Муҳаммад Авфий XII асрнинг охири XIII аср бошларида яшаган бухоролик машҳур адиб ва тазкиранависдир. Унинг «Лубобул-албоб» («Идрок хулосалари») асари илк тазкиралардан. Авфий қаламига мансуб  «Жавомиул-ҳикоёт» тарихий ва фолклор материалларига асосланиб ёзилган бўлиб, у Шарқда кенг тарқалган. Асар  ўзбек тилига»Нодир ҳикоятлар» номи билан  нашр этилган.

Муҳаммад АВФИЙ
«НОДИР ҲИКОЯТЛАР»ДАН

БУХОРИЙ, МУҲАММАД ИБН АВФИЙ. Нуриддин Муҳаммад ибн Авфий ал-Бухорий, Бухоронинг атоқли олимларидан. 1172 йилда Бухорода туғилган. Бухоро мадрасаларида таҳсил олган. Бир муддат Хоразмда Нажмиддин Кубро ва у кишининг шогирдлари суҳбатида бўлган. Илм талабида Бағдод, Найсобур, Марв, Ҳирот, Ғазна шаҳарларида бўлган. Ўрта Осиёга мўғуллар бостириб келганида Ҳиндистонга кетиб қолган, бирмунча вақт Гужурот қозиси ҳам бўлган. «Лубобул-албоб», «Жавомиул-ҳикоёт» китоблари машҳур. Милодий 1233 йилда Деҳлида вафот қилган.

СОЯДОШЛАР

Халифа Маъмун қози Яъё ибн Аксам билан бирга боғ томошасига борди.Халифа боққа бораётганларида қозининг соясида бўлди, қайтишда эса офтоб тарафда боришни ихтиёр қилди.

— Бу сафар соя тараф сеники бўлсин, акс ҳолда адлу инсофга зид иш бўлади,-деди халифа.
— Кўп йиллардан бери мен сизнинг лутфу карамингиз соясидаман.Бир соат боғдан саройга боргунча офтобда қолсам, нима бўпти?-деб кўнмади қози.

Халифа унга офаринлар ўқиди, лекин барибир айтганини қилди.Бу гал у офтоб тарафда борди.

“ҚОҒОЗХЎР” ВОЛИЙ

Бир жабрдийда Султон Масъуд ҳузурига бориб арз қилди:
-Шоҳим, йўлим Ғур орқали ўтади.Ғур ҳокими мени тутиб олди ва бор йўғимни олиб қўйди.

Султон “унинг молини қайтариб бер” деган мазмунда Ғур волийсига хат ёзиб берди.

Ғур амири унинг устидан кулди, роса дўппослатди, сўнгра султоннинг мактубини унга мажбуран едириб, қувиб юборди.Натижада жабрдийда Ғазна шаҳрига бориб, бўлган воқеани султонга арз қилди.Султон котибига Ғур ҳокимига қайтадан таҳдидона хат ёзиб беришни, унда “бу сафар ҳам бечоранинг молини қайтариб бермасанг, жазога тортиласан”, деган гап ёзиб қўйилишини уқтирди.Котиб энди қоғоз олиб хат ёзишга тутинган эди ҳамки, жабрдийда унинг қўлидан тутди ва султонга зорланди:

— Аъло ҳазрат, узундан – узоқ мактубнинг кераги йўқ, бир парча қоғоз бўлса, кифоя.
— Нега?-дея таажжубланди султон.

— Чунки,-деб жавоб қилди жабрдийда,-ғурликлар қоғозхўр эканлар.Катта қоғозга ёзилса, яна чайнаб ютолмай қийналиб қолмай, дейман-да.

ОДОБНИ КИМДАН ЎРГАНИШ КЕРАК?

Тўқайда ўта йиртқич бир шер маскан қурибди.Бўри билан тулки эртаю кеч унинг хизматида эканлар.Кунларнинг бирида шер бир жониворни ўлдириб, бўрига “қани, буни ўртада тақсимла!”-деб буюрибди.Бўри ўлжани уч қисмга бўлибди ва бир қисмни шернинг, иккинчисини тулкининг олдига қўйибди; учинчисини эса ўзига олибди.Бундан шернинг фиғони чиқиб, ўз улушини ҳам бўрининг олдига отибди.Бўри қўрққанидан дирр-дирр титраб, нима қиларини билмай қолибди. Шер тулкига “ўлжани сен бошқатдан тақсим қил!”-деб буюрибди.Тулки ўйлаб ҳам ўтирмай, ҳар учалла бўлакни олиб шернинг олдига қўйибди.Шер тулкининг фаросати ва одобига қойил қолди.

— Сен бунақа одобни кимдан ўргангансан?-деб сўради шер тулкидан.
— Шер билан бўридан,-дея жавоб қилди тулки.

Форсчадан И. Низомиддинов ва Т. Файзиев таржимаси

Muhammad AVFIY
«NODIR HIKOYATLAR»DAN

BUXORIY, MUHAMMAD IBN AVFIY. Nuriddin Muhammad ibn Avfiy al-Buxoriy, Buxoroning atoqli olimlaridan. 1172 yilda Buxoroda tug‘ilgan. Buxoro madrasalarida tahsil olgan. Bir muddat Xorazmda Najmiddin Kubro va u kishining shogirdlari suhbatida bo‘lgan. Ilm talabida Bag‘dod, Naysobur, Marv, Hirot, G‘azna shaharlarida bo‘lgan. O‘rta Osiyoga mo‘g‘ullar bostirib kelganida Hindistonga ketib qolgan, birmuncha vaqt Gujurot qozisi ham bo‘lgan. «Lubobul-albob», «Javomiul-hikoyot» kitoblari mashhur. Milodiy 1233 yilda Dehlida vafot qilgan.

SOYADOSHLAR

Xalifa Ma’mun qozi Ya’yo ibn Aksam bilan birga bog’ tomoshasiga bordi.Xalifa boqqa borayotganlarida qozining soyasida bo’ldi, qaytishda esa oftob tarafda borishni ixtiyor qildi.

-Bu safar soya taraf seniki bo’lsin, aks holda adlu insofga zid ish bo’ladi,-dedi xalifa.
-Ko’p yillardan beri men sizning lutfu karamingiz soyasidaman.Bir soat bog’dan saroyga borguncha oftobda qolsam, nima bo’pti?-deb ko’nmadi qozi.

Xalifa unga ofarinlar o’qidi, lekin baribir aytganini qildi.Bu gal u oftob tarafda bordi.

“QOG’OZXO’R” VOLIY

Bir jabrdiyda Sulton Mas’ud huzuriga borib arz qildi:
-Shohim, yo’lim G’ur orqali o’tadi.G’ur hokimi meni tutib oldi va bor yo’g’imni olib qo’ydi.

Sulton “uning molini qaytarib ber” degan mazmunda G’ur voliysiga xat yozib berdi.

G’ur amiri uning ustidan kuldi, rosa do’pposlatdi, so’ngra sultonning maktubini unga majburan yedirib, quvib yubordi.Natijada jabrdiyda G’azna shahriga borib, bo’lgan voqeani sultonga arz qildi.Sulton kotibiga G’ur hokimiga qaytadan tahdidona xat yozib berishni, unda “bu safar ham bechoraning molini qaytarib bermasang, jazoga tortilasan”, degan gap yozib qo’yilishini uqtirdi.Kotib endi qog’oz olib xat yozishga tutingan edi hamki, jabrdiyda uning qo’lidan tutdi va sultonga zorlandi:

-A’lo hazrat, uzundan – uzoq maktubning keragi yo’q, bir parcha qog’oz bo’lsa, kifoya.
-Nega?-deya taajjublandi sulton.

-Chunki,-deb javob qildi jabrdiyda,-g’urliklar qog’ozxo’r ekanlar.Katta qog’ozga yozilsa, yana chaynab yutolmay qiynalib qolmay, deyman-da.

ODOBNI KIMDAN O’RGANISH KERAK?

To’qayda o’ta yirtqich bir sher maskan quribdi.Bo’ri bilan tulki ertayu kech uning xizmatida ekanlar.Kunlarning birida sher bir jonivorni o’ldirib, bo’riga “qani, buni o’rtada taqsimla!”-deb buyuribdi.Bo’ri o’ljani uch qismga bo’libdi va bir qismni sherning, ikkinchisini tulkining oldiga qo’yibdi; uchinchisini esa o’ziga olibdi.Bundan sherning fig’oni chiqib, o’z ulushini ham bo’rining oldiga otibdi.Bo’ri qo’rqqanidan dirr-dirr titrab, nima qilarini bilmay qolibdi. Sher tulkiga “o’ljani sen boshqatdan taqsim qil!”-deb buyuribdi.Tulki o’ylab ham o’tirmay, har uchalla bo’lakni olib sherning oldiga qo’yibdi.Sher tulkining farosati va odobiga qoyil qoldi.

— Sen bunaqa odobni kimdan o’rgangansan?-deb so’radi sher tulkidan.
— Sher bilan bo’ridan,-deya javob qildi tulki.

Forschadan I. Nizomiddinov va T. Fayziyev tarjimasi

Muhammad Avfiy. Nodir Hikoyalar by Khurshid Davron on Scribd