ҳам.

— Балки йигирма йилдан кейин уддалаб қоларсан буни, — деб юпатди отаси ўғлини.

— Балки, аммо мен зўравон бўлиб қолишни истамайман, дада.

— Яхши ўйлабсан, — деди ота, — лекин буниям бошқаларга билдирма. Барини ичингда сақлашни ўрган.

Энди эса отаси ўғлининг ажойиб ҳикояси ва унинг иқтидори тўғрисида ўйлаб кетди. Шунчалар олов иштиёқи билан ҳам у зўр мерган бўлмади, у ҳозир ҳамма машқларни буткул унутиб юборган. Эҳтимол, у оғир милтиқ кўтариб, кўкариб кетган елкасини кўравериб, отишмалардан кўнгли қолгандир.

Стив, ҳаттоки гавдани қандай тутишу нишонга қанақа қилиб олишни ҳам эсидан чиқарган. Вазнни олд оёқларига ташлаб туришни ҳам аллақачон билмай қолган. Оҳиста ўнг товонини кўтаришниям, бошини эгганча отишга тайёрланишниям, эҳҳ! Болани энди мусобақаларда қанча ҳисоб тўплашиям қизиқтирмайди. Отаси яна хаёлан ўғлига тушунтира бошлади: «Гавдангни тўғрила, Стив. Қушнинг ўзигамас, тумшуғининг ҳаракатига разм сол ва ўша тумшуқлар билан бирга сен ҳам тебранишга урин. Шу мўлжални кўздан қочирдингми, сен маррага етолмайсан, ўғлим! Сен зафар қучишинг шарт!»

Стив табиатан оқкўнгил бола эди, аммо отаси уни мерганликка ўргатганидаям у падарининг ишончини оқлай олганди, ўнта ўлжадан йўқ деганда олтита, ёки саккизтасини, албатта, уриб туширарди. Аста-секин тўққизтаям отадиган бўлди, бора-бора йигирмата қушдан нақ йигирматасини ер тишлатди, бундай зафар эса унча-мунча мерганларга насиб қилмасди.

У иккинчи ҳикоясини ҳеч қачон отасига кўрсатмади. Ёзги таътил охирлай деганда ҳам Стив бу ҳикоясини ҳали якунлай олмаганди. У қилган ишини бировларга кўрсатишдан олдин аввало ўзи чуқур қониқиш ҳосил қилиши зарур эди. Ниҳоят, кейинги (бу) ҳикоясини битириши билан Стив уни отасига юборди. У яна отасига бу йилги таътил ўтган йиллардагидан кўра энг-энг яхшиси ва мароқлиси бўлганини, дадасининг ҳадеб уни ўқишдан тортишини бас қилишини, ўқиш-ёзиш унга олам-олам қувонч бағишлашини билдириб хат ҳам ёзиб жўнатди.

Орадан етти йил ўтди. Рўзномаларнинг бирида отаси ўғлининг яна бир ҳикояси мукофот билан тақдирланганлиги ҳақида ўқиб қолди. Бироқ отага ўша ҳикоя росаям таниш бўлиб кўринди-да, у ўғлининг эски ижодхонасини тинтув қила кетди. Кўп ўтмай у ҳикоянинг қаердан пайдо бўлганини аниқлаб билди. Бир замонлар унутилиб кетган олис йиллик, қадрдон туйғу бир неча лаҳзаларга юракни маҳв этди. Ота титилиб кетган китоблар ичига бир дам асир бўлди, бир маҳал у машҳур ирланд ёзувчисининг кичик ҳикоялар тўпламидан ўзи қидирган сирга ечим топди. Ўғли ўша тўпламнинг барча ҳикояларини, ҳатто номини ҳам ўзгартирмасдан сўзма-сўз кўчириб олганди.

Яқин ўтган йиллар отага ўта даҳшатли бўлиб туюлди. У ўғлига берган нотўғри тарбиясидан қаттиқ ўкинди, у ўз зурриёдига дунёдаги жами нопокликларни ўргатган экан, ўқ отиш, қон тўкиш, муттаҳамлик қилиш, ўғирлаш, ё Раббий, ҳаттоки Сўз ўғирлаш! У ақлдан озибди, деб ўйлади Стивнинг отаси ўғлини. Уни мен касал қилганман. Туғилганида ва қушларни отмасидан аввал у соғлом эди. Аммо менинг «оталарча» ўгитларим уни хонавайрон қилди.

Энди ота ўғлининг яхши бўлиб кетишидан умидини узганди. У фақат ўтган кунлар армони билангина яшар ва ўлжани нишонга олиш ҳаётда салбий оқибатлар олиб келганидан дил-дилидан афсусланар эди.

Stiv tabiatan oqko‘ngil bola edi, ammo otasi uni merganlikka o‘rgatganidayam u padarining ishonchini oqlay olgandi, o‘nta o‘ljadan yo‘q deganda oltita, yoki sakkiztasini, albatta, urib tushirardi. Asta-sekin to‘qqiztayam otadigan bo‘ldi, bora-bora yigirmata qushdan naq yigirmatasini yer tishlatdi, bunday zafar esa uncha-muncha merganlarga nasib qilmasdi.

Ernest Heminguey
KO‘KKA SOVURILGAN YILLAR
Ingliz tilidan Qandilat Yusupova tarjimasi

Ernest Heminguey — amerikalik yozuvchi (ingl. Ernest Miller Hemingway; 21. 06.1899 , Ouk-Park, Illinoys, AQSH — 2.07. 1961, Ketchum, Aydaxo, AQSH). Nobel mukofoti laureati (1954). 1917 yildan Kanzas-Sitida journalist-reportyor sifatida ish boshlagan. Birinchi jahon urushi qatnashchisi (1914 18). Xeminguey 1928 yilgacha Parijda, 1939 60 yillarda Kubada yashadi. Dastlabki hikoyalar kitobi — «Bizning zamonda» (1924). «Quyosh chiqadi» (1926, inglizcha nashrlarda «Fiyesta» nomi bilan chop etilgan),
«Alvido, qurol!» (1929) romanlarida urushning bemisl mantiqsizliklari, inson haqhuquqlari, erkiga tajovuz, ayni paytda, insoniy mardlik, qadrqimmat va muxabbatning har qanday yovuz kuchlardan ustunligi yorqin ifodalangan.
1930 yillarning ,birinchi yarmida Heminguey ijodida tushkunlikni kuzatish mumkin. Shu davrda yozuvchi hayot yo‘lini qayta mulohaza qilib ko‘rishga, o‘z ijodining muayyan yo‘nalishlarini aniqlashga intiladi. Natijada «Peshindan keyingi o‘lim» (1932), «Afrikaning yashil tepaliklari» (1935), «G‘olibga bayroq berilmaydi» (1933) hikoyalar to‘plami dunyo yuzini ko‘radi. «Ho‘kizning shoxi», «Frensis Makomberning baxti», «Kilimanjaro qorlari» (1936) hikoyalari, «To‘qchilik va yo‘qchilik» (1937) romanida Heminguey ijodiy yuksalishi ko‘zga tashlanadi. Xeminguey asarlarida dastlabki jurnalistik kuzatuv o‘rnini tahliliy, qiyosiy mulohaza va mushohadalar egallaydi. U har qanday urushni qoralaydi, shu tufayli insoniyat aziyat chekayotganiga e’tibor qaratadi. Inson huquqlari yo‘lida, ozodlik kurashida yolg‘iz maydonga tushishning halokatli oqibatlarga olib kelishini oddiy kishilar obrazi orqali ifodalaydi.
Heminguey 1931—39 -yillari ispan xalqining milliy ozodlik kurashida harbiy muxbir sifatida qatnashadi. Shu yillarda uning bir necha ocherk va reportajlari, «Motam qo‘ng‘irog‘i» (1940) romani chop etiladi. Bu asarlardagi qahramonlar xalq ozodligi yo‘lida fashizmga qarshi kurashadilar, insoniyat taqdiri uchun o‘zlarining mas’ul ekanliklarini qalban his etadilar, kishilar bilan birga iztirobga tushadilar, xavf-xatardan qutulish choralarini izlaydilar.
Ikkinchi jahon urushidan keyin Heminguey ijodida yangi davr boshlangan. Biroq bu davrda yuzaga kelgan «Xavfli yoz» va «Okeandagi orollar» romanlari avvalgilariga qaraganda badiiy jihatdan ancha bo‘sh asarlar sanaladi. Lekin ma’lum muddat o‘tib, Heminguey insonning ruhiy holatini tadqiq etish bilan jamiyatdagi mavjud vaziyatni ochib berishga qodir asarlarni yaratdi. Badiiy jihatdan ancha yuksak bo‘lgan «Daryoning naryog‘ida, daraxtlar soyasida» (1950) romani, «Chol va dengiz» (1952) qissasi Xemingueyga katta shuhrat keltirdi. Heminguey 20 asrda o‘zigagina xos bo‘lgan qatiy xolislikka asoslangan xarakterli uslubni yaratdiki, keyinchalik Amerika qit’asidan yetishib chiqqan yozuvchilar bu uslubga teztez murojaat qiladigan bo‘lishdi.
«Chol va dengiz», «Alvido, qurol!» va boshqa asarlari o‘zbek tiliga Ibrohim G‘afurov tomonidan tarjima qilingan.

— Juda yaxshi hikoya bo‘libdi, — deb maqtadi bolaning otasi. — Qanchalar yaxshiligini o‘zing ham bilmasang kerak.

— Men o‘sha ayolni buni sizga yubormasin, devdim, dada!

— Yana nimalar yozding?

— Bor-yo‘g‘i shu birgina hikoya, xolos. Rostdanam, o‘sha xonim sizga sirimni sotib qo‘yibdi. Lekin bu hikoya mukofot olgach…

— U shunchaki meni senga ko‘maklashishimni istadi. Biroq hamonki, sen yozishni tuzuk uddalar ekansan, unda hech kimga muhtoj emassan. Shu hikoyani yozishga qancha vaqting ketdi?

— Uncha ko‘p emas.

— Qiziq, chag‘alaylar mavzusi qayerdan kallangga kela qoldi?

— Adashmasam, Bagamada ko‘ruvdim ularni.

— Umringda na Kuchuk Qoyalari va na Tirsak Ko‘rfazida bo‘lmagansan-ku! Qolaversa, Mushuk ko‘rfazidayam, Biminidayam bironta chag‘alayga ko‘zim tushmagandi sira. Key Uest deydigan bo‘lsang, u yerda atigi mittigina dengiz qushchalari in solgan, xolos.

— Killem Petersda bor edi chag‘alaylar. O‘z ko‘zlarim bilan ko‘rganman. Ular marjon qoyalar ustiga in qurgandilar.

— Shundoqqina tekisliklar biqinidami? — deya o‘smoqchiladi otasi yana, — ammo seni chag‘alaylar to‘g‘risida buncha ko‘p ma’lumotni bilganing ham alohida tahsinga loyiq.

— Ehtimol, buni menga siz hikoya qilib bergandirsiz, dada.

— Nima bo‘lgandayam, ajoyib hikoya chiqibdi. Hattoki, bu menga uzoq yillar oldin o‘qigan bir hikoyamni eslatib yuboryapti.

— Ha, hamma narsa sizga doim nimanidir eslatadi, — deb arazlagandek bo‘ldi o‘g‘li otasidan.

O‘sha yoz bola har kunini kutubxonada o‘tkazganini otasi yaxshi bilardi, katta uylariga tushlik uchun tashrif buyurganida u o‘g‘lini beysbol o‘ynamayotgan yoki o‘q uzish to‘garagida emasligini bilgach, demak uning yozish bilan band ekanligidan tezda voqif bo‘lardi.

— Nimaiki muammo tug‘ilsa, shartta o‘zimga aytgin, o‘g‘lim, — deya quvvatlardi ota zurriyodini, — bor bilganing haqida yozib-yozib tashlayver.

— Shunday qilayapman, — deb javob berardi bola ham.

— Har doim ham yirtig‘ingga yamoq bo‘la olmaymanku-ya, — davom etardi ota, — ammo istagudek bo‘lsang, ikkimiz birgalikda ijod qilsagam zo‘r ish bo‘lardi, buni bir amalda sinab ko‘rsang chakki bo‘lmasdi.

— Menimcha, o‘zim eplay olaman.

— Mayli, to o‘zing ko‘ngling to‘lmaguncha menga hech narsangni ko‘rsatma, bunga zarra qarshiligim yo‘q. Ha-ya, sal bo‘lsa esimdan chiqay, debdi, “Qadim-qadimda” asari senga ma’qul bo‘ldimi?

— Juda ham.

— Eshit, men nazarda tutgan hamkorlikdagi ijod bunday bo‘ladi: bir tasavvur qil, biz sen bilan bozorga borib, to‘ppa-to‘g‘ri xo‘roz urishtiriladigan joyga kiramiz va ikkimiz ham nimani ko‘rsak, shuni darhol oqqa ko‘chirishga tutinamiz. Qachonki, yozajak kitobing qozonida o‘zing ham qaynab chiqmaguningcha sen yaratgan asar tabiiy va jonli bo‘lib chiqmaydi. To‘g‘ri, bular senga o‘ta jo‘n g‘oyalar bo‘lib ko‘rinishi mumkin; xo‘rozning tumshug‘ini ochib, tomog‘igacha puflash, keyin esa hakam ularga izn bergunicha parrandalarni qo‘ldan chiqarmay tutib turish — sirasi, bular oddiy lavhalar. Lekin muhimi, biz uni ikkimiz birgalikda ko‘rganligimiz bo‘ladi.

Bola bosh irg‘ab otasining gaplarini tasdiqlagandek bo‘lar va oldiga qo‘yilgan ov-qatiga ko‘zlarini tikardi.

— Yoki bo‘lmasam, bundoq qilsagam yomon bo‘lmaydi, sen bilan qahvaxonaga borsak-da, oshiq-moshiq o‘ynab, tasavvurlarimizni yanada boyitsak. Yana o‘yin chog‘i atrofda bo‘ladigan gap-so‘zlarni quloqqa ilib, esda saqlab qolsak, nima deding? Sen bir qator ham yozishga urinib ko‘rmaysan. Faqat ma’nosi bor so‘zlarnigina miyangda saqlab qolasan.

— Siz aytayotgan ishlar mening qo‘limdan kelmaydi, deb qo‘rqaman, dada! Yaxshisi, men o‘zim bilgancha yozishda davom etaverganim ma’qulmikin…

— Ana undan keyin yana o‘zing bilganingdek ijod qilaverasan. Senga xalal bermayman, ta’siram o‘tkazmayman. Aytganlarim bor-yo‘g‘i sodda mashqlar, xolos. Sen bilan birga nimadir yaratishdan ko‘nglim tog‘dek o‘sadi, to‘g‘ri, besh qo‘l baravarmas, bari yozganingam zo‘r chiqavermaydi-ku-ya, biroq otang senga yelkadosh bo‘lsa parvozing yanada baland bo‘lardi, o‘g‘lim.

— Baribir shu hikoyamda qanday yo‘ldan ketgan bo‘lsam, yana shunda ketaverganim yaxshiroq, dada.

— Albatta, toychog‘im, men bunga yo‘q demayapman, — derdi otasi uning gapini bo‘lib.

Uning yoshida men bunday yozolmagan bo‘lardim, deb o‘ylab ketardi keyin u, birovning bolam bilan teng paytida bunaqa karomat ko‘rsatganini sira eslolmayman. Ustiga-ustak, o‘n yoshida o‘q uzishni uddalagan o‘g‘limdan o‘tkazib mo‘ljalga bexato ura oladigan binoyi mergan haqidayam qulog‘im eshitmagan ekan, bahodirim nafaqat o‘q uzib mashq qilgandi, balkim chinakam o‘q uzishda chempion bo‘lganlar bilan o‘tkazilgan musobaqada ham g‘olib bo‘lgandi. U o‘n ikki yoshli vaqtidanoq mashq maydonlarida bemalol o‘zini ko‘rsatib qo‘yardi. O‘ziyam, o‘g‘lim misoli ulug‘ zarbaga shaylangandek katta kuch bilan o‘q otardi-da. U otishda mutlaqo g‘azab sochmasdi, mutlaqo mo‘ljaldagi qushni yaqin kelishiga yo‘l qo‘ymasdi, u baland cho‘qqilardayam, past uchar o‘rdaklarni otganidayam nihoyatda chiroyli usul va aniqlik bilan ish tutardi.

Kaptarlarni otishdagi musobaqada-chi, unda shovvozim tosh yo‘lakdan asta yurib borgandi-da, qushlar joylashgan g‘ildirakni qo‘rqmay aylantirib tashlagan, so‘ngra belgilangan tosh lavhaga qarab bir muddat kiprik qoqmay kutib turgandi, o‘shanda butun xaloyiq nafasini ichiga yutib, o‘likdek jim qotib turgandi. O‘g‘lim hammani hayratga soladigan yagona mergan bo‘lib yetishgandi. Ba’zi bir og‘ziga kuchi yetmaganlar uning siridan ogohdek, xuddiki uni masxaralagandek o‘zicha kulib o‘tirardi, u yelkasiga miltiqni o‘rnatib, g‘ildirakdagi parrandalarning oyog‘ini nishonga olgancha yaxshilab tikilib turardi. Undan keyin u quroliga yaxshilab moslashib olgandi-da, chap qo‘lini oldinroqqa cho‘zib, bor og‘irligini chap oyog‘iga tashlagandi. Miltiq qo‘ndog‘i bir ko‘tarilib tushgach, o‘g‘lim uni o‘ng va so‘l tarafga sermab, yana asosiy mo‘ljalga nishonni to‘g‘rilagandi. U o‘ng oyog‘ini astalik bilan ko‘tarib, bor gavdasini xotirjam shaklda tutib olishni bilardi.

— Tayyorman, — degandi o‘g‘lim past, xirillagan ovozda, odatda bunday tovush bunaqa yosh bolalarda uchramaydi.

— Tayyor, — derdi hakam ham.

— O‘q uz, — deb buyruq berardi xirqiragan tovush kulrang kaptar oppoq, past devor tomondagi yam-yashil o‘tlar ustidan uchishni boshlagan zahoti, ketma-ket ikki marta o‘q otilardi. Qush boshi bilan yerga sho‘ng‘irdi, u birinchi o‘qdanoq o‘lib bo‘lardi.

O‘g‘lim o‘shanda toshyo‘lakdan shiyponcha bo‘ylab ohista, yuzida hech bir ifodasiz xotirjam yurib kelar, qarsak va olqishlarga ortiqcha kerilmasdan, faqatgina “Sen burgutsan, Stiv” deb kimdir aytgan maqtov uchungina “rahmat” aytib indamay joyiga kelib o‘tirardi.

Keyin tokchaga miltig‘ini qo‘yardi-da, otasining ham ishtirokini kuzatgach, men bilan birgalashib tashqaridagi barga yo‘l olardi.

— Koka-kola ichsam bo‘ladimi, dada?

— Bo‘ladi, ammo yarimtadan ko‘p emas, o‘g‘lim, — derdim unga mehribonlik bilan.

— Xo‘p. Biroz landovurlik qilganim uchun meni kechiring. Qushni erkin uchishiga izn bermasligim kerak edi.

— Yo‘q, u o‘zi shunaqa kuchli va ayyorlaridan ekan, Stiv.

— Ozgina bo‘shashmaganimda hech kim uning o‘zarligini, hatto payqamasdi.

— Yo‘q, sen uni boplading.

Ha, hovurimdan tushishim kerak, xavotir olmang, dada. Bir qultum oshiqcha kola chanqog‘imni qondirmaydi axir.

Navbatdagi o‘lja ham osmonda qurbon bo‘lardi, ikkinchi o‘qdan so‘ng yig‘ilganlar bu qushning ham Stivga yengilgina mag‘lub bo‘lganini ko‘rib hayratga tushardi.

Bir gal mahalliy merganlardan biri bolaning ruhiyatini tushirish uchun ham qasddan:

— Shuyam otish bo‘ldi-yu, osongina yo‘l bilan-a! Bo‘lganing shumi, Stiv? — degandi baland ovozda.

Stiv unga javoban indamay bosh irg‘agandi-da, miltig‘ini osgancha dadasini qidirib nari ketgandi.

— Ko‘pam hayajonu hissiyotga berilish yaramaydi, o‘g‘lim, — degandim unga o‘shanda.

— Yo‘q, bu gal ular menga tuzoq qo‘yishdi, dada. Lekin yuzingizni yerga qaratishni aslo istamayman. Mana, hozir ham diqqat bilan qarang-da, ikkinchi raqamdagi qurol qolgan to‘rttasidan ko‘ra ikki barobar pand beradiganga o‘xshab ko‘rinyapti ko‘zimga. Uni hafsala bilan moylash kerak. Ammo hozir hakamlar buni bilib qolganimni xayollariga ham keltirmayapti.

— Lekin ko‘pincha miltiqning ovoziga quloq solaman va shundan uning qanaqaligini bilib olaman, — derdim men, bir muddatdan so‘ng mening ham navbatim kelib qolgandi.

— Bilaman, ammo so‘l tomondagi ana shu qurolga hazir bo‘ling.

Stiv haq bo‘lib chiqqandi, men o‘sha ikkinchi raqamli miltiqdan bittayam qushni otolmadim, qurol yaroqsiz bo‘lib chiqdi. Axiri bor mahoratimni ishga solib, o‘lja past devorga yaqinlashib uchgan mahaldagina azbaroyi uyalganimdan bir amallab nishonga tekkiza oldim.

— Kechiring, dada, — dedi o‘g‘lim, — ular miltiqni nomiga bo‘lsayam yog‘lagan shekilli, tilimni tishlab tursam bo‘lardiykan-a!

O‘sha hodisadan so‘ng ota-bola alla-pallagacha o‘ljani qanday qo‘lga tushirish borasida gaplashib o‘tirgandik. Stiv:

— Men faqat olg‘ir kaptarlarnigina qanday qilib ko‘zdan qochirayotganimga tushuna olmayapman, — degandi.

— Bora-bora o‘rganib ketasan hali, lekin nozik nuqtalaringni hammagayam oshkor etma.

— Bundan siz xavotir olmang-u, biroq o‘zim ko‘zlagan niyatimga yeta olmayotganimga ichimda qattiq xavotirdaman. Ularning hammasi osmondayoq halok bo‘lishyapti.

— Mana, sening mag‘lubiyating qayerda? — dedi otasi unga pand bergandek ohangda.

— Shuni aytayapman-da, dada! Shu mening kamchiligim. Ammo bironta merganniyam kaptarlarni tiriklayin qo‘lga tushirganini hozirgacha ko‘rmadim ham.

— Balki yigirma yildan keyin uddalab qolarsan buni, — deb yupatdi otasi o‘g‘lini.

— Balki, ammo men zo‘ravon bo‘lib qolishni istamayman, dada.

— Yaxshi o‘ylabsan, — dedi ota, — lekin buniyam boshqalarga bildirma. Barini ichingda saqlashni o‘rgan.

Endi esa otasi o‘g‘lining ajoyib hikoyasi va uning iqtidori to‘g‘risida o‘ylab ketdi. Shunchalar olov ishtiyoqi bilan ham u zo‘r mergan bo‘lmadi, u hozir hamma mashqlarni butkul unutib yuborgan. Ehtimol, u og‘ir miltiq ko‘tarib, ko‘karib ketgan yelkasini ko‘raverib, otishmalardan ko‘ngli qolgandir.

Stiv, hattoki gavdani qanday tutishu nishonga qanaqa qilib olishni ham esidan chiqargan. Vaznni old oyoqlariga tashlab turishni ham allaqachon bilmay qolgan. Ohista o‘ng tovonini ko‘tarishniyam, boshini eggancha otishga tayyorlanishniyam, ehh! Bolani endi musobaqalarda qancha hisob to‘plashiyam qiziqtirmaydi. Otasi yana xayolan o‘g‘liga tushuntira boshladi: “Gavdangni to‘g‘rila, Stiv. Qushning o‘zigamas, tumshug‘ining harakatiga razm sol va o‘sha tumshuqlar bilan birga sen ham tebranishga urin. Shu mo‘ljalni ko‘zdan qochirdingmi, sen marraga yetolmaysan, o‘g‘lim! Sen zafar quchishing shart!”

Stiv tabiatan oqko‘ngil bola edi, ammo otasi uni merganlikka o‘rgatganidayam u padarining ishonchini oqlay olgandi, o‘nta o‘ljadan yo‘q deganda oltita, yoki sakkiztasini, albatta, urib tushirardi. Asta-sekin to‘qqiztayam otadigan bo‘ldi, bora-bora yigirmata qushdan naq yigirmatasini yer tishlatdi, bunday zafar esa uncha-muncha merganlarga nasib qilmasdi.

U ikkinchi hikoyasini hech qachon otasiga ko‘rsatmadi. Yozgi ta’til oxirlay deganda ham Stiv bu hikoyasini hali yakunlay olmagandi. U qilgan ishini birovlarga ko‘rsatishdan oldin avvalo o‘zi chuqur qoniqish hosil qilishi zarur edi. Nihoyat, keyingi (bu) hikoyasini bitirishi bilan Stiv uni otasiga yubordi. U yana otasiga bu yilgi ta’til o‘tgan yillardagidan ko‘ra eng-eng yaxshisi va maroqlisi bo‘lganini, dadasining hadeb uni o‘qishdan tortishini bas qilishini, o‘qish-yozish unga olam-olam quvonch bag‘ishlashini bildirib xat ham yozib jo‘natdi.

Oradan yetti yil o‘tdi. Ro‘znomalarning birida otasi o‘g‘lining yana bir hikoyasi mukofot bilan taqdirlanganligi haqida o‘qib qoldi. Biroq otaga o‘sha hikoya rosayam tanish bo‘lib ko‘rindi-da, u o‘g‘lining eski ijodxonasini tintuv qila ketdi. Ko‘p o‘tmay u hikoyaning qayerdan paydo bo‘lganini aniqlab bildi. Bir zamonlar unutilib ketgan olis yillik, qadrdon tuyg‘u bir necha lahzalarga yurakni mahv etdi. Ota titilib ketgan kitoblar ichiga bir dam asir bo‘ldi, bir mahal u mashhur irland yozuvchisining kichik hikoyalar to‘plamidan o‘zi qidirgan sirga yechim topdi. O‘g‘li o‘sha to‘plamning barcha hikoyalarini, hatto nomini ham o‘zgartirmasdan so‘zma-so‘z ko‘chirib olgandi.

Yaqin o‘tgan yillar otaga o‘ta dahshatli bo‘lib tuyuldi. U o‘g‘liga bergan noto‘g‘ri tarbiyasidan qattiq o‘kindi, u o‘z zurriyodiga dunyodagi jami nopokliklarni o‘rgatgan ekan, o‘q otish, qon to‘kish, muttahamlik qilish, o‘g‘irlash, yo Rabbiy, hattoki So‘z o‘g‘irlash! U aqldan ozibdi, deb o‘yladi Stivning otasi o‘g‘lini. Uni men kasal qilganman. Tug‘ilganida va qushlarni otmasidan avval u sog‘lom edi. Ammo mening “otalarcha” o‘gitlarim uni xonavayron qildi.

Endi ota o‘g‘lining yaxshi bo‘lib ketishidan umidini uzgandi. U faqat o‘tgan kunlar armoni bilangina yashar va o‘ljani nishonga olish hayotda salbiy oqibatlar olib kelganidan dil-dilidan afsuslanar edi.