Шу кунларда гўё еттинчи осмонда учиб юргандекман, ниҳоят узоқ ва минг машаққат билан ёзилган китобим нашр этилиш арафасида турибди. Унинг устида озмунча тер тўкдимми ахир! Бунинг устига биласизки, қалин китобларини чоп эттириш доим ҳам амалга ошавермайдиган ҳолатдир. Хуллас, елкамдан тоғ ағдарилгандек қушдек бўлиб ўтирибман…

ҲЕМИНГУЭЙ ХАТЛАРИ

Эзра Паундга
1924-йил, 19-июль

Қадрдоним Эзра,
Испан заминининг Нивел дел Маре тепалиги – нақ тўққиз юз метр тепаликдаги бу сокин жой молиявий аҳволимнинг танглиги-ю, адабий фаолиятимнинг барвақт таназзули тўғрисида ўйлашим учун туғишган инимдек қадрдон бўлиб қолди. Билсангиз, мен роппа-роса уч марта буқа жангида иштирок этдим, беш кун айни тонг чоғида: тўрт кун кураш учун муносиб либосда, бешинчи кунида эса бироз жиддийроқ лат еганим сабабли мағлуб бўлишга мажбур бўлиб, рингни тарк этгандим. Икки сафар озгина кайфим ҳам бўлганди, хуллас, шундай қилиб ишларим чаппасига айланиб кетди. Ишонсангиз, яшаб турган меҳмонхонамиз учун ҳам тўлагани бир тийинимиз қолмади. Билл иккимиз нима қилишимизни билмай, гаранг аҳволда ўтириб қолганмиз, эҳтимол бу ердан тезроқ кетганимиз дурустдир.
Бироқ пул томондан қийналиб турган шу ҳолимда ҳам ўзимни адабиётчи дўстларимдан баландроқ ҳис қилаяпман, сабаби буқа жангларида ақл, иқтидор ва ғоялар тўфони авж олмаса-да, у ерда шунга яқин нимарсалар ичида бор ёввойи жунунлик, қурбонлик, ақлсизларча иштиёқ, сархуш зафарлар қўйнидаги ўз-ўзингга бўлган юқори эҳтиром, бутун дунёга эҳтиром туйғуларини ҳис этиб турасан доимо. О, бундаги музаффарлик онларини бир туйсангиз эди сиз ҳам! Ишонаверинг, ижодда худди улкан қояни забт этгандек, беҳудуд қувонч ва сурур зумда қамраб олади сизни. Гоҳида, деб ўйлайман мен, бу каби ғалаба нашидалари унча-мунча ёзувчи кўнглига ҳали бир мўралаб қўймагандир ҳам.
“Плаза” меҳмонхонаси қаҳрамонлик ва санъат — муваффаққият учун қўшқанот бўлиб жуфтлашган ягона маскан бўлиб қолди.
Баъзан хаёлимда яна қайтадан ёш йигит бўлиб қолсаму, боринг ана ўн олти ёшли ўспирин бўлиб қолсаму, танамда гупуриб ётган қонимни қаҳрамонлик ва санъат учун қурбон қилсайдим, дея ширин ўй сураман.
… Яна бир гапни мен сизга айтадиган бўлсам, яқин кунларда ёзишни буткул ташламоқчиман. Тасаввур қилинг-а, чўнтагимиз мутлақо қуриб қолди. Шунинг учунам ёзишни ташлаб, жўялироқ бир иш қилиш ҳаракатида юрибман, ортиқ китоб ҳам чиқармаганим бўлсин.
Жаҳаннамда бўлсам-да, ўзимни бирам енгил ҳис этяпман-ки, Эзра! Жин урсин ҳамма манфурликларни! Жин урсин барини!
Шу ойнинг 27-сида сиз билан балки юз кўришиб қолармиз.
Ҳозирча эса хайр, Доротига саломимни етказиб қўйинг,
Хем.

(Хемингуэйнинг ота-онаси – Кларенс ва Грейс Хол Хемингуэйга ёзган мактубидан).

Азиз ота — онажоним!
Олдинроқ сизларга хат ёзмаганим учун мени кечиринглар, аммо Хедли сизларга хат-хабар йўллаб турганини айтгани учун кўнглим бироз хотиржам бўлиб қолган экан…
Худога шукр, чақалоғимиз ҳам отдек бўлиб кетди, бироз иситмалашини айтмаса чопқиллаб юрибди. Яна уч-тўрт йилдан кейин ҳеч нарсани кўрмагандек бўлиб кетади, насиб этса!
Январда эҳтимол Парижга қайтиб кетармиз, деб режалаштириб ўтирибмиз. Янги йил кунини Оук Паркда ўтказишимиз учун қўлимдан келадиган барча имкониятларни хаёлимда жамлашга уриняпман. Лекин сизларни, бутун оиламизни шунақаям кўришни истаймизки!
Аммо айни вақтда бунга қурбимиз етмайдигандек, боролмаслигимизга икки сабаб бор, биринчидан, ҳаражат қилишга имконимиз йўқлиги, иккинчидан қўлимизда ёш бола билан бунча узоқ йўлга чиқа олмаслигимиздир.
Ўзим ҳам жонимни жабборга бериб ишлаб ётибман, гарчи бу ишларимда у қадар ҳузур ва мароқ йўқ бўлса-да, шундай қилишга мажбурман. Бу ерда пул топиш ҳатто Париждагидан ҳам баттарроқ экан.
Бони билан Ливерайтга китобимни чоп этиш хусусида ҳозирча индамай туришни маъқул деб топдим. Ҳозир шу мушкул аҳволимизни бир ёқлик қилай-чи. Ахир шу танг аҳволимизда менинг китоб чиқариб юришим ғирт телбаликнинг ўзи бўлиб кўринади! Балки, тез орада омад қуши бизнинг ҳам кулбамизни топиб келар…
Бир янгилик бўлиши билан сизларга албатта хабарини етказаман.
Доимгидек энг катта севгим сизлар учун,
фарзандингиз Эрни.

(Машҳур ёзувчи Гертруда Стейн ҳамда Алиса Б. Токласга ёзган мактубидан. 1924 йил, 15-августь.
Гертурада билан Алис Хемингуэйнинг ўғилчасига ўзларича “Гуди” деб от қўйиб олишганди).

Қадрли дўстларим,
шу кунларда гўё еттинчи осмонда учиб юргандекман, ниҳоят узоқ ва минг машаққат билан ёзилган китобим нашр этилиш арафасида турибди. Унинг устида озмунча тер тўкдимми ахир! Бунинг устига биласизки, қалин китобларини чоп эттириш доим ҳам амалга ошавермайдиган ҳолатдир. Хуллас, елкамдан тоғ ағдарилгандек қушдек бўлиб ўтирибман.
Мактубингизни олдим, жуда ажойиб. Гуди бироз инжиқ бўлиб қолди, тепадан битта тиши оқариб кўриниб қолибди, тахминимча, унинг ёнида яна биттаси ёриб чиқишга шай бўлиб турибди. Ёш гўдакка бунчалар чидам ва матонат қаердан келаркан-а?
Ташқарида ортиқча юмушлар билан андармон бўлиб юрмаяпман, ҳозир фақат завқу шавқ билан ёзиб яшаяпман. Гуди, кўзимнинг қароғи, шунча азобларидан кейин дунёдаги жами азобларни енга олишга қодир кучли инсон бўлиб вояга етади, мен бунга қаттиқ ишонаман. Менинг энг улкан орзуларим унинг келажаги билан боғлиқ, жилла қурса, қоғоз пулни деб ўз ота-онасини ҳам унутворадиган даражага етиб бормас!
…Охирги пайтларда иккита узун ҳикояларимни битирдим, биттаси унчалик ҳам яхши эмас, бошқаси эса анча дуруст. Испанияга кетишимдан аввал узун ҳикоямни тугатиб қўйгандим, яхшиям, шундай қилган эканман, чунки испан ерларида кўрган кунларим ҳикоя ёзишга мутлақо монелик қиларди экан… Аммо аслида ижод шу каби машаққатли дамларда яралмасмиди?
Сизларни учратишдан олдин бу умуман осон деб ўйлагандим, доим юз кўришиб турамиз, деб юргандим. Бироқ ҳозир даҳшатли даражада ҳолим оғир, сиз каби дўстларга қалбан ниҳоятда интиқман, айни вақтдаги мушкулларим бутунлай бошқача, бу руҳий изтироб ва руҳий ёлғизлик азобидир.
… Хадли билан Гуди ва мен – ҳаммамиз иккингизга ҳам бор муҳаббатимизни йўллаймиз.
Ўтинчим, бунчалар узоқ йўқ бўлиб кетманг, мени бундай ёлғизлатиб қўйманглар!
Дўстингиз Эрнест Хемингуэй.

Эрнест Ҳемингуэй
УЧ ҲИКОЯ

ЁМҒИРДАН СЎНГ

Генуя атрофидан ўтиб кетаётганимизда ёмғир шиддат билан ёғар, шунданми, трамвай ва мотоцикл изларидан қанчалик омонат қадам ташламайлик, барибир шилта лой йўлакларгача сачраб кетаверар, шунинг учун одамлар бизнинг келишимизни кўрганлари заҳоти эшиклари оғзида тик оёқда туришар эди. Геноа ташқарисидаги саноат шаҳарчаси бўлган Сан Пьер д’Аренада иккита машина бемалол сиғса бўладиган кенггина кўча бор, ишдан қайтаётган одамларга лой сачратмаслик учун биз атайлаб марказни четлаб ўтиб кетдик. Чап тарафимизда Медитерранеан жойлашганди. Олдимизда улкан денгиз пишқириб ётар, тўлқинлари югуриб-ўйноқлар ва денгиз узра кезиб юрган намхуш шамол машина устига ўша тўлқинлар сачратган томчиларни олиб келарди. Иккинчи томонимиздаги дарё эса Италияга олиб борар, ўтиб кетарканмиз, унинг қанчалар кенг-катта, тошли ва қуруқ, қирғоқларигача қўнғир тусда оқиб тушаётганини пайқадик. Қўнғир тусли сув денгиз рангини ҳам ўзгартириб ташларди, тўлқинлар сийраклашиб, қирғоққа урилиб парчаланишлари ва тиниқлашишлари ҳамон сарғайган сув ичини ёриб бир нур чақнарди, йўл чекалаб эсаётган шамол эса тоғ чўққиларини бир-биридан ажратиб юборгудай бўларди.
Бийдек келадиган улкан машина шундоқ ёнимиздан елдек учиб ўтди, ундан сачраган лой аралаш сув бир кўтарилди-ю, бизнинг машина ойнасининг ювгичи билан радиаторнинг расвосини чиқариб кетди. Автоматик тарзда ишлайдиган машина тозалагичи орқа-олдинга сирғалганча бориб-келиб, машина ойнаси устидаги кир-чирларни зумда тозалаб ташларди. Тўхтаб, Сестрида тушлик қилиб олдик. Ресторанда иссиқлик етишмасди, шундай экан, эгнимиздаги пальто ва шляпаларимизни ечмадик. Дераза олдидан ташқарида қолган машинамизни кўриб турардик. У лой аралаш балчиқ билан қопланиб кетган, тўлқинлар четга чиқариб юборган қайиқлар биқинида гўё маҳзун турганга ўхшарди. Ресторанда туф этсангиз тупургингиз ҳам эшитилгудек сукунат ҳукмронлик қиларди. Паста асиутта зўр чиқибди, винодан эса ғалати алюминга ўхшаш таъм келиб қолибди, биз унга озроқ сув қўшиб юбордик. Бироздан сўнг официант бифштекс билан қовурилган картошка олиб келди. Бир эркак билан аёл ресторан охирида ўтиришарди. Эркак ўрта ёшли, аёл эса ҳали навниҳол, у негадир қоп-қора кийиниб олганди. Бутун емак вақтида аёл совуқ, захлаган ҳавога қараб ҳадеб нафасини пуфлаб ўтирди. Эркак унинг бу ғалати қилиғига қараб ўтирар ва бошини сарак-сарак қилиб қўярди. Иккиси ҳам миқ этмай овқатланар, эркак аёлнинг қўлини стол тагидан ушлаб ўтирарди. Хонимча чиройли, бироқ жуда ғамгин кўринар, уларнинг ёнида саёҳат халталари ҳам бор эди.
Қўлимизда газеталаримиз бор экан, мен бошлиққа овозимни чиқариб Шанхай уруши ҳақидаги ҳисоботни ўқиб бера бошладим. Овқатдан кейин у битта официант билан ресторандан топиб бўлмайдиган тинчроқ жой қидиргани чиқиб кетди, мен ҳам у ердан чиқдим-да, машина тозалигичи билан чироқларини, эшик-туйнукларини латта билан тозалаб чиқдим. Бошлиқ қайтиб келди, машинанинг орқа тарафига жойлашаркан, биз яна йўлга тушдик. У олиб кетган официант бошлиғимни бир ҳароба уйчага олиб борибди. У ерда яшайдиган одамлар афтларидан шубҳалироқ кўринган шекилли, официант кетмасдан бошлиғим билан қолиб, нарсаларига кўз-қулоқ бўлиб турибди.
– Негалигини билмайману, қалайловчи бўлмасам ҳам улар менга худди ўғрига қарагандек гумонсираб қарашди, — деди бошлиғим ҳайрон қолиб.
Шаҳар чеккасидаги бош қароргоҳимизга етиб келишимиз билан бирдан кучли шамол машинамизга келиб урилди ва машинани сал қолса ағдариб юборай деди.
— Ўзимизни денгиздан нарига отиб юборса ҳам майли эди, — деди бошлиқ.
— Шуни айтинг, — деб қўшилдим мен ҳам. – Улар Шиллини шу яқин-атрофда гумдон қилган кўринади.
— Бу ердамас, бу иш Виареггиодан пастроқда бўлган бўлиши керак, — деб қўйди бошлиқ. – Сен бу мамлакатга нега келганимизни эсингдан чиқармадингми ишқилиб?
— Йўқ, — деб жавоб бердим мен, — бироқ ҳали кўзлаган мақсадимизга эришолмадик-да.
— Шу бугун тунда шундан қутуламиз.
— Албатта, агар Вентимиглиадан ўта олсак.
— Бу ёғини кўрамиз. Шу қирғоқдан тунда машинада ўтишни ёқтирмайман.
Аллақачон кун поёнига етиб қолган, қуёш аста-секин сокин нурларини йиғиштириб олмоқда эди. Пастда денгизнинг оппоқ тўлқинлари Савона томон чопиб ўйноқларди. Орқада эса, бурун ёқда, қўнғир ва кўк сувлар қўшилганча бирга оқарди. Узоқда, нақ пешонамизнинг тўғрисида дайди бир пароход соҳил томон жониқиб сузиб борарди.
— Ҳалиям Генуядан кўнглингни узолмаяпсанми? – деб сўраб қолди бошлиқ.
— Бўлмасам-чи!
— Навбатдаги катта бурунни кўздан қочирмаслигимиз керак.
— Ҳадемай уни ўз кўзларимиз билан кўрамиз ҳам. Мен ҳали ортимизда қолган Портофино бурунини кўз олдимдан нари қилолмаяпман-ку.
Ниҳоят Генуя ортда кўринмай қолди. Ташқарига чиқишимиз билан мен орқамга ўгирилиб қарадим, ортимизда фақатгина денгиз бор эди, қуйироқда эса кўрфаз, балиқ овлайдиган қайиқлар тизилган соҳиллар ва тепада, тепаликнинг ёнбағрида эса мўъжаз шаҳарча, сўнг соҳил ёнлаб кетган бурунлар кўринарди
— Ҳозир етиб қоламиз, — дедим мен бошлиққа қарата.
— О, бу кунни не замонлардан бери кутаман-а!
— Бироқ йўлимизни топиб олмагунимизча шошилмасак яхши бўларди.
Бир маҳал қаршимизда С-бурилиши билан Сволта Периколоса сурати акс эттирилган белги пайдо бўлди. Йўл бош қароргоҳимиз атрофида айланиб кетган, машина тирқишларидан дайди шамол кирар эди. Бурун пастида, денгиз биқинида теп-текис яланглик чўзилиб кетганди. Шамол ёмғирдан қолган лойни қуритиб-қотирган, ғилдиракларимиз энди намиққан чангни кўтара бошлаганди. Яланг йўлда иттифоқо велосипед миниб кетаётган битта фашистнинг ёнидан ўтиб кетдик, унинг белида оғир тўппонча ғилофи осилиб турарди. У йўл ўртасида велосипедини ушлаб тўхтаб турди, биз эса унга тўғри пешвоз боравердик. Фашист то биз ғойиб бўлгунимизча миқ этмай кетимиздан қараганча қолаверди. Тўғримизда темирйўл чорраҳаси бор эди, унга яқинлашишимиз билан поезд юришни бошлади.
Худди кутганимиздек, бояги фашист велосипедини миниб ортимиздан етиб келди. Поезд тарақлаб ўтиб кетгач, бошлиқ яна машинамизни ўт олдирди.
— Шошмай тур, — деб бақирди велосипедли киши машина ортидан. – Рақаминглар кўринмай қолибди.
Қўлимда латта билан машинадан тушдим. Ҳалигина, тушлик пайтида рақамларигача тозалаб чиққандим-ку.
— Ана энди ўқисанг бўлади, — деб қўйдим фашистга қарата.
— Шундай деб ўйлайсанми?
— Ана, ўқи.
— Ўқиёлмайман. Ҳалиям кирлигича турибди.
Латта билан яна артиб чиқдим.
— Энди қалай?
— Йигирма беш лира.
— Нима? – ҳайрон қолдим. – Кўзинг яхши бўлса ўқирдинг-да. Машинамиз йўлнинг чангини деб шу аҳволга тушди.
— Нима, Италия йўлларига чидаёлмадингларми?
— Турган-битгани балчиқ экану.
— Эллик лира.
Фашист йўл устига чирт этиб тупурди. – Машинанг ҳам ифлос, ўзинг ҳам ифлоссанлар.
— Яхши. Марҳамат қилиб, бизга исминг билан манзилингни ёзиб беролмайсанми мабодо?
Фашист чўнтагидан маълумотлар ёзилган дафтарчасини олди, ундан ниманидир кўчириб ёзди-да, ёзган варағининг бир четини тешиб қўйди, у шундай тарзда қоғознинг бир томонини сўровчига тақдим этар, иккинчи ярмини эса тўлдириб, қолдиқ ўрнида ўз ёнига сақлаб қўяркан. Бунақа алламбало одатни ёзиб қўйиш учун афсуски, ёнимизда ҳатто картон ҳам йўқ эди.
— Менга эллик лира беринглар.
У вараққа қалам билан ўчмайдиган қилиб ёзди-да, ўша варағини йиртиб менга тутқазди. Қоғозда буларни ўқидим.
— Бу йигирма беш лира учун.
— Хато кетибди, — деб қолди у шу пайт ва дарров йигирма-бешни элликка ўзгартириб қўйди.
— Ана энди бошқа тарафига ҳам. Ўзингда қолган вараққа ҳам эллик деб ёзиб қўй.
Фашист шундай деб италияликларга хос бўлган чиройли табассум қилди ва ўзида қолган қоғоз парчасига ҳам нимадир деб ёзди, қоғозини қўлида тураркан, унда нима ёзилганини мен кўролмадим.
— Бора қолинглар, — деди у, — яна машинангизнинг рақами кир бўлиб қолмасин.
То қоронғу тушгунича биз роппа-роса икки соат машинада кезиб юрдик ва ўша кеча Ментонада тунаб қолдик. Ҳаёт жуда беғам, беғубор, маънога тўла ва суюмли бўлиб туюларди. Биз Вентимиглиадан Писа ва Флоренциагача, Ромагнани кесиб ўтиб Риминигача, Форлига қайтиб, яна Имола, Бологна, Парма, Пиасенза ва Генуягача, охири яна Вентимиглиага қайтиб келдик. Бутун саёҳатимиз бор-йўғи ўн кун давом этди, холос. Табиийки, бундай қисқа сафар чоғида бизда на одамлар ва на мамлакатда аҳвол қандайлигини ўрганишга имкон бўлди.

СОВҒАГА АТАЛГАН КАНАРЕЙКА

Поезд қатор қизил тошдан қурилган боғи бор уй билан сояларига столлар қўйилган йўғон-йўғон тўртта палма дарахтлари ёнидан жуда тез ўтиб кетди. Нариги тарафда денгиз кўриниб турарди. Дам-бадам денгиз билан қизил тошли уйлар ўртасида узилиш бўлиб, денгиз ўзани гоҳ-гоҳида кўзга чалиниб қолар, унинг ортида катта-катта қоялар ястаниб ётарди.
— Мен уни Палермода сотиб олдим, — деб гап бошлаб қолди америкалик хоним. – Якшанба куни эрталаб қирғоқда атига бир соатгина вақтимиз бор эди. Буни сотган киши негадир уни долларда тўлашимни истаганди, шундай экан, унга кўнгилдан чиқариб бир ярим доллар бериб юбордим. Буни қаранг, ростданам, жуда чиройли куйлайди-я!
Поезд ичи димиқиб кетган, бўлмалардаги ҳаво ҳам нафасни бўғарди. Ланг очиқ деразадан қилт этган шабада йўқ. Америкалик хоним туриб, дераза пардасини суриб қўйди, ташқарида энди денгиз кўринмас, ҳатто ора-сира ҳам кўзга ташланмасди. Дераза қаршисида ойна, ундан кейин узун йўлак, кейин яна ташқарига қараган дераза, дераза ортида эса ғубор қўнган оғочлар билан ярқираган йўл, ундан нарида бўлса орқасида қўнғир тепаликлар бўй кўрсатган теп-текис узумзорлар лип-лип этиб ўтиб қоларди.
Марселга етай деганимизда, поезднинг қатор-қатор узун мўриларидан қора тутун бурқсиди, поезд аста-секин секинлаб, ортидан бир саф бўлиб тизилган вагонларини эргаштириб олганча бекатга етгач таққа тўхтади. У ерда поезд йигирма беш дақиқача туриб қолди, америкалик хоним бир жуфт “Кундалик хабар” газетаси билан ярим шиша маъданли сув сотиб олди. Аёл бекат йўлкасида озроқ ҳаво алмаштирмоқчи бўлди-ю, бироқ жудаям узоққа кетиб қололмади, поезднинг ғилдираклари ёнига яқинлашиши билан дарров тўхтаб қолди, негаки Каннесда, поезд бор-йўғи ўн икки дақиқага тўхтар экан, бунинг устига, жўнашдан аввал ҳеч қанақа огоҳлантириш хабарини ҳам бермас, хоним энг сўнгги дақиқадагина поездга илашиб қолишга улгурди. Боз устига, боёқишнинг қулоғи ҳам сал оғирроқ экан, бечора ҳар сонияда юрагини ҳовучлаб турар, борди-ю кетиш ҳуштаги чалинса-ю, эшитмай қолсам нима бўларкин, деб турган жойида бутун вужуди қулоққа айланганди.
Поезд Марсеиллесдаги бекатни тарк этиб, яна йўлга тушди, темирйўл атрофида ортиқ ҳовлилар ҳам, фабрика тутунлари ҳам қолмади, ортга қараб, Марсеиллес шаҳарчасидан сўнг тош тепаликлари қад кўтариб турган кўрфази билан сув юзида жилваланиб ботаётган қуёшнинг сўнгги нурларини кўриш мумкин эди, холос. Шом шиддат билан бостириб борар, поезд бепоён дала ичидаги ёнаётган ферма ёнидан ўта бошлади. Йўл четида мотоцикллар тўхтаб турар, ферма ичидаги бор ашқол-дашқоллар эса дала юзида сочилиб ётарди. Оломон ферма уйнинг ёнишини томоша қилиб туришарди. Бутунлай қоронғи тушгач, поезд Авигнонда тўхтади. Одамлар поездга чиқиб, туша бошладилар. Матбуот дўкони олдида Парижга қайтиб кетаётган француз йўловчилари ўша кунлик газеталардан сотиб олишарди. Бекат йўлкасида ҳабаш аскарлар айланиб юрарди. Эгниларига жигарранг мундир кийган, бўйлари новча, чироққа яқин турганликлари учунми юзлари ялтираб кўринарди. Бетлари жудаям қора эди, тикилиб қараб бўлмас, хийла бўйдор эдилар. Авигнон бекатида ҳабаш аскарларни қолдирганча, поезд яна жойидан қўзғалди. Дарвоқе, битта бўйи паст, ўзи оппоқ сержант ҳам улар билан бирга эди.
Ичкарида, бўлмада ҳаммол хонадаги учала ётоқни ҳам деворга яқинлаштириб суриб қўйди ҳамда уларни ухлаш учун тайёрлади. Кечаси билан америкалик хоним мижжа қоқмади, чунки поезд тезюрар поезд бўлгани сабабдан анча тез юрар, аёл эса бунақа тезликдан туни билан юрак ҳовучлаб чиқарди. Хонимнинг ётоғи дераза ёнига жойлаштирилганди. Палермодан сотиб олинган канарейка қафаси устига латта ёпилганча бўлманинг ювиниш хонасига олиб борувчи йўлак бурчагида безавол турарди. Бўлма ташқарисида кўкиш нур таралар, поезд бутун оқшом бор жон-жаҳди билан жадал юриб борар, америкалик хоним эса тобора ваҳимага тушар ва киприк қоқмасдан бирон-бир фалокат бўлишини пойлаб ётарди.
Тонгга яқин поезд Парижга яқинлашиб қолди, америкалик хонимимиз ювиниш хонасидан чиққач, ухламай чиққанига қарамасдан, жуда тетик ва кайфи чоғ бўлиб кўринди, қушининг қафаси устидаги латтани олиб ташларкан, қафасни қуёш нури тушиб турадиган жойга илди-да, тўғри изига қайтиб, нонушта қилгани ошхонага кириб кетди. Аёл бўлмага қайтиб келганида, каравотлар яна аввалги ҳолига қайтиб, ўриндиқ шаклида тахлаб қўйилган, канарейка бўлса очиқ деразадан тушиб турган офтоб нурларида яйраб, қанотларини силкитар, бу пайтда поезд Парижга анчайин яқинлашиб қолганди.
— Қуёшда роса маза қиляпти, — деб қўйди америкалик хоним. – Ҳозир куйлаб юборса ҳам ажабмас.
Канарейка қанотларини ёйди ва тумшуғини улар ичига тиқиб, ўзича чўқилай бошлади. – Мен қушларни доим яхши кўрганман, — деб давом этди хоним. – Уни уйимга, кичкина қизчамга олиб кетяпман. Ана энди у албатта куйласа керак.
Канарейка чуғурлай бошлади, томоғи устидаги туклари тикка бўлиб ҳурпайди, кейин у тумшуғини ерга эгди-да, сўнгра уни яна қанотлари орасига яширди. Поезд дарё устидан кесиб ўтди, дарёдан сўнг қалин ўрмон оралаб секин юра бошлади. Биз Парижнинг кўплаб шаҳарчаларини олисдан бўлса ҳам кўриб кетардик. Ўша шаҳарчаларда трамвайлару машиналар дарёдек оқар, Белле Жардина-ю, Дубоннет, яна Пернод дўконларининг телевизор ойнасидек келадиган рекламалари турли биноларнинг деворларига ёпиштириб ташланганди. Шуларнинг бари ўқдек учиб бораётган поезд тезлигида галма-галдан, адашмай ўтиб борар, нонуштадан олдин, тонг қоронғусида ҳам уларни бемалол илғаш мумкин эди. Бир оз вақт америкалик аёлга қулоқ солмай ётдим, у энди хотинимга гапира бошлаганди.
— Эрингиз ҳам америкаликми? – деб сўрарди у.
— Ҳа, — деб жавоб берди аёлим. – Иккаламиз ҳам америкаликмиз.
— Мен англияликсизлар, деб ўйлабман.
— Вой, йўғ-а!
-Эҳтимол шимимнинг тасмаларига қараб шундай хаёлга боргандирсиз, — деб сўз ташлаб қўйдим мен ҳам.
Мен аслида бошқа кийимимни назарда тутиб, оғиз жуфтлагандиму бироқ тилимдан тасмаларим деган сўз чиқиб кетди, бу билан инглизча табиатимни сақлаб қўйгандек кўриндим. Америкалик аёл деярли эшитмасди. Унинг қулоғи мен ўйлагандан кўра анча оғир экан; у фақат лабларнигина ўқир, ортиқ унга эътиборимни қаратмай тескари ётиб олдим. Деразадан ташқарини кузатиш бошқача мароқ бағишларди. Аёл эса хотинимга сўзлашда давом этарди.
— Америкалик эканлигингизни эшитиб, кўнглим тоғдек кўтарилди. Америкалик эркаклардан энг ажойиб эрлар чиқади, — хонимнинг лабидан бол томарди. – Билсангиз, айнан шу сабабдан ҳам биз бу қитъадан бош олиб кетгандик. Менинг қизим вевейлик биттаси билан севишиб қолганди. – Аёл бир нафас гапдан тўхтади. – Албатта, шундан кейин мен уни Вевейда қолдиролмадим.
— Қизингиз бунга тезда кўниб кетолдими? – деб сўради хотиним.
— Ундай деб айтолмайман, — деб жавоб берди хоним. – Қизим айтарли туз тотмай қўйди, уйқуси ҳам ўчиб кетди. Мен тиш-тирноғим билан ўшани унуттиришга уриниб кўрдим, бироқ қизимнинг ҳеч нарсага ҳафсаласи қолмаганди. Ҳеч нарсага парво қилмай қўйганди. Ахир мен онаман, ўз боламни бегона юртликка турмушга бериб юборолмасдим.
Аёл жимиб қолди. – Бир яхши дўстим айтганди, ҳеч бир чет эллик эркак америкалик қизга яхши эр бўлолмайди, деб.
— Йўғ-ей, — деб эътироз билдирди хотиним. – Мен ундай деб ўйламайман.
Америкалик хоним хотинимнинг саёҳат пальтосига ажабланиб қараб қолди, унинг айтишича, бу аёл кийимларини Сент-Оноре кўчасидаги ательедан сотиб олганига ҳозир роса йигирма йил бўлганмиш. У ерлик тикувчиларда аёлнинг ҳамма ўлчамлари бор эмиш, ҳаттоки хонимнинг дидини яхши билувчи сотувчиси ҳам бормиш, ўша сотувчи доим хонимга мослаб либосларни танлар ва Америкага юборармиш. Либослар тўғри Нью-Йоркка, хоним яшайдиган юқори шаҳарча яқинидаги почтага жўнатилар, хизмат ҳақи ҳам ҳеч қачон унақа қимматга тушмас экан, чунки улар жўнатилган юкка нарх қўйиш учун уларни почтанинг ўзида очиб кўришар, либослар ҳам қимматбаҳо кўрсатадиган ҳар қандай ортиқча ялтироқ ё безак-мезакдан холи бўларкан. Ҳозирги сотувчиси Терезадан аввалгисининг исми Амелия бўлган экан. Қарийб йигирма йилдан бери фақат шу иккисигина хонимга хизмат кўрсатармиш. Ҳисобчиси ҳам битта бўлганмиш. Бироқ, нарх-наво кўтарилиб кетганди. Мол айирбошлаш ҳам, уни юбориш ҳам шунга яраша бўлиб қолганди. Уларда ҳозир хонимнинг қизининг ўлчамларигача бор. Қиз ҳозир анча улғайиб қолган, лекин ўлчамларида деярли у қадар катта тавофут кўринмасди.
Поезд шиддат билан Парижга кириб кела бошлади. Шаҳар истеҳкомлари бир хил қилиб қурилган, аммо ҳали ер бағирлаб ўсган майсалар кўринмасди. Йўлларда сон-саноқсиз машиналар йўл пойларди – ўша кечда Италияга йўл олувчи жигарранг ёғочга ўхшаш ресторан машиналари билан худди ўша тусдаги яна бошқа машиналар соат бешда йўлга чиқишлари керак эди; машиналар устига Париж-Рим деган белги ўрнатилганди, ҳатто томларида ҳам ўриндиқларга эга машиналар маълум вақтларда шаҳар атрофидаги ерларга бориб-келар, барча ўриндиқлар одамлар билан банд эди, томларни ҳам, ичкарини ҳам йўловчилар эгаллаб олганди, агар улар ҳам шу йўлдан қатнашса, демак биз кўраётган мана шу оппоқ деворлару қатор уйларнинг бир текис деразаларини ҳам кўриб ўтишгандир, ҳойнаҳой. Бировнинг нонини биров ея олмайди, ахир.
— Америкаликлар энг аломат эр бўлишади, — деди яна америкалик хоним хотинимни гапга тутиб. Бу вақтда мен сумкаларни пастга тушираётгандим. – Дунёда турмуш қуриш мумкин бўлган энг тенги йўқ эрлар шубҳасиз, америкаликлар бўлади.
— Вевейдан кетганингизга қанча бўлди? – сўраб қолди хотиним бирдан.
-Шу кузда икки йил бўлади. Бу унга, ўша қизимга шу канарейкани олиб кетаяпман.
— Қизингиз билан севишган ўша йигит энди швед биланми?
— Ҳа, — деб жавоб берди хоним. – У Вевейда жуда яхши оиладан чиққанди. Муҳандис бўлмоқчи эди. Улар Вевейда учрашиб қолишган. Биргаликда узоқ-узоқ сайрларга борарди.
— Вевейни мен биламан, — деди хотиним. – Асал ойимизни ўша ерда ўтказгандик.
— Буни қаранг-а! Роса ажойиб бўлгандир. Нимаям дердим мен, қизим ўша йигитга кўнгил қўйиб бўлган экан.
— Бирам ажойиб жойлар эди, — хотирлаб кетди хотиним ҳам.
— Тўғри, — деб маъқуллади америкалик суҳбатдошимиз. – Ажойибки, тенги йўқ даражада. Вевейнинг қаерида турган эдинглар?
— Троис Коуреннесда турганмиз, — деди хотиним.
— Жуда яхши қадимий меҳмонхона у, — деди америкалик хоним ҳавас билан.
— Ҳа, — деди хотиним. – Энг яхши хонада тургандик, кузда айниқса, шаҳар роса очилиб кетарди.
— Кузда борганмидингиз?
— Шундай, — деди хотиним.
Шу пайт биз бахтсиз ҳодисага учраган учта машина олдидан ўтиб кета бошладик. Улар парча-парча бўлиб ётар, томлари ергача осилиб тушганди.
— Қаранглар, — дедим мен. – Анави ерда фалокат бўлибди.
Америкалик аёл ялт этиб қаради, у охирги машинани кўришга улгурди, холос.
— Бутун оқшом ана шунақа балолардан қўрқиб чиқувдим, — деди у ваҳима ичида. – Баъзан бунақа расво ишларни кўнглим олдиндан сезади. Энди ўлсам ҳам, кечаси бундай тезюрар поездга чиқмаганим бўлсин. Бу қадар тез юрмайдиган бошқа поездларам қуриб кетмагандир ахир.
Поезд шиддат билан Гаре де Лионсга кириб келди ва узун пишиллаб, ниҳоят тўхтади, ҳаммоллар югуриб келиб деразалар олдига ёпирилишди. Мен уларга деразамиздан юкларимизни узатиб турдим, ўзимиз эса йўлканинг узун, нимқоронғи майдонига чиқиб олдик, америкалик хоним Кук дан келган уч нафар хизматчидан бирига ўзини таништириш билан овора эди.
— Бир дақиқа, хоним, ҳозир исмингизни қараб кўраман.
Ҳаммол юк машинаси олиб келди ва бор юкимизни унга жойлади, хотиним билан мен америкалик шеригимизга хайр, дедик, унинг исми Кукдаги битта хизматчининг чўнтагига солиб қўйган машинкада ёзилган варақдаги рўйхатдан топилди.
Биз ҳаммолимиз билан юк машинаси изидан поезд ёнидаги, узун цемент йўлка сатҳида юриб кетдик. Йўлканинг охирида дарвоза бор эди, дарвоза оғзида бир киши қўлимиздан чипталаримизни йиғиб олди.
Ниҳоят, хотиним билан мен Парижга бундан буён энди алоҳида-алоҳида яшашимиз учун қайтиб келаётгандик.

СМИРНА* БАНДАРГОҲИДА

Ғалати ишлар бўляпти, деди у, нега улар ҳар тунда, яна қоқ ярим кечада ҳадеб бақираверар экан? Мен ҳам уларнинг нега ўша пайтда бунақа қичқиришларини тушунмас эдим. Биз ҳаммамиз битта гавнда кетардик, улар эса пирс устига туриб олишиб, қоқ ярим кечаси нуқул чинқиришни бошларди. Овозларига чидолмасдан, охири биттадан чироқ олволиб, уларни тинчитиб юришга мажбур бўлдик. Буни атайлабдан, хийла тарзида ишлатдик. Бечоралар ҳар гал оғиз очишлари билан устиларига қўлимиздаги чироқ билан бир-икки марта югуриб борамизу бир зумда овозлари ўчганини кўриб, яна изимизга қайтамиз. Бир гал мен ҳам пирсда бош офицер бўлиб сайлангандим, ўша вақтда қандайдир турк зобити қаҳру ғазаб билан олдимга келиб, денгизчиларимиздан бири унинг иззат-нафсига қаттиқ тегиб қўйганидан шикоят қилиб қолди. Шунда мен уни тинчлантириб, ўша денгизчининг суробини тўғрилаб қўямиз, энди уни кемадан бадарға қилиб, тоза пўстагини қоқамиз, деб қўйдим. Кейин ўша айбдор денгизчини менга кўрсатиб қўйишини сўрадим. Турк менга қўйдек ювош, кўринишидан мусичага ҳам озор бермайдиган соддагина, чапани йигитни кўрсатди. Яна у йигитни тинимсиз уни ҳақоратлаб, ҳадеб жиғига тегаётганини тилмоч орқали миямга қуйиб қўйиш учун тўхтамай гапираверди. Мен эса бояги йигитчани турк тилида биронта сўзниям талаффуз қилишига ақлим бовар қилмасдан, карахт бўлганча турардим. Барибир йигитчани ёнимга чақирдим-да: “Ҳали сен Турк дўстларимизга ташланадиган бўлиб қолдингми?” дея ўдағайладим.
— Мен уларнинг ҳеч кимига чурқ этганим йўқ, жаноб, — деди у.
-Гапингга ишонмайман, аниқ шу ишни қилгансан, — деб таъкидладим мен, — энди сенга жазо тайинлайман: Ҳозироқ кемадан қорангни ўчиргин-да, қайта денгизнинг қирғоғида ҳам ўралашиб юрмагин, уқдингми?
Буйруғим бежавоб қолмаслигини билганим учун турк зобитига муаммо ҳал бўлганини, айбдорни бундан кейин қатъий назоратда ушлашимни айтиб, хотирини жам қилган бўлдим. О, буни унга шунчалар дўстона қиёфада сўзладимки! Турк тамомила хотиржам бўлди. Шу воқеа баҳона у билан қалинлашиб кетдик.
Энг даҳшатлиси, дерди у менга, урушда ўлик гўдагини қучоқлаб олган аёллар бўлади. Уларни ҳеч қачон ўша ўлиб ётган гўдагидан айира олмайсиз. Ҳатто ҳафталаб жонсиз болаларини қучоқлаб олганча, уруш вайроналари орасида улар телбадек тентираб юраверишади. Афсуски, ҳеч нарса қила олмайсиз. Ростданам, қўлингиздан ҳеч иш келмайди. Охир-оқибат уларни куч билан олиб кетишларига рухсат берасиз. Яна бир мудҳиш воқеа ҳали-ҳамон эсимда, дерди у, урушда қари бир кампир жуда даҳшатли ҳолатга тушиб қолганди. Мен уни докторга айтганимда, у бунчалар ваҳима қилмаслигимни маслаҳат берганида, ҳайратдан ёқа ушлаб қолгандим. Чунки бу каби ҳолатлар кунда сон минглаб топилар, ярадорлар, мурдалар, чала мурдалар ҳар томонда сочилиб ётарди. Биз барча ўликларни ташиб, майдонни тозалатиб қўйганимиздан кейин ўша кампир бир четда кўзга кўринмай қолиб кетган экан. Аскарларим келиб: “Жаноб, анави ерга бир қараб қўйинг”, дейишганида шошиб борган пайтим кампирнинг жони узилиб бўлган, муздек, тарашадек қотиб ётар эди. Шўрликнинг оёқлари бели билан қўшилиб қийшайиб-майишиб кетган ва ўша кўринишда қотиб қолганди. Аниқ кўриниб турибдики, кампир ўтган тунда жон таслим қилган. Аллақачон мурдага айланиб, аллақачон шу ғариб, аянчли қиёфасида музлаб қолган эди. Мен жасадни бироз бўлса-да тўғрилашни, кампирнинг оёқларини текис ёзиб қўйишини доктордан сўрадим, аммо у бу имконсиз эканлигини айтди.
Бу каби ҳикояларнинг кўпини мен эшитгандим ва ўз кўзларим билан ҳаммавақт кўргандим ҳам. Аскарларнинг бари бортга йиғилиб келганларида худди зилзилага ўхшаш силкиниш юз берарди, чунки уларнинг ҳеч бири турклар тўғрисида ҳеч нарса билишмасди. Улар ҳеч қачон туркларнинг нима қилишларини тахмин ҳам қилишолмасди. Биз бортга биринчи марта келганимизда уларнинг қандай важоҳат билан бизга қайта келмаслигимизни буюришгани ҳечам кўз олдимдан кетмайди. Ўша тонгда борган пайтимизда ўзим ҳам қўрқиб қолгандим улардан. Чунки уларда куч етарлича эди ва бизни истаган вақтларида истаган жойларига учириб юборишлари турган гап эди. Бироқ биз ҳам кўзлаган мақсадимиздан кечмадик, ортга чекинмасдан борт томон яқинлашиб боравердик, ҳатто туркларнинг бир шаҳарчасига муқим ўрнашиб олишга муваффақ бўлдик. Тўғри, улар бизни осонликча йўқ қилишлари мумкин эди, бироқ биз ўзимиз ҳам тиш-тирноғимиз билан қаттиқ туриб олгандик, шаҳарчаларини бир нафасда ёқиб, кунпаякун қилишимизни туркларнинг ўзи ҳам жуда яхши сезиб туришарди. Келган кунимизда улар биз яқинлашган қирғоқ бўйларида озгина отишма уюштирдилар. Кемал эҳтиёткорлик билан келиб, турк офицерини ҳайдаб солганди. Унда шундай ваколат ё шунга ўхшаш рухсатномаси бор экан. Бироз бурни кўтарилганроқ йигит эди у. Бироқ ҳартугул ҳаммаёқда ур-сур, тўс-тўполон, ваҳима бўлиб кетишидан ҳам ўша асраб қолди.
Гавн эсингизда бўлса керак.
Кўз кўриб, қулоқ эшитмаган нарсалар гавн атрофида мисоли қоғоздек учиб юрарди. Умримда биринчи марта худди туш ичида яшаётгандек шуурсиз эдим. Ўликлардан кўра тирик мурдалар билан муроса қилиш мушкул эди жуда, жонсиз гўдакларини бағридан узмаётган яримтелба аёлларни кўриб кўрмаганга олишдан бўлак илож-имкон йўқ эди. Улар ўша ўлик чақалоқлари билан бахтиёр эдилар. Қанча-қанча бегуноҳ жонлар қирилиб кетмади дейсиз бу ерда. Ночор ҳали совумаган майитлар устини қўлимизга илинган нарса билан амаллаб ёпган бўлардик-да, тезроқ олиб кетишларини буюрардик. Уларни доим энг қоронғу, энг зимистон жойга қайта кўринмасликлари учун олиб кетишарди. Ҳатто чаламурдаларгача. Уларнинг ҳеч бири пирсдан кетаётганларида ғинг этиб эътироз билдирмас, ўликдек ҳиссиз кетардилар.
Греклар ҳам ёмон йигитлар эмасди. Жониворларини хавфсизроқ ерда бўлсин, деб уларни ўзлари билан олиб кетишмоқчи эди, бўлмади, охири ҳайвонларнинг олд оёқларини кесишди-да, сувнинг саёзроқ ерига ҳаммасини ҳайдаб юборишди. Ўша хачирларнинг бари олди оёқлари кесилгани учун сувга оёқ қўйганлари ҳамон ҳатто энг саёз жойдаям ағанаб тушардилар. Буларнинг барчаси ғаройиб, ғайриоддий ҳодисалар эди. Менинг “хўп” деган сўзим эса ундан-да ғаройиброқ эди.

* Смирна – Измир, Туркиянинг шу номли шаҳри ва бандаргоҳи бўлиб, у Эгей денгизининг бўғози атрофида жойлашгандир.

Инглиз тилидан  Қандилат Юсупова таржимаси

Shu kunlarda go’yo yettinchi osmonda uchib yurgandekman, nihoyat uzoq va ming mashaqqat bilan yozilgan kitobim nashr etilish arafasida turibdi. Uning ustida ozmuncha ter to’kdimmi axir! Buning ustiga bilasizki, qalin kitoblarini chop ettirish doim ham amalga oshavermaydigan holatdir. Xullas, yelkamdan tog’ ag’darilgandek qushdek bo’lib o’tiribman…

HEMINGUEY XATLARI

Ezra Paundga
1924-yil, 19-iyul

Qadrdonim Ezra,
Ispan zaminining Nivel del Mare tepaligi – naq to’qqiz yuz metr tepalikdagi bu sokin joy moliyaviy ahvolimning tangligi-yu, adabiy faoliyatimning barvaqt tanazzuli to’g’risida o’ylashim uchun tug’ishgan inimdek qadrdon bo’lib qoldi. Bilsangiz, men roppa-rosa uch marta buqa jangida ishtirok etdim, besh kun ayni tong chog’ida: to’rt kun kurash uchun munosib libosda, beshinchi kunida esa biroz jiddiyroq lat yeganim sababli mag’lub bo’lishga majbur bo’lib, ringni tark etgandim. Ikki safar ozgina kayfim ham bo’lgandi, xullas, shunday qilib ishlarim chappasiga aylanib ketdi. Ishonsangiz, yashab turgan mehmonxonamiz uchun ham to’lagani bir tiyinimiz qolmadi. Bill ikkimiz nima qilishimizni bilmay, garang ahvolda o’tirib qolganmiz, ehtimol bu yerdan tezroq ketganimiz durustdir.
Biroq pul tomondan qiynalib turgan shu holimda ham o’zimni adabiyotchi do’stlarimdan balandroq his qilayapman, sababi buqa janglarida aql, iqtidor va g’oyalar to’foni avj olmasa-da, u yerda shunga yaqin nimarsalar ichida bor yovvoyi jununlik, qurbonlik, aqlsizlarcha ishtiyoq, sarxush zafarlar qo’ynidagi o’z-o’zingga bo’lgan yuqori ehtirom, butun dunyoga ehtirom tuyg’ularini his etib turasan doimo. O, bundagi muzaffarlik onlarini bir tuysangiz edi siz ham! Ishonavering, ijodda xuddi ulkan qoyani zabt etgandek, behudud quvonch va surur zumda qamrab oladi sizni. Gohida, deb o’ylayman men, bu kabi g’alaba nashidalari uncha-muncha yozuvchi ko’ngliga hali bir mo’ralab qo’ymagandir ham.
“Plaza” mehmonxonasi qahramonlik va san’at — muvaffaqqiyat uchun qo’shqanot bo’lib juftlashgan yagona maskan bo’lib qoldi.
Ba’zan xayolimda yana qaytadan yosh yigit bo’lib qolsamu, boring ana o’n olti yoshli o’spirin bo’lib qolsamu, tanamda gupurib yotgan qonimni qahramonlik va san’at uchun qurbon qilsaydim, deya shirin o’y suraman.
… Yana bir gapni men sizga aytadigan bo’lsam, yaqin kunlarda yozishni butkul tashlamoqchiman. Tasavvur qiling-a, cho’ntagimiz mutlaqo qurib qoldi. Shuning uchunam yozishni tashlab, jo’yaliroq bir ish qilish harakatida yuribman, ortiq kitob ham chiqarmaganim bo’lsin.
Jahannamda bo’lsam-da, o’zimni biram yengil his etyapman-ki, Ezra! Jin ursin hamma manfurliklarni! Jin ursin barini!
Shu oyning 27-sida siz bilan balki yuz ko’rishib qolarmiz.
Hozircha esa xayr, Dorotiga salomimni yetkazib qo’ying,
Xem.

(Xemingueyning ota-onasi – Klarens va Greys Xol Xemingueyga yozgan maktubidan).

Aziz ota — onajonim!
Oldinroq sizlarga xat yozmaganim uchun meni kechiringlar, ammo Xedli sizlarga xat-xabar yo’llab turganini aytgani uchun ko’nglim biroz xotirjam bo’lib qolgan ekan…
Xudoga shukr, chaqalog’imiz ham otdek bo’lib ketdi, biroz isitmalashini aytmasa chopqillab yuribdi. Yana uch-to’rt yildan keyin hech narsani ko’rmagandek bo’lib ketadi, nasib etsa!
Yanvarda ehtimol Parijga qaytib ketarmiz, deb rejalashtirib o’tiribmiz. Yangi yil kunini Ouk Parkda o’tkazishimiz uchun qo’limdan keladigan barcha imkoniyatlarni xayolimda jamlashga urinyapman. Lekin sizlarni, butun oilamizni shunaqayam ko’rishni istaymizki!
Ammo ayni vaqtda bunga qurbimiz yetmaydigandek, borolmasligimizga ikki sabab bor, birinchidan, harajat qilishga imkonimiz yo’qligi, ikkinchidan qo’limizda yosh bola bilan buncha uzoq yo’lga chiqa olmasligimizdir.
O’zim ham jonimni jabborga berib ishlab yotibman, garchi bu ishlarimda u qadar huzur va maroq yo’q bo’lsa-da, shunday qilishga majburman. Bu yerda pul topish hatto Parijdagidan ham battarroq ekan.
Boni bilan Liveraytga kitobimni chop etish xususida hozircha indamay turishni ma’qul deb topdim. Hozir shu mushkul ahvolimizni bir yoqlik qilay-chi. Axir shu tang ahvolimizda mening kitob chiqarib yurishim g’irt telbalikning o’zi bo’lib ko’rinadi! Balki, tez orada omad qushi bizning ham kulbamizni topib kelar…
Bir yangilik bo’lishi bilan sizlarga albatta xabarini yetkazaman.
Doimgidek eng katta sevgim sizlar uchun,
farzandingiz Erni.

(Mashhur yozuvchi Gertruda Steyn hamda Alisa B. Toklasga yozgan maktubidan. 1924 yil, 15-avgustь.
Gerturada bilan Alis Xemingueyning o’g’ilchasiga o’zlaricha “Gudi” deb ot qo’yib olishgandi).

Qadrli do’stlarim,
shu kunlarda go’yo yettinchi osmonda uchib yurgandekman, nihoyat uzoq va ming mashaqqat bilan yozilgan kitobim nashr etilish arafasida turibdi. Uning ustida ozmuncha ter to’kdimmi axir! Buning ustiga bilasizki, qalin kitoblarini chop ettirish doim ham amalga oshavermaydigan holatdir. Xullas, yelkamdan tog’ ag’darilgandek qushdek bo’lib o’tiribman.
Maktubingizni oldim, juda ajoyib. Gudi biroz injiq bo’lib qoldi, tepadan bitta tishi oqarib ko’rinib qolibdi, taxminimcha, uning yonida yana bittasi yorib chiqishga shay bo’lib turibdi. Yosh go’dakka bunchalar chidam va matonat qayerdan kelarkan-a?
Tashqarida ortiqcha yumushlar bilan andarmon bo’lib yurmayapman, hozir faqat zavqu shavq bilan yozib yashayapman. Gudi, ko’zimning qarog’i, shuncha azoblaridan keyin dunyodagi jami azoblarni yenga olishga qodir kuchli inson bo’lib voyaga yetadi, men bunga qattiq ishonaman. Mening eng ulkan orzularim uning kelajagi bilan bog’liq, jilla qursa, qog’oz pulni deb o’z ota-onasini ham unutvoradigan darajaga yetib bormas!
…Oxirgi paytlarda ikkita uzun hikoyalarimni bitirdim, bittasi unchalik ham yaxshi emas, boshqasi esa ancha durust. Ispaniyaga ketishimdan avval uzun hikoyamni tugatib qo’ygandim, yaxshiyam, shunday qilgan ekanman, chunki ispan yerlarida ko’rgan kunlarim hikoya yozishga mutlaqo monelik qilardi ekan… Ammo aslida ijod shu kabi mashaqqatli damlarda yaralmasmidi?
Sizlarni uchratishdan oldin bu umuman oson deb o’ylagandim, doim yuz ko’rishib turamiz, deb yurgandim. Biroq hozir dahshatli darajada holim og’ir, siz kabi do’stlarga qalban nihoyatda intiqman, ayni vaqtdagi mushkullarim butunlay boshqacha, bu ruhiy iztirob va ruhiy yolg’izlik azobidir.
… Xadli bilan Gudi va men – hammamiz ikkingizga ham bor muhabbatimizni yo’llaymiz.
O’tinchim, bunchalar uzoq yo’q bo’lib ketmang, meni bunday yolg’izlatib qo’ymanglar!
Do’stingiz Ernest Xeminguey.

Ernest Heminguey
UCH HIKOYA

YOMG’IRDAN SO’NG

Genuya atrofidan o’tib ketayotganimizda yomg’ir shiddat bilan yog’ar, shundanmi, tramvay va mototsikl izlaridan qanchalik omonat qadam tashlamaylik, baribir shilta loy yo’laklargacha sachrab ketaverar, shuning uchun odamlar bizning kelishimizni ko’rganlari zahoti eshiklari og’zida tik oyoqda turishar edi. Genoa tashqarisidagi sanoat shaharchasi bo’lgan San Pьer d’Arenada ikkita mashina bemalol sig’sa bo’ladigan kenggina ko’cha bor, ishdan qaytayotgan odamlarga loy sachratmaslik uchun biz ataylab markazni chetlab o’tib ketdik. Chap tarafimizda Mediterranean joylashgandi. Oldimizda ulkan dengiz pishqirib yotar, to’lqinlari yugurib-o’ynoqlar va dengiz uzra kezib yurgan namxush shamol mashina ustiga o’sha to’lqinlar sachratgan tomchilarni olib kelardi. Ikkinchi tomonimizdagi daryo esa Italiyaga olib borar, o’tib ketarkanmiz, uning qanchalar keng-katta, toshli va quruq, qirg’oqlarigacha qo’ng’ir tusda oqib tushayotganini payqadik. Qo’ng’ir tusli suv dengiz rangini ham o’zgartirib tashlardi, to’lqinlar siyraklashib, qirg’oqqa urilib parchalanishlari va tiniqlashishlari hamon sarg’aygan suv ichini yorib bir nur chaqnardi, yo’l chekalab esayotgan shamol esa tog’ cho’qqilarini bir-biridan ajratib yuborguday bo’lardi.
Biydek keladigan ulkan mashina shundoq yonimizdan yeldek uchib o’tdi, undan sachragan loy aralash suv bir ko’tarildi-yu, bizning mashina oynasining yuvgichi bilan radiatorning rasvosini chiqarib ketdi. Avtomatik tarzda ishlaydigan mashina tozalagichi orqa-oldinga sirg’algancha borib-kelib, mashina oynasi ustidagi kir-chirlarni zumda tozalab tashlardi. To’xtab, Sestrida tushlik qilib oldik. Restoranda issiqlik yetishmasdi, shunday ekan, egnimizdagi palьto va shlyapalarimizni yechmadik. Deraza oldidan tashqarida qolgan mashinamizni ko’rib turardik. U loy aralash balchiq bilan qoplanib ketgan, to’lqinlar chetga chiqarib yuborgan qayiqlar biqinida go’yo mahzun turganga o’xshardi. Restoranda tuf etsangiz tupurgingiz ham eshitilgudek sukunat hukmronlik qilardi. Pasta asiutta zo’r chiqibdi, vinodan esa g’alati alyuminga o’xshash ta’m kelib qolibdi, biz unga ozroq suv qo’shib yubordik. Birozdan so’ng ofitsiant bifshteks bilan qovurilgan kartoshka olib keldi. Bir erkak bilan ayol restoran oxirida o’tirishardi. Erkak o’rta yoshli, ayol esa hali navnihol, u negadir qop-qora kiyinib olgandi. Butun yemak vaqtida ayol sovuq, zaxlagan havoga qarab hadeb nafasini puflab o’tirdi. Erkak uning bu g’alati qilig’iga qarab o’tirar va boshini sarak-sarak qilib qo’yardi. Ikkisi ham miq etmay ovqatlanar, erkak ayolning qo’lini stol tagidan ushlab o’tirardi. Xonimcha chiroyli, biroq juda g’amgin ko’rinar, ularning yonida sayohat xaltalari ham bor edi.
Qo’limizda gazetalarimiz bor ekan, men boshliqqa ovozimni chiqarib Shanxay urushi haqidagi hisobotni o’qib bera boshladim. Ovqatdan keyin u bitta ofitsiant bilan restorandan topib bo’lmaydigan tinchroq joy qidirgani chiqib ketdi, men ham u yerdan chiqdim-da, mashina tozaligichi bilan chiroqlarini, eshik-tuynuklarini latta bilan tozalab chiqdim. Boshliq qaytib keldi, mashinaning orqa tarafiga joylasharkan, biz yana yo’lga tushdik. U olib ketgan ofitsiant boshlig’imni bir haroba uychaga olib boribdi. U yerda yashaydigan odamlar aftlaridan shubhaliroq ko’ringan shekilli, ofitsiant ketmasdan boshlig’im bilan qolib, narsalariga ko’z-quloq bo’lib turibdi.
– Negaligini bilmaymanu, qalaylovchi bo’lmasam ham ular menga xuddi o’g’riga qaragandek gumonsirab qarashdi, — dedi boshlig’im hayron qolib.
Shahar chekkasidagi bosh qarorgohimizga yetib kelishimiz bilan birdan kuchli shamol mashinamizga kelib urildi va mashinani sal qolsa ag’darib yuboray dedi.
— O’zimizni dengizdan nariga otib yuborsa ham mayli edi, — dedi boshliq.
— Shuni ayting, — deb qo’shildim men ham. – Ular Shillini shu yaqin-atrofda gumdon qilgan ko’rinadi.
— Bu yerdamas, bu ish Viareggiodan pastroqda bo’lgan bo’lishi kerak, — deb qo’ydi boshliq. – Sen bu mamlakatga nega kelganimizni esingdan chiqarmadingmi ishqilib?
— Yo’q, — deb javob berdim men, — biroq hali ko’zlagan maqsadimizga erisholmadik-da.
— Shu bugun tunda shundan qutulamiz.
— Albatta, agar Ventimigliadan o’ta olsak.
— Bu yog’ini ko’ramiz. Shu qirg’oqdan tunda mashinada o’tishni yoqtirmayman.
Allaqachon kun poyoniga yetib qolgan, quyosh asta-sekin sokin nurlarini yig’ishtirib olmoqda edi. Pastda dengizning oppoq to’lqinlari Savona tomon chopib o’ynoqlardi. Orqada esa, burun yoqda, qo’ng’ir va ko’k suvlar qo’shilgancha birga oqardi. Uzoqda, naq peshonamizning to’g’risida daydi bir paroxod sohil tomon joniqib suzib borardi.
— Haliyam Genuyadan ko’nglingni uzolmayapsanmi? – deb so’rab qoldi boshliq.
— Bo’lmasam-chi!
— Navbatdagi katta burunni ko’zdan qochirmasligimiz kerak.
— Hademay uni o’z ko’zlarimiz bilan ko’ramiz ham. Men hali ortimizda qolgan Portofino burunini ko’z oldimdan nari qilolmayapman-ku.
Nihoyat Genuya ortda ko’rinmay qoldi. Tashqariga chiqishimiz bilan men orqamga o’girilib qaradim, ortimizda faqatgina dengiz bor edi, quyiroqda esa ko’rfaz, baliq ovlaydigan qayiqlar tizilgan sohillar va tepada, tepalikning yonbag’rida esa mo»jaz shaharcha, so’ng sohil yonlab ketgan burunlar ko’rinardi
— Hozir yetib qolamiz, — dedim men boshliqqa qarata.
— O, bu kunni ne zamonlardan beri kutaman-a!
— Biroq yo’limizni topib olmagunimizcha shoshilmasak yaxshi bo’lardi.
Bir mahal qarshimizda S-burilishi bilan Svolta Perikolosa surati aks ettirilgan belgi paydo bo’ldi. Yo’l bosh qarorgohimiz atrofida aylanib ketgan, mashina tirqishlaridan daydi shamol kirar edi. Burun pastida, dengiz biqinida tep-tekis yalanglik cho’zilib ketgandi. Shamol yomg’irdan qolgan loyni quritib-qotirgan, g’ildiraklarimiz endi namiqqan changni ko’tara boshlagandi. Yalang yo’lda ittifoqo velosiped minib ketayotgan bitta fashistning yonidan o’tib ketdik, uning belida og’ir to’pponcha g’ilofi osilib turardi. U yo’l o’rtasida velosipedini ushlab to’xtab turdi, biz esa unga to’g’ri peshvoz boraverdik. Fashist to biz g’oyib bo’lgunimizcha miq etmay ketimizdan qaragancha qolaverdi. To’g’rimizda temiryo’l chorrahasi bor edi, unga yaqinlashishimiz bilan poyezd yurishni boshladi.
Xuddi kutganimizdek, boyagi fashist velosipedini minib ortimizdan yetib keldi. Poyezd taraqlab o’tib ketgach, boshliq yana mashinamizni o’t oldirdi.
— Shoshmay tur, — deb baqirdi velosipedli kishi mashina ortidan. – Raqaminglar ko’rinmay qolibdi.
Qo’limda latta bilan mashinadan tushdim. Haligina, tushlik paytida raqamlarigacha tozalab chiqqandim-ku.
— Ana endi o’qisang bo’ladi, — deb qo’ydim fashistga qarata.
— Shunday deb o’ylaysanmi?
— Ana, o’qi.
— O’qiyolmayman. Haliyam kirligicha turibdi.
Latta bilan yana artib chiqdim.
— Endi qalay?
— Yigirma besh lira.
— Nima? – hayron qoldim. – Ko’zing yaxshi bo’lsa o’qirding-da. Mashinamiz yo’lning changini deb shu ahvolga tushdi.
— Nima, Italiya yo’llariga chidayolmadinglarmi?
— Turgan-bitgani balchiq ekanu.
— Ellik lira.
Fashist yo’l ustiga chirt etib tupurdi. – Mashinang ham iflos, o’zing ham iflossanlar.
— Yaxshi. Marhamat qilib, bizga isming bilan manzilingni yozib berolmaysanmi mabodo?
Fashist cho’ntagidan ma’lumotlar yozilgan daftarchasini oldi, undan nimanidir ko’chirib yozdi-da, yozgan varag’ining bir chetini teshib qo’ydi, u shunday tarzda qog’ozning bir tomonini so’rovchiga taqdim etar, ikkinchi yarmini esa to’ldirib, qoldiq o’rnida o’z yoniga saqlab qo’yarkan. Bunaqa allambalo odatni yozib qo’yish uchun afsuski, yonimizda hatto karton ham yo’q edi.
— Menga ellik lira beringlar.
U varaqqa qalam bilan o’chmaydigan qilib yozdi-da, o’sha varag’ini yirtib menga tutqazdi. Qog’ozda bularni o’qidim.
— Bu yigirma besh lira uchun.
— Xato ketibdi, — deb qoldi u shu payt va darrov yigirma-beshni ellikka o’zgartirib qo’ydi.
— Ana endi boshqa tarafiga ham. O’zingda qolgan varaqqa ham ellik deb yozib qo’y.
Fashist shunday deb italiyaliklarga xos bo’lgan chiroyli tabassum qildi va o’zida qolgan qog’oz parchasiga ham nimadir deb yozdi, qog’ozini qo’lida turarkan, unda nima yozilganini men ko’rolmadim.
— Bora qolinglar, — dedi u, — yana mashinangizning raqami kir bo’lib qolmasin.
To qorong’u tushgunicha biz roppa-rosa ikki soat mashinada kezib yurdik va o’sha kecha Mentonada tunab qoldik. Hayot juda beg’am, beg’ubor, ma’noga to’la va suyumli bo’lib tuyulardi. Biz Ventimigliadan Pisa va Florentsiagacha, Romagnani kesib o’tib Riminigacha, Forliga qaytib, yana Imola, Bologna, Parma, Piasenza va Genuyagacha, oxiri yana Ventimigliaga qaytib keldik. Butun sayohatimiz bor-yo’g’i o’n kun davom etdi, xolos. Tabiiyki, bunday qisqa safar chog’ida bizda na odamlar va na mamlakatda ahvol qandayligini o’rganishga imkon bo’ldi.

SOVG’AGA  ATALGAN KANAREYKA

Poyezd qator qizil toshdan qurilgan bog’i bor uy bilan soyalariga stollar qo’yilgan yo’g’on-yo’g’on to’rtta palma daraxtlari yonidan juda tez o’tib ketdi. Narigi tarafda dengiz ko’rinib turardi. Dam-badam dengiz bilan qizil toshli uylar o’rtasida uzilish bo’lib, dengiz o’zani goh-gohida ko’zga chalinib qolar, uning ortida katta-katta qoyalar yastanib yotardi.
— Men uni Palermoda sotib oldim, — deb gap boshlab qoldi amerikalik xonim. – Yakshanba kuni ertalab qirg’oqda atiga bir soatgina vaqtimiz bor edi. Buni sotgan kishi negadir uni dollarda to’lashimni istagandi, shunday ekan, unga ko’ngildan chiqarib bir yarim dollar berib yubordim. Buni qarang, rostdanam, juda chiroyli kuylaydi-ya!
Poyezd ichi dimiqib ketgan, bo’lmalardagi havo ham nafasni bo’g’ardi. Lang ochiq derazadan qilt etgan shabada yo’q. Amerikalik xonim turib, deraza pardasini surib qo’ydi, tashqarida endi dengiz ko’rinmas, hatto ora-sira ham ko’zga tashlanmasdi. Deraza qarshisida oyna, undan keyin uzun yo’lak, keyin yana tashqariga qaragan deraza, deraza ortida esa g’ubor qo’ngan og’ochlar bilan yarqiragan yo’l, undan narida bo’lsa orqasida qo’ng’ir tepaliklar bo’y ko’rsatgan tep-tekis uzumzorlar lip-lip etib o’tib qolardi.
Marselga yetay deganimizda, poyezdning qator-qator uzun mo’rilaridan qora tutun burqsidi, poyezd asta-sekin sekinlab, ortidan bir saf bo’lib tizilgan vagonlarini ergashtirib olgancha bekatga yetgach taqqa to’xtadi. U yerda poyezd yigirma besh daqiqacha turib qoldi, amerikalik xonim bir juft “Kundalik xabar” gazetasi bilan yarim shisha ma’danli suv sotib oldi. Ayol bekat yo’lkasida ozroq havo almashtirmoqchi bo’ldi-yu, biroq judayam uzoqqa ketib qololmadi, poyezdning g’ildiraklari yoniga yaqinlashishi bilan darrov to’xtab qoldi, negaki Kannesda, poyezd bor-yo’g’i o’n ikki daqiqaga to’xtar ekan, buning ustiga, jo’nashdan avval hech qanaqa ogohlantirish xabarini ham bermas, xonim eng so’nggi daqiqadagina poyezdga ilashib qolishga ulgurdi. Boz ustiga, boyoqishning qulog’i ham sal og’irroq ekan, bechora har soniyada yuragini hovuchlab turar, bordi-yu ketish hushtagi chalinsa-yu, eshitmay qolsam nima bo’larkin, deb turgan joyida butun vujudi quloqqa aylangandi.
Poyezd Marseillesdagi bekatni tark etib, yana yo’lga tushdi, temiryo’l atrofida ortiq hovlilar ham, fabrika tutunlari ham qolmadi, ortga qarab, Marseilles shaharchasidan so’ng tosh tepaliklari qad ko’tarib turgan ko’rfazi bilan suv yuzida jilvalanib botayotgan quyoshning so’nggi nurlarini ko’rish mumkin edi, xolos. Shom shiddat bilan bostirib borar, poyezd bepoyon dala ichidagi yonayotgan ferma yonidan o’ta boshladi. Yo’l chetida mototsikllar to’xtab turar, ferma ichidagi bor ashqol-dashqollar esa dala yuzida sochilib yotardi. Olomon ferma uyning yonishini tomosha qilib turishardi. Butunlay qorong’i tushgach, poyezd Avignonda to’xtadi. Odamlar poyezdga chiqib, tusha boshladilar. Matbuot do’koni oldida Parijga qaytib ketayotgan frantsuz yo’lovchilari o’sha kunlik gazetalardan sotib olishardi. Bekat yo’lkasida habash askarlar aylanib yurardi. Egnilariga jigarrang mundir kiygan, bo’ylari novcha, chiroqqa yaqin turganliklari uchunmi yuzlari yaltirab ko’rinardi. Betlari judayam qora edi, tikilib qarab bo’lmas, xiyla bo’ydor edilar. Avignon bekatida habash askarlarni qoldirgancha, poyezd yana joyidan qo’zg’aldi. Darvoqe, bitta bo’yi past, o’zi oppoq serjant ham ular bilan birga edi.
Ichkarida, bo’lmada hammol xonadagi uchala yotoqni ham devorga yaqinlashtirib surib qo’ydi hamda ularni uxlash uchun tayyorladi. Kechasi bilan amerikalik xonim mijja qoqmadi, chunki poyezd tezyurar poyezd bo’lgani sababdan ancha tez yurar, ayol esa bunaqa tezlikdan tuni bilan yurak hovuchlab chiqardi. Xonimning yotog’i deraza yoniga joylashtirilgandi. Palermodan sotib olingan kanareyka qafasi ustiga latta yopilgancha bo’lmaning yuvinish xonasiga olib boruvchi yo’lak burchagida bezavol turardi. Bo’lma tashqarisida ko’kish nur taralar, poyezd butun oqshom bor jon-jahdi bilan jadal yurib borar, amerikalik xonim esa tobora vahimaga tushar va kiprik qoqmasdan biron-bir falokat bo’lishini poylab yotardi.
Tongga yaqin poyezd Parijga yaqinlashib qoldi, amerikalik xonimimiz yuvinish xonasidan chiqqach, uxlamay chiqqaniga qaramasdan, juda tetik va kayfi chog’ bo’lib ko’rindi, qushining qafasi ustidagi lattani olib tashlarkan, qafasni quyosh nuri tushib turadigan joyga ildi-da, to’g’ri iziga qaytib, nonushta qilgani oshxonaga kirib ketdi. Ayol bo’lmaga qaytib kelganida, karavotlar yana avvalgi holiga qaytib, o’rindiq shaklida taxlab qo’yilgan, kanareyka bo’lsa ochiq derazadan tushib turgan oftob nurlarida yayrab, qanotlarini silkitar, bu paytda poyezd Parijga anchayin yaqinlashib qolgandi.
— Quyoshda rosa maza qilyapti, — deb qo’ydi amerikalik xonim. – Hozir kuylab yuborsa ham ajabmas.
Kanareyka qanotlarini yoydi va tumshug’ini ular ichiga tiqib, o’zicha cho’qilay boshladi. – Men qushlarni doim yaxshi ko’rganman, — deb davom etdi xonim. – Uni uyimga, kichkina qizchamga olib ketyapman. Ana endi u albatta kuylasa kerak.
Kanareyka chug’urlay boshladi, tomog’i ustidagi tuklari tikka bo’lib hurpaydi, keyin u tumshug’ini yerga egdi-da, so’ngra uni yana qanotlari orasiga yashirdi. Poyezd daryo ustidan kesib o’tdi, daryodan so’ng qalin o’rmon oralab sekin yura boshladi. Biz Parijning ko’plab shaharchalarini olisdan bo’lsa ham ko’rib ketardik. O’sha shaharchalarda tramvaylaru mashinalar daryodek oqar, Belle Jardina-yu, Dubonnet, yana Pernod do’konlarining televizor oynasidek keladigan reklamalari turli binolarning devorlariga yopishtirib tashlangandi. Shularning bari o’qdek uchib borayotgan poyezd tezligida galma-galdan, adashmay o’tib borar, nonushtadan oldin, tong qorong’usida ham ularni bemalol ilg’ash mumkin edi. Bir oz vaqt amerikalik ayolga quloq solmay yotdim, u endi xotinimga gapira boshlagandi.
— Eringiz ham amerikalikmi? – deb so’rardi u.
— Ha, — deb javob berdi ayolim. – Ikkalamiz ham amerikalikmiz.
— Men angliyaliksizlar, deb o’ylabman.
— Voy, yo’g’-a!
-Ehtimol shimimning tasmalariga qarab shunday xayolga borgandirsiz, — deb so’z tashlab qo’ydim men ham.
Men aslida boshqa kiyimimni nazarda tutib, og’iz juftlagandimu biroq tilimdan tasmalarim degan so’z chiqib ketdi, bu bilan inglizcha tabiatimni saqlab qo’ygandek ko’rindim. Amerikalik ayol deyarli eshitmasdi. Uning qulog’i men o’ylagandan ko’ra ancha og’ir ekan; u faqat lablarnigina o’qir, ortiq unga e’tiborimni qaratmay teskari yotib oldim. Derazadan tashqarini kuzatish boshqacha maroq bag’ishlardi. Ayol esa xotinimga so’zlashda davom etardi.
— Amerikalik ekanligingizni eshitib, ko’nglim tog’dek ko’tarildi. Amerikalik erkaklardan eng ajoyib erlar chiqadi, — xonimning labidan bol tomardi. – Bilsangiz, aynan shu sababdan ham biz bu qit’adan bosh olib ketgandik. Mening qizim veveylik bittasi bilan sevishib qolgandi. – Ayol bir nafas gapdan to’xtadi. – Albatta, shundan keyin men uni Veveyda qoldirolmadim.
— Qizingiz bunga tezda ko’nib ketoldimi? – deb so’radi xotinim.
— Unday deb aytolmayman, — deb javob berdi xonim. – Qizim aytarli tuz totmay qo’ydi, uyqusi ham o’chib ketdi. Men tish-tirnog’im bilan o’shani unuttirishga urinib ko’rdim, biroq qizimning hech narsaga hafsalasi qolmagandi. Hech narsaga parvo qilmay qo’ygandi. Axir men onaman, o’z bolamni begona yurtlikka turmushga berib yuborolmasdim.
Ayol jimib qoldi. – Bir yaxshi do’stim aytgandi, hech bir chet ellik erkak amerikalik qizga yaxshi er bo’lolmaydi, deb.
— Yo’g’-ey, — deb e’tiroz bildirdi xotinim. – Men unday deb o’ylamayman.
Amerikalik xonim xotinimning sayohat palьtosiga ajablanib qarab qoldi, uning aytishicha, bu ayol kiyimlarini Sent-Onore ko’chasidagi atelьedan sotib olganiga hozir rosa yigirma yil bo’lganmish. U yerlik tikuvchilarda ayolning hamma o’lchamlari bor emish, hattoki xonimning didini yaxshi biluvchi sotuvchisi ham bormish, o’sha sotuvchi doim xonimga moslab liboslarni tanlar va Amerikaga yuborarmish. Liboslar to’g’ri Nьyu-Yorkka, xonim yashaydigan yuqori shaharcha yaqinidagi pochtaga jo’natilar, xizmat haqi ham hech qachon unaqa qimmatga tushmas ekan, chunki ular jo’natilgan yukka narx qo’yish uchun ularni pochtaning o’zida ochib ko’rishar, liboslar ham qimmatbaho ko’rsatadigan har qanday ortiqcha yaltiroq yo bezak-mezakdan xoli bo’larkan. Hozirgi sotuvchisi Terezadan avvalgisining ismi Ameliya bo’lgan ekan. Qariyb yigirma yildan beri faqat shu ikkisigina xonimga xizmat ko’rsatarmish. Hisobchisi ham bitta bo’lganmish. Biroq, narx-navo ko’tarilib ketgandi. Mol ayirboshlash ham, uni yuborish ham shunga yarasha bo’lib qolgandi. Ularda hozir xonimning qizining o’lchamlarigacha bor. Qiz hozir ancha ulg’ayib qolgan, lekin o’lchamlarida deyarli u qadar katta tavofut ko’rinmasdi.
Poyezd shiddat bilan Parijga kirib kela boshladi. Shahar istehkomlari bir xil qilib qurilgan, ammo hali yer bag’irlab o’sgan maysalar ko’rinmasdi. Yo’llarda son-sanoqsiz mashinalar yo’l poylardi – o’sha kechda Italiyaga yo’l oluvchi jigarrang yog’ochga o’xshash restoran mashinalari bilan xuddi o’sha tusdagi yana boshqa mashinalar soat beshda yo’lga chiqishlari kerak edi; mashinalar ustiga Parij-Rim degan belgi o’rnatilgandi, hatto tomlarida ham o’rindiqlarga ega mashinalar ma’lum vaqtlarda shahar atrofidagi yerlarga borib-kelar, barcha o’rindiqlar odamlar bilan band edi, tomlarni ham, ichkarini ham yo’lovchilar egallab olgandi, agar ular ham shu yo’ldan qatnashsa, demak biz ko’rayotgan mana shu oppoq devorlaru qator uylarning bir tekis derazalarini ham ko’rib o’tishgandir, hoynahoy. Birovning nonini birov yeya olmaydi, axir.
— Amerikaliklar eng alomat er bo’lishadi, — dedi yana amerikalik xonim xotinimni gapga tutib. Bu vaqtda men sumkalarni pastga tushirayotgandim. – Dunyoda turmush qurish mumkin bo’lgan eng tengi yo’q erlar shubhasiz, amerikaliklar bo’ladi.
— Veveydan ketganingizga qancha bo’ldi? – so’rab qoldi xotinim birdan.
-Shu kuzda ikki yil bo’ladi. Bu unga, o’sha qizimga shu kanareykani olib ketayapman.
— Qizingiz bilan sevishgan o’sha yigit endi shved bilanmi?
— Ha, — deb javob berdi xonim. – U Veveyda juda yaxshi oiladan chiqqandi. Muhandis bo’lmoqchi edi. Ular Veveyda uchrashib qolishgan. Birgalikda uzoq-uzoq sayrlarga borardi.
— Veveyni men bilaman, — dedi xotinim. – Asal oyimizni o’sha yerda o’tkazgandik.
— Buni qarang-a! Rosa ajoyib bo’lgandir. Nimayam derdim men, qizim o’sha yigitga ko’ngil qo’yib bo’lgan ekan.
— Biram ajoyib joylar edi, — xotirlab ketdi xotinim ham.
— To’g’ri, — deb ma’qulladi amerikalik suhbatdoshimiz. – Ajoyibki, tengi yo’q darajada. Veveyning qayerida turgan edinglar?
— Trois Kourennesda turganmiz, — dedi xotinim.
— Juda yaxshi qadimiy mehmonxona u, — dedi amerikalik xonim havas bilan.
— Ha, — dedi xotinim. – Eng yaxshi xonada turgandik, kuzda ayniqsa, shahar rosa ochilib ketardi.
— Kuzda borganmidingiz?
— Shunday, — dedi xotinim.
Shu payt biz baxtsiz hodisaga uchragan uchta mashina oldidan o’tib keta boshladik. Ular parcha-parcha bo’lib yotar, tomlari yergacha osilib tushgandi.
— Qaranglar, — dedim men. – Anavi yerda falokat bo’libdi.
Amerikalik ayol yalt etib qaradi, u oxirgi mashinani ko’rishga ulgurdi, xolos.
— Butun oqshom ana shunaqa balolardan qo’rqib chiquvdim, — dedi u vahima ichida. – Ba’zan bunaqa rasvo ishlarni ko’nglim oldindan sezadi. Endi o’lsam ham, kechasi bunday tezyurar poyezdga chiqmaganim bo’lsin. Bu qadar tez yurmaydigan boshqa poyezdlaram qurib ketmagandir axir.
Poyezd shiddat bilan Gare de Lionsga kirib keldi va uzun pishillab, nihoyat to’xtadi, hammollar yugurib kelib derazalar oldiga yopirilishdi. Men ularga derazamizdan yuklarimizni uzatib turdim, o’zimiz esa yo’lkaning uzun, nimqorong’i maydoniga chiqib oldik, amerikalik xonim Kuk dan kelgan uch nafar xizmatchidan biriga o’zini tanishtirish bilan ovora edi.
— Bir daqiqa, xonim, hozir ismingizni qarab ko’raman.
Hammol yuk mashinasi olib keldi va bor yukimizni unga joyladi, xotinim bilan men amerikalik sherigimizga xayr, dedik, uning ismi Kukdagi bitta xizmatchining cho’ntagiga solib qo’ygan mashinkada yozilgan varaqdagi ro’yxatdan topildi.
Biz hammolimiz bilan yuk mashinasi izidan poyezd yonidagi, uzun sement yo’lka sathida yurib ketdik. Yo’lkaning oxirida darvoza bor edi, darvoza og’zida bir kishi qo’limizdan chiptalarimizni yig’ib oldi.
Nihoyat, xotinim bilan men Parijga bundan buyon endi alohida-alohida yashashimiz uchun qaytib kelayotgandik.

SMIRNA* BANDARGOHIDA

G’alati ishlar bo’lyapti, dedi u, nega ular har tunda, yana qoq yarim kechada hadeb baqiraverar ekan? Men ham ularning nega o’sha paytda bunaqa qichqirishlarini tushunmas edim. Biz hammamiz bitta gavnda ketardik, ular esa pirs ustiga turib olishib, qoq yarim kechasi nuqul chinqirishni boshlardi. Ovozlariga chidolmasdan, oxiri bittadan chiroq olvolib, ularni tinchitib yurishga majbur bo’ldik. Buni ataylabdan, xiyla tarzida ishlatdik. Bechoralar har gal og’iz ochishlari bilan ustilariga qo’limizdagi chiroq bilan bir-ikki marta yugurib boramizu bir zumda ovozlari o’chganini ko’rib, yana izimizga qaytamiz. Bir gal men ham pirsda bosh ofitser bo’lib saylangandim, o’sha vaqtda qandaydir turk zobiti qahru g’azab bilan oldimga kelib, dengizchilarimizdan biri uning izzat-nafsiga qattiq tegib qo’yganidan shikoyat qilib qoldi. Shunda men uni tinchlantirib, o’sha dengizchining surobini to’g’rilab qo’yamiz, endi uni kemadan badarg’a qilib, toza po’stagini qoqamiz, deb qo’ydim. Keyin o’sha aybdor dengizchini menga ko’rsatib qo’yishini so’radim. Turk menga qo’ydek yuvosh, ko’rinishidan musichaga ham ozor bermaydigan soddagina, chapani yigitni ko’rsatdi. Yana u yigitni tinimsiz uni haqoratlab, hadeb jig’iga tegayotganini tilmoch orqali miyamga quyib qo’yish uchun to’xtamay gapiraverdi. Men esa boyagi yigitchani turk tilida bironta so’zniyam talaffuz qilishiga aqlim bovar qilmasdan, karaxt bo’lgancha turardim. Baribir yigitchani yonimga chaqirdim-da: “Hali sen Turk do’stlarimizga tashlanadigan bo’lib qoldingmi?” deya o’dag’ayladim.
— Men ularning hech kimiga churq etganim yo’q, janob, — dedi u.
-Gapingga ishonmayman, aniq shu ishni qilgansan, — deb ta’kidladim men, — endi senga jazo tayinlayman: Hoziroq kemadan qorangni o’chirgin-da, qayta dengizning qirg’og’ida ham o’ralashib yurmagin, uqdingmi?
Buyrug’im bejavob qolmasligini bilganim uchun turk zobitiga muammo hal bo’lganini, aybdorni bundan keyin qat’iy nazoratda ushlashimni aytib, xotirini jam qilgan bo’ldim. O, buni unga shunchalar do’stona qiyofada so’zladimki! Turk tamomila xotirjam bo’ldi. Shu voqea bahona u bilan qalinlashib ketdik.
Eng dahshatlisi, derdi u menga, urushda o’lik go’dagini quchoqlab olgan ayollar bo’ladi. Ularni hech qachon o’sha o’lib yotgan go’dagidan ayira olmaysiz. Hatto haftalab jonsiz bolalarini quchoqlab olgancha, urush vayronalari orasida ular telbadek tentirab yuraverishadi. Afsuski, hech narsa qila olmaysiz. Rostdanam, qo’lingizdan hech ish kelmaydi. Oxir-oqibat ularni kuch bilan olib ketishlariga ruxsat berasiz. Yana bir mudhish voqea hali-hamon esimda, derdi u, urushda qari bir kampir juda dahshatli holatga tushib qolgandi. Men uni doktorga aytganimda, u bunchalar vahima qilmasligimni maslahat berganida, hayratdan yoqa ushlab qolgandim. Chunki bu kabi holatlar kunda son minglab topilar, yaradorlar, murdalar, chala murdalar har tomonda sochilib yotardi. Biz barcha o’liklarni tashib, maydonni tozalatib qo’yganimizdan keyin o’sha kampir bir chetda ko’zga ko’rinmay qolib ketgan ekan. Askarlarim kelib: “Janob, anavi yerga bir qarab qo’ying”, deyishganida shoshib borgan paytim kampirning joni uzilib bo’lgan, muzdek, tarashadek qotib yotar edi. Sho’rlikning oyoqlari beli bilan qo’shilib qiyshayib-mayishib ketgan va o’sha ko’rinishda qotib qolgandi. Aniq ko’rinib turibdiki, kampir o’tgan tunda jon taslim qilgan. Allaqachon murdaga aylanib, allaqachon shu g’arib, ayanchli qiyofasida muzlab qolgan edi. Men jasadni biroz bo’lsa-da to’g’rilashni, kampirning oyoqlarini tekis yozib qo’yishini doktordan so’radim, ammo u bu imkonsiz ekanligini aytdi.
Bu kabi hikoyalarning ko’pini men eshitgandim va o’z ko’zlarim bilan hammavaqt ko’rgandim ham. Askarlarning bari bortga yig’ilib kelganlarida xuddi zilzilaga o’xshash silkinish yuz berardi, chunki ularning hech biri turklar to’g’risida hech narsa bilishmasdi. Ular hech qachon turklarning nima qilishlarini taxmin ham qilisholmasdi. Biz bortga birinchi marta kelganimizda ularning qanday vajohat bilan bizga qayta kelmasligimizni buyurishgani hecham ko’z oldimdan ketmaydi. O’sha tongda borgan paytimizda o’zim ham qo’rqib qolgandim ulardan. Chunki ularda kuch yetarlicha edi va bizni istagan vaqtlarida istagan joylariga uchirib yuborishlari turgan gap edi. Biroq biz ham ko’zlagan maqsadimizdan kechmadik, ortga chekinmasdan bort tomon yaqinlashib boraverdik, hatto turklarning bir shaharchasiga muqim o’rnashib olishga muvaffaq bo’ldik. To’g’ri, ular bizni osonlikcha yo’q qilishlari mumkin edi, biroq biz o’zimiz ham tish-tirnog’imiz bilan qattiq turib olgandik, shaharchalarini bir nafasda yoqib, kunpayakun qilishimizni turklarning o’zi ham juda yaxshi sezib turishardi. Kelgan kunimizda ular biz yaqinlashgan qirg’oq bo’ylarida ozgina otishma uyushtirdilar. Kemal ehtiyotkorlik bilan kelib, turk ofitserini haydab solgandi. Unda shunday vakolat yo shunga o’xshash ruxsatnomasi bor ekan. Biroz burni ko’tarilganroq yigit edi u. Biroq hartugul hammayoqda ur-sur, to’s-to’polon, vahima bo’lib ketishidan ham o’sha asrab qoldi.
Gavn esingizda bo’lsa kerak.
Ko’z ko’rib, quloq eshitmagan narsalar gavn atrofida misoli qog’ozdek uchib yurardi. Umrimda birinchi marta xuddi tush ichida yashayotgandek shuursiz edim. O’liklardan ko’ra tirik murdalar bilan murosa qilish mushkul edi juda, jonsiz go’daklarini bag’ridan uzmayotgan yarimtelba ayollarni ko’rib ko’rmaganga olishdan bo’lak iloj-imkon yo’q edi. Ular o’sha o’lik chaqaloqlari bilan baxtiyor edilar. Qancha-qancha begunoh jonlar qirilib ketmadi deysiz bu yerda. Nochor hali sovumagan mayitlar ustini qo’limizga ilingan narsa bilan amallab yopgan bo’lardik-da, tezroq olib ketishlarini buyurardik. Ularni doim eng qorong’u, eng zimiston joyga qayta ko’rinmasliklari uchun olib ketishardi. Hatto chalamurdalargacha. Ularning hech biri pirsdan ketayotganlarida g’ing etib e’tiroz bildirmas, o’likdek hissiz ketardilar.
Greklar ham yomon yigitlar emasdi. Jonivorlarini xavfsizroq yerda bo’lsin, deb ularni o’zlari bilan olib ketishmoqchi edi, bo’lmadi, oxiri hayvonlarning old oyoqlarini kesishdi-da, suvning sayozroq yeriga hammasini haydab yuborishdi. O’sha xachirlarning bari oldi oyoqlari kesilgani uchun suvga oyoq qo’yganlari hamon hatto eng sayoz joydayam ag’anab tushardilar. Bularning barchasi g’aroyib, g’ayrioddiy hodisalar edi. Mening “xo’p” degan so’zim esa undan-da g’aroyibroq edi.

* Smirna – Izmir, Turkiyaning shu nomli shahri va bandargohi bo’lib, u Egey dengizining bo’g’ozi atrofida joylashgandir.

Ingliz tilidan Qandilat Yusupova tarjimasi