БОБУР ШЕЪРИЯТИДА ҲИЖРОН ТИМСОЛИ — БОБУР ШЕЪРИЯТИДАГИ АЙРИМ ОБРАЗЛАР ТАЛҚИНИ — БОБУР ВА УМАР ХАЙЁМ — КЎЗ — КЎНГИЛ ОЙНАСИ — «БОБУРНОМА»ДАГИ ШЕЪРИЙ ПАРЧАЛАР

Хосият Бекмирзаева
БОБУР ВА ИЖОДИ ҲАҚИДА МАҚОЛАЛАР

БОБУР ШЕЪРИЯТИДА ҲИЖРОН ТИМСОЛИ

Ҳар бир шоир ўз ҳис ҳаяжони ва кечинмаларини жонли ва ёрқин тарзда акс эттириш учун рангларга ҳам асосланади. Талантли шоир таъбир жоиз бўлса, рангларни гапиртиради айтмоқчи бўлган фикр боқача манзара касб этади. Маълумки, Шарқ шеъриятида ишқ мавзуи кўп ҳолларда бевосита ҳижрон ва айрилиқ мотиви орқали тасвирланади. Бу ҳолат Бобур шеърияти учун ҳам хосдир. Бобур фақат анъанавий ошиқликда эмас, инсон ва шоҳликда ҳам ҳижрон шоири. Унинг кўнглида ёрдан жудолик ҳислари билан элу юртдан айрилиқ ҳис туйғулари уйғунлашиб кетган. Шунинг учун унинг ғазал ва рубоийларда Ҳижрон поэтик образ даражасига кўтарилган. Ҳатто шаҳслантирилган.

Бобурнинг ҳасби ҳолидан пухта хабардор бўламан деган киши аввало шоирнинг ҳижрон ва ғурбат хусусидаги шеърларни атрофлича мушоҳада қилмоғи керак. Бобурнинг асосий ғаними ва уни доимий равишда қийновчи шафқатсиз мухолифи ҳижрон.

Ҳижрон ғамидин заиф жоним сўлди
Ғурбат алами бирла ичим қон бўлди.

Ёрдан жудолик, яқинлардан, молу давлатдан айрилиш албатта оғир. Бироқ ҳижроннинг энг азобли, энг оғиқлиси ватандан йироқлик. Бунда хусусан юртга қайта олмаслик туйғуси чинакам қийноққа айланади. Шу боисдан шоир олис Ҳиндистонда туриб айрилиқ азобларини тортар экан, тассаввурида “жон қуши” Ҳижрон қафасида бўғилиб, ғурбат “азиз умрни” соат сайин кемираётгандай бўлади.

Ҳижрон қафасида жон қуши рам қиладур,
Ғурбат бу азиз умрни кам қиладур.
Не навъ битай фироқу ғурбат шарҳин —
Ким, кўз ёши номанинг юзин нам қиладур.

Ҳақиқатда ҳам “фироқу ғурбат”ни шарҳлаш, шарҳлаганда ҳам уни ниҳоясига етказиш мумкин эмас. Мана шунда шоирга гўё ранг ёрдамга келади. У ўзининг ҳолини сарғайган хазон япроғидан фарқламай қолади.

Хазон япроғи янглиғ гул юзунг ҳажрида сарғардим,
Кўруб раҳм айлагил, эй лола рух, бу чеҳраи зардим…

Адабиётшунос Иброҳим Ҳаққул ушбу матлаъ билан бошланадиган ғазални – манзара ғазал, унда гўё икки яратувчи-икки сувраткаш иштирок қилади: бири – табиат, иккинчиси – шоир, дейди. Чиндан ҳам шундай. Бу “Хазон япроғи” ибораси алоҳида олинганда ҳам лирик қаҳрамон аҳволини шарҳлайди. Зотан, ҳижрон дарди у туфайли унинг чеҳраси сарғайганки, қисмати ҳам “хазон япроғи”га ўхшаш. Айни пайтда буни ёрнинг гул юзи, лола каби гулгун чеҳраси бўрттириб намоён этади. Бу ўринда бошқа бир жиҳатни ҳам эътибордан четда қолдирмаслик керак. Чунки Бобурда куз фасли, айниқса, хазонрезлик манзараларига қандайдир бир ошуфталик бўлган.

“Бобурнома”да ушбу фикрни тасдиқлайдиган кўплаб қайд ва ифодалар мавжуд. Масалан: “Боғи Вафоға себаргазор, анор дарахтлари сап-сариғ хушранг хазон бўлубтур”; “Душанба куни хазон сайриға Исталифға борилди”; “…Истарғачда бир яхши хазонлиқ боғда тушуб, суҳбат тутулди” ва ҳаказо. Демак, хазон ва сариқ рангнинг Бобур шеърларидан кенг ўрин эгаллашига табиат ҳам таъсир кўрсатган. Ғазалнинг навбатдаги байтини ўқиймиз:

Сен, эй гул, қўймадинг саркашлигингни сарвдек ҳаргиз,
Аёғингға тушуб барги хазондек мунча ёлбордим.

Хазон япроғи−дарахтдан узилган япроқ. Маъшуқа гулга ўхшаса−да, унинг “саркашлиги” қадди расо сарв кабидир. Ошиқ сарв дарахти тагига тушган баргдек ёр оёғига бош уриб ёлворади. Бу ҳолат ҳам сариқ ранг ёрдамида ёритиб берилган. Гул ва хазон япроғи тазоди навбатдаги байтда давом эттирилади:

Латофат гулшанида гул киби сен сабзу хуррам қол,
Мен арчи даҳр боғидин хазон япроғидек бордим.

Бу гапни ёр билан хайрлашув деб тушуниш ҳам мумкин, жонажон диёр билан видолашмоқ деб қабул қилса ҳам бўлади. Лекин “Латофат гулшани” − гўзаллик гулшани. Ёр ана шу бўстоннинг гули. Ўзини хазон япроғи каби ҳис қилган лирик қаҳрамон ёрга олдин ёлворган бўлса, энди унинг умри ҳеч завол кўрмаслигини тилайди. Негаки унинг қисмати аниқ: “бу даҳр боғидин хазон япроғи янглиғ” кетиш. Хўш эл улус нима дейди? Мана шоирнинг жавоби:

Хазондек қон ёшим, сориғ юзумдин эл танаффурда,
Баҳар ранге, биҳамдиллоҳ, улусдин ўзни қутқордим.

Тилимизда “қон ёш” ибораси бор, лекин “қон ёшнинг” хазондек бўлиши ва уни “сориғ юз”да акс этиши янгича ифода. Баҳар ранге турли ранг дегани. Ва у улусдин ўзни қутқазишдаги қийинчилик чекишни таъкидлайди. Рангшуносликда сариқ ранг руҳнинг куч қувватга тўлишини ифодалайди, деган фикр айтилган. Бобур шеърларидаги сариқ ранг сиртдан қаралганда маҳзунлик, ғам андуҳ, шикасталик каби ҳолат ва кайфиятларни акс эттираётгандай туюлса-да, аслида улар дунёнинг кўпдан кўп азобу уқубатларига бардош бера олган. Руҳнинг кучи, толмас ҳаракатини ифодалайди. Шунинг учун Бобур шеърларини ўқиган киши ҳеч қачон тушкунлик ва сўлғинликка берилмайди. Бобур оддий туюлган тушунча ва деталлардан катта маъно ва умумлашмалар, хулосалар чиқаришга ғоятда моҳирдир. Шоир ҳеч бир фикрни шунчаки айтмайди, ҳеч бир мисрани шунчаки битмайди. Юқорида кўрганимиз, шоир шеърларида туйғуларини, кечинмаларини, изтироб, турли хил холатларни ифодалашда ранглардан фойдаланган.

БОБУР ШЕЪРИЯТИДАГИ АЙРИМ ОБРАЗЛАР ТАЛҚИНИ

Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг бой ва ранг-баранг ижодий меросининг катта қисмини унинг лирикаси ташкил этади. Бобур девонидаги шеърларнинг асосий қисмини ғазал ва рубоийлардан иборат. Ғазалнинг тасвир имкониятлари ниҳоятда бой, унда ҳар қандай ҳис-туйғу, мушоҳада, катта-кичик фикрни ифодалаш қулай. Рубоий эса шоирнинг ахлоқий ҳамда фалсафий ғояларни ёритишига ҳамиша қўл келади.

«Бобурнома»даги қайдлардан аёнки, Бобур аксари рубоийларини алоҳида тайёргарликсиз, йўл-йўлакай бадиҳа тарзида яратган. Шоирнинг ғазал ва рубоийларида аниқ бир мавзу теварагида сўз боради ва мантиқий изчилликка қатъий амал қилинади. Натижада улар композицион пухталик касб этган. Конкрет бир мавзуга бағишланган ёки бир образни ёки муайян бир аҳволни ёритувчи ғазал ва рубоийлар, алоҳида-алоҳида фикрлар айтилган, бадиий етук байтлардан таркиб топган ғазаллар, яъни мақтуъ шеърлар ҳам шу тамойил асосида битилган.

Ғазал ва рубоийлар катта қисмни ташкил этар экан, Бобурнинг шоирлик кучи ва маҳорати ҳам, табиийки, уларда намоён бўлган. Ҳар бир ғазал ва рубоийда муайян бир мавзу доирасида сўзлашга ҳаракат қилиш, ғоя чизиғидан чиқмасликка интилиш, маълум бир образни ёритиш шоир шеърларининг таҳсинга лойиқ сифатидир. Бу сифат Навоий шеъриятида барқарор эди. Бу анъанани Бобур давом эттирди. «Бобур ғазаллари ҳаёт, коинот, инсон, жамият муаммолари ҳақидаги маъно уфқи ниҳоятда кенг, бадиийлиги ҳайратомуз ғазаллардир». Маълумки, чинакам санъаткор шоирлар бадиийликни образ ва образлилик заминида юзага чиқаришга доимо алоҳида аҳамият берганлар.

Бобур шеъриятимиздаги анъанавий бадиий образлар қаторига янги образлар қўшдики, унинг ижодидаги ана шу жиҳатларни ёритиш ҳаммавақт долзарблик касб этади. Шоҳ ва қул, ватан ва соғинч, салтанат ва фақирлик, ғолиблик ва мағлублик, яхшилик ва хуррамлик каби поэтик образлар Бобур ижодида юксак даражада ифодаланган образ ҳамда тушунчалардир. Гарчи Бобургача бу образ ва тимсолларнинг элементар кўринишлари мавжуд бўлган бўлса-да, Бобур уларни хадди аълосига етказди. У адабиётимизга реал ва конкрет Ватан образини олиб кирди. Тўғри, ўзбек шеъриятида Бобургача ҳам Ватан тимсоли бор эди. Бироқ агар салафлар ижодида Ватан тушунчаси умуман тириклик, истиқомат қилиш, рўзгор тушунчаларини ифодалаган бўлса, Бобур ватан деганда, фақат Самарқанд ёки Андижонни эмас, умуман Туркистонни тушунди. Ўз асарларида унинг портретини суратлади, пировард натижада, Ватаннинг бадиий образини яратди.

Ёд этмас эмиш кишини ғурбатта киши,
Шод этмас эмиш кўнгулни меҳнатта киши.
Кўнглум бу ғарибликда шод ўлмади, оҳ,
Ғурбатта севунмас эмиш, албатта, киши, – дейди Бобур.

Бобур идрокида диёру ёр тушунчалари ўзаро қоришиб кетади:

Кўпдин бериким, ёру диёрим йўқтур,
Бир лаҳзаю бир нафас қарорим йўқтур.

Ватандан жудо бўлгач, унинг образи энди шоир шеърларида соғинч мазмуни орқали ўз ифодасини топади:

Кабутар, элтасен хаттим, не бўлғай гар қабул этсанг,
Кўнгулни боғласам ул нома янглиғ парру болингға.

Ёки:
Қовун бирла узумнинг ҳажрида кўнглумда ғам ҳар су,
Оқар сувнинг фироқидин кўзумдин ҳар дам оқар сув.

Шоир ватандан жудоликка чидай олмайди, кўника олмайди, бир куни яна ватанга қайтишига ишонади.

Ўз ерни қўйиб Ҳинд сори юзландим,
Ё раб, нетайин, не юз қаролиғ бўлди.

«Бобурнома» асаридаги ўнлаб қайдларда ҳам Ватан тимсоли гавдаланади:

Бормоққа не маскан муяссар,
Турмоққа не давлат муқаррар.

Ҳассос қалб соҳибининг ўтли нидоси бу. Шоирнинг айрим рубоийлари дилнинг дилга изҳори, кўнгилнинг кўнгилга талпиниши ва чорлови сифатида яратилгандир. Улардаги сўз ва иборалар айнан юракдан чиққандай таассурот қолдиради. Қуйидаги рубоийдаги «аҳбоб», «фароғат тутунгиз», «ғанимат тутунгиз» сингари сўз ва иборалар инсон умрининг омонат ва ғаниматлигинигина эмас, балки шу омонатлик ва ўткинчиликда одам бир-бирини қадрлай олиши зарурлигини ҳам чуқур таъкидлашга хизмат қилади:

Аҳбоб, йиғилмоқни фароғат тутунгиз!
Жамъиятингиз борини давлат тутунгиз!
Чун гардиши чарх бу дурур, тангри учун,
Бир-бирни неча кун ғанимат тутунгиз!(76)

Тўғри, шеърда «ватан», «юрт» деган сўзлар йўқ ва лекин бу насиҳатомуз гаплар ватаннинг қадри ўтилганидан, ватан соғинчидан туғилганлиги шубхасиз.

Бобур рубоийларида ватан образи, айниқса, бўртиб кўринади. «Ёд этмас эмиш кишини ғурбатда киши», «Азм айла, сабо, ул гули хандонимға», «Беқайд мену хароби сийм эрмасмен» сатрлари билан бошланувчи рубоийлар ҳам шу руҳда битилган. Шоир қалбида Ватан тимсоли, унинг соғинчи ҳаммасидан устун келади, шунда у надомат билан ёзади: Бу Ҳинд ери ҳосилидин кўп кўнгул олдим, Не судки, бу ер мени дилгир қилибтур. Рубоийларининг бирида шундай сатрлар бор:

Гар хотиринг истаса йиборгил савғот:
Маъжуну шаробу оби норанжу набот.

«Оби норанж» – шоирнинг шеъриятига янги деталь, янги тимсол бўлиб кирди. «Оби норанж» ўзбек адабиёти учун ҳам янги деталь, янги тимсол эди. Биз кишининг дарду аламдан заъфарондай ёхуд сомон, ёҳуд беҳидай сарғайишини билар эдик. Бобур бунинг янгича талқинини яратади:

Норанж йиборди сенгаки, билгайсен,
Яъники, бу навъ сарғарибдур Бобур.(73)

Бобур мирзонинг ёзган мисраларида ўзи мансуб бўлган муҳитнинг таъсирини сезамиз:

Манга осон дурур бўлса агар юз минг туман душман,
Вале бўлмоқ жаҳонда, эй кўнгул, беёр мушкилдур.

Бобурнинг кўпни кўриб, кўп воқеа ҳодисаларни бошдан кечирганига яна бир далил. Маснавийларидан бирида шундай шоҳбайт борки, бу хил байтни Бобургача ҳеч ким айтмаган:

Тамаъ узгил бу эски дунёдин,
Хотирингдин чиқар бу дун ёдин.

«Дун» сўзининг паст, пасткаш, тубан каби луғавий маъноларини ҳисобга олсак, бу янглиғ кескин фикр фақат Бобур шеъриятида учрайди. «Даврон» (замон) тимсоли талқин этилган қуйидаги рубоий биографик асосга молик. Унда муаллифнинг армонли ҳасрати бўртиб турибди:

Даврон мени ўткарди сару сомондин,
Ойирди мени бир йўли хонумондин,
Гаҳ бошима тож, гаҳ балойи таъна,
Неларки, бошимға келмади даврондин.

«Бесабрмену бесару сомондурмен» мисраси билан бошланувчи рубоий юқоридаги рубоийга ҳамоҳанг. «Эй қўрғон эли, қолдиму дармонларингиз», «Шеъринг эшитур фикрини Бобур қилди» сатрлари билан бошланувчи рубоийлар ҳам биографик характерда. Яна бир биографик характердаги рубоийси қуйидаги байтлардан иборат:

Бу олам аро ажаб аламлар кўрдум,
Олам элидин турфа ситамлар кўрдум.
Ҳар ким бу «Вақоеъ»ни ўқур, билгайким,
Не ранжу не меҳнату не ғамлар кўрдум.

Бу ерда «Вақоеъ» деб муаллиф ўзининг «Бобурнома» мемуарини назарда тутади. Бобур Мирзо ушбу рубоийсида: «Бу олам аро ажаб аламлар кўрдим», «Олам элидан турфа ситамлар кўрдим»,- дейди. Олам, аҳли олам ва улардан етган ситам, қайғу ва ғамларни Бобур рубоиётида рост ҳамда табиий тарзда ёзиб қолдирган. Уларда инсон қалбидаги дард ва қайғу, ҳасрат ва надомат, изтироб ва орзу-умидлар бутун кўлами, барча нозиклик ҳамда латифликлари билан тасвирлаб берилган.

Бобур ананавий тимсолларни янгича талқин этди, айни чоғда шеъриятда янги поэтик образлар ҳам олиб кирди. Пири нокомил, яхшилик ана шундай образлар сирасига киради. Комилликнинг қадрига етмай, шеърни таъқиқлаган пири нокомил хусусида шундай дейди:

Шайх шеърим манъ этар, етмай балоғат лутфиға,
Найлагай, ё раб, киши бу пири ноболиғ била?!

«Дунёйи фарсуда» ҳақида қуйидаги хайёмона фикрни айтади:

Ўзунгни шод тутқил, ғам ема дунё учун зинҳор,
Ки, бир дам ғам емакка арзимас дунёйи фарсуда.

«Яхшилиғ» радифли шеърида бир-бирига қарама-қарши кайфиятни, бир-бирига қарама-қарши икки хил ҳолатни, икки хил фикрни кўрамиз. Бир томондан, шоир аламзадалик билан «Ким кўрубдур, эй кўнгул, аҳли жаҳондин яхшилиғ? Кимки, ондин яхши йўқ, кўз тутма ондин яхшилиғ!» — деса, «Бори элга яхшилиғ қилғилки, мундин яхши йўқ, Ким, дегайлар даҳр аро қолди фалондин яхшилиғ!» – дея яхшиликни барча аъмоллардан аъло билади.

«Бобур мирзонинг барча асарлари тарих қаватларида қолиб кетса-ю, шу биргина матни кўчирилган шеъри авлодлар қўлига етганида ҳам, унинг беқиёс салоҳиятидан дарак берарди» , – дейди юқоридаги мисралар ҳақида адабиётшунос Р. Воҳидов. Ижодкорнинг услубини, унинг шахси, шахсий фазилат ва хусусиятларидан ажратиб бўлмаганидек, ҳаётга муносабати, воқеликка яқин ёки йироқ туриши, давр ва замон муаммоларини мушоҳада этиш малакасидан ҳам ажратиб бўлмайди.

Бобур хаёлдан реаллик яратишни эмас, реалликдан хаёлот оламига кўтарилиш, тахайюл кучини воқелик сирларини очишга бағишлашни хуш кўрган. Шунинг учун унинг шеърлари одамни ҳаётдан узилиш ёки четлашишга эмас, дилдан унга боғланиш, ҳаёт зарбаларини мардона туриб енгиш, ҳар қандай вазиятда ҳам маънавий кучсизликка ён бермасликка рағбатлантиради.

КЎЗ — КЎНГИЛ ОЙНАСИ

Айрим мутасаввифлар, айниқса, Имом Ғаззолий инсоннинг зоҳирий ташқи кўзига муқобил бир ботиний ички кўзи ҳам бор бўлиб, унга “қалб кўзи”, “маънавий кўз” дейилади, деган фикрни баён этган”. Кўз сўзини ўзи кенг маънода тушина билиш мумкин, “кўнгил кўзи”, “қалб кўзи”, “руҳ кўзир”, “басират кўзи”, “маънавий кўз”.

Шарқ мумтоз адабиётининг забардаст вакиллари Жалолиддин Румий, Алишер Навоий, Абдураҳмон Жомий “кўз”, “кўз ёши”, “қонли кўз ёши” каби сўз ва ибораларидан назмда кўп ўринда унумли фойдаланганлар. Мавлоно Румий “Кўзни юмгил кўзга айлансин кўнгил” деса, Ҳазрат Жомий “Қон тўкар ёш ўрнига шу чашми гирёним менинг,” деб ёзади. Ҳазрати Алишер Навоий “Лисонут тайр”да араб ёзувидаги кўз сўзининг ёзиш шаклига ишора қилиб кўз сўзидаги биргина нуқтани олиб қўйилса кўрга айланади дейди. Бундан кўзнинг маънавий очиқлиги инсон шахсидаги асосий жихатлигини тушуниш мумкин.

“Мусофир бўлмагунча, киши мусулмон бўлмас”. Ватанда туриб уни тасаввур қилиш, ҳис этиш, унинг тимсолини мукаммал кўра билиш, туйиш даргумон. Заҳириддин Муҳаммад Бобур ватандан олисда, мусофирликда унинг тимсолини яхлит тасаввур этди, кўрди, унинг меҳрини, қадрини теран ҳис этиб идрок қилди. Ватан, диёр, ёр ҳажрида, соғинч дардида кўз ёш тўккан бўлса керакки бу ҳолат унинг шеърларида яққол намоён бўлган. Бобур шеърларида “кўз ёши” сўзини кўп ишлатади, бу сўзга боғлиқ холда “қон” сўзидан ҳам кўп ўринда фойдаланади. Бу эътиборга лойиқ ҳол. Бобур кўп изтироб чекиб кўз ёш тўккан, кўп қонли ходисаларнинг гувоҳи бўлган шахс.

Кўз ёши шоир шеърларида гоҳ “ашк”, гоҳ “гирён”, “сиришк”, шаклларида учрайди. Маълумки, ёш кўзининг маҳсулоти, уни кўз ижро этади. Кўз ёш ҳис туйғу, изтироб ифодаси, бунинг ижрочиси кўзнинг бир хислати: у ўзгаларни кўради ю, ўзини эса кўра олмайди. Кўз ва кўз ёши билан шоирнинг ташбеҳлари эътиборли:

Кўзумдин ёшунуб, эй баҳри алтоф,
Кўзумнинг ёшини дарё қилибсен.

Қонли кўз ёшини ифода этишда қон сўзини турли хил ёзади “хунбор”, “чашми хунфишон”, “ашки хунолуд” тарзида. Кўз ёши мантиқий равишда қон билан боғланиб кетади: Ол юзи кўз ёшимни қон қилди. Юзнинг қизиллиги, қоннинг кўринишидаги ўхшашликни ҳам шоир бу ўринда назардан қочирмаган. Мантиқий талабларга амал қилганки, бу барча буюк ижодкорларга хос хислат. Яна бир мисол:

Кўз ҳажрида, юзи ёдида, сўзи шавқида
Хотирим афгору жисмим зору кўз хунбордур…

Нутқимизда “қон йиғлаш” ибораси, аччиқ йиғи, шўр кўз ёши бор, шоир хунбор сўзидан (қон йиғловчи) фойдаланади. Бобур бу хил изтиробни бошидан кечирган ва айни пайтда халқ ибораларидан ҳам бохабар бўлган. Мену кунжи ғаму оҳу фиғону ашки хунолуд. Бунда “ашки хунолуд” кўз ёшим қонга буланган дейди.

Юзида ул лаби хандон кўрунур,
Сутга кўп боқса, бале, қон кўрунур.

“Сутга кўп боқса, бале, қон кўрунур” халқ орасида юрган ҳикмат. Маъшуқанинг юзи албатта, оппоқ, хандага очилган лаби қизил. Ички мустаҳкам мантиқий боғланиш.

Чоғир бағир қонидур барча ишқ аҳлиға,
Зиҳи аларки, бу майдин даме ойилмишлар.

Ишқ аҳли учун май бағир қонидур демоқда шоир. Бағир қонисиз эса яшаб бўлмайди.

Оҳу вовайло сурудум, дарду ғам ҳасуҳбатим
Бода ашким қони, ким кўрди мунингдек базми хос…

Оху нола шоир учун мусиқа, дарду ғам суҳбатдош; қонли ёш май. Бу йўсин хос базмни ким кўрибди? Тажоҳи ул орифона сўроқ бу. “Хазондек қон ёшим”. Қонли кўз ёшини хазон япроғига нисбат бериш, мантиқий қиёснинг кўриниши.

Кўз йўлидин ул пари ҳуснин назар айлар эдим,
Қон ёшим ул йўлни тутти, эмди қондин кўргамен.
Кўз кўрар, лекин солур мени балоға бу кўнгул,
Бу балони неча чашми хунфишондин кўргамен.

Кўз воситасида “ул пари” ҳуснига боқар эдим, қонли ёшим парда бўлиб олдимни тўсди, бу ҳолга қондан иддао қиламанми. Кўз кўрар у, кўнгил мени балога гирифтор қилади, бу балони қон тўкар кўздан кўраман. Бу каби мисолларни Бобур шеъриятидан кўплаб келтириш мумкин. Хулоса қилиб айтганда биз Бобур шеъриятидан “инсоний қалб тарихи”ни ўқиймиз.

«БОБУРНОМА»ДАГИ ШЕЪРИЙ ПАРЧАЛАР

«Бобурнома»да ўзбек ва форс тилларидаги ўнлаб шеърий парчалар мавжуд. Улар байт ёки рубоий, ёки қитъа шаклида келтирилган. Бу шеърий парчаларни кейинги тақдирига қараб икки қисмга ажратамиз:
1)шундай шеърий парчалар борки, улар кейинчалик таҳрир қилиниб шоирнинг девонига киритилган;
2)фақат «Бобурнома»дангина ўрин олган назмий парчалар.

Одатда, ҳар бир асарнинг ўзига яраша туғилиш жараёни ва таржимаи ҳоли бўлади. Шу жиҳатдан ҳам бу шеърий парчалар диққатга сазовордир ва улар Бобур мухлислари қалбида рағбат уйғотади.

Адабиётшуносликнинг ҳам, адабиёт тарихининг ҳам, адабий танқиднинг ҳам туб мақсади адабиёт равнақига, ёзувчининг ижодий камолотига хизмат қилиш экан, муайян асар тарихини ўрганиш қанчалар аҳамиятли эканлиги яққол аён бўлади.

Бормоққа не маскан муяссар,
Турмоққа не давлат муқаррар.

Бу биз «Бобурнома»да дастлаб йўлиққан байт. Маснавий шаклидаги мазкур фард асарнинг 1498-1499 йил воқеалари бобида берилган. Кўриб турганингиздек, фардни Бобур мирзо ўша кездаги ўз ҳасби ҳолидан келиб чиқиб айтган. Аввало, фард ўзининг мазмуний ҳаётийлиги ва реаллиги билан характерланса, иккинчидан, шоирнинг қай чоғдан шеър машқ қила бошлаганини аниқлашга ҳам имкон беради. Бинобарин, Бобур мирзо ўн беш ёшидан байтлар айта бошлаган.

Бобур мирзо ғазалларини ўқиган ҳар бир одам уларни биринчи навбатда анъанавий ишқий ғазаллар сифатида англайди ва шундай қабул қилади. Лекин профессор олим Нуриддин Шукуровнинг айтганидек: “Бобурнома”да берилган маълумотлар айрим ғазалларнинг конкрет саргузаштлар, муайян ҳодисалар таъсирида ёзилганлигидан, шунга кўра уларнинг замирида аниқ ҳаётий кечинмалар, кучли ижтимоий мазмун яширинганлигидан далолат беради.”

Асарнинг 1499-1500 воқеалари бобида: «Корҳоро ба вақт бояд жуст, Кори бе вақт суст бошад, суст» байтини ўқиб, биз Бобурининг туркий байтлар билан бир вақтда форсий байтлар ҳам айтганининг шоҳиди бўламиз. Шу бобнинг ўзида муаллиф ёзади: «Бу иккинчи навбат Самарқандни олғонда, Алишербек тирик эди. Бир навбат менга китобати ҳам келиб эди. Мен ҳам бир китобат йибориб эдим. Жавоб келгунча, тафриқа ва ғавғо бўлди» Бу жумлалар кўп нарсалардан шоҳидлик беради ва бизга кўп нарсаларни айтади. Бу жиҳатдан, Бобур мирзонинг буюк замондошига нисбатан ихлосу эътиқодидан шоҳидлик берса, иккинчидан, бу ёзишмалар устоз билан шогирд муносабатларининг бошланмаси ҳам эди. Муаллифнинг мактубидан устоз қалбида умидворлик туйғуси уйғониб, муносиб вориси борлигидан унинг кўнгли тўлгандир, эҳтимол…

Бобур шу бобда яна форсийгўй шоир Биноийнинг рубоийсига жавоб айтиб мушоира қилганини ёзади: «Ул фурсатларда бирар-иккирар байт айтур эдим. Вале ғазал тугатмайдур эдим. Биргина туркий рубоий айтиб йибордим. Рубоий:

Ишлар бори кўнгулунгдагидек бўлғусидур,
Инъому вазифа бори буйрулғусидур.
Ул ғаллау муҳмалки деб эдинг, бердим,
Муҳмалга бўю ғалладин уй тўлғусидур».

«Бобурнома»да учрайдиган назмий парчаларнинг аксари муаллиф учун ташлама вазифасини бажарган, улар кейинчалик муайян рубоий ёки ғазал ёки қитъага асос бўлган. Ўратепада, Оқбурдон деган жойда, чашма ёқасидаги тошга уч байтни битганини қайд этиб ёзади: «Ул кўҳистонда бу расмдурким, тошқа қазиб абёт ва нималар битурлар». Мазкур тошлардаги битикларни ҳам Бобур мирзонинг ўзи айтгани шубҳасиздир, албатта.

«Бобурнома»нинг яна бир бебаҳо қиммати шундаки, унинг ёрдамида Бобурнинг ижодий биографиясини ва асарлари тарихини бемалол тиклаш мумкин. Чунончи, муаллиф: «Ушбу Масчода эканда мулло Ҳижрий шоир Ҳисор тарафидин келиб мулозамат қилди. Бу матлаъни ушул айёмда айтиб эдим:

Такаллуф ҳар неча суръат тутулса, ондин ортуқсен
Сени жон дерлар, аммо бетакаллуф жондин ортуқсен», -деб эътироф этади.

Тошкентда, тоғаси Маҳмудхон қошида, бўлганини ёд этиб ёзади: «Бу рубоийни айтиб эдим, маъмул қофиясида тараддудим бор эди, ул маҳалда шеър мусталақотиға мунча татаббуъ қилмайдур эдим, хон хуштабъ киши эди, шеър айтур эди, агарчи сару сомонлиқ ғазали камроқ эди, бу рубоийни хонга ўткариб, тараддудимни арз қилдим…»,-дейди-да, «Рубоий будур» ишораси билан “Ёд этмас эмиш кишини меҳнатта киши,” қуйидаги рубоийсини келтиради: Ва кейин тубандаги назарий фикрни изҳор қилади: «Сўнгра маълум бўлдиким, туркий лафзида маҳал иқтизоси била «то» ва «дол», яна «ғайн» ва «қоф» ва «коф» бир-бирлари била мубаддал бўлурлар эмиш».

1501-1502 йил воқеалари бобида яна ёзади: «Ул ғазалеким, тугаттим, ушбу кун ушбу юртта тугаттим. Ул туганган ғазал будур:

Жонимдин ўзга ёри вафодор топмадим,
Кўнглумдин ўзга маҳрами асрор топмадим.

Бу ғазал етти байт турур. Мундин сўнг ҳар ғазалким туганди, ушул тартиб била-ўк битилди». Шоҳ Ҳасан Шоҳбекнинг уйидаги суҳбат чоғи бадиҳа (экспромт) тарзида қуйидаги рубоийни айтиб юборганини ёзади:

Аҳбобки базмида гулистон ҳуснтур,
Йўқ лек алар базмида бизга дастур,
Ул жамъда гар ҳузури жамъияти бор,
Юз шукр, бу жамъ беҳузур эмасту.

Ушбу кузатишларимиздан кўриниб турибдики, «Бобурнома» мемуари Бобур асарлари ва лирикаси биографиясини баён этишда ва тарихини шарҳлашда ҳам асосий манбаъдир. Ижодкор ўзлигини ўз шеърида, ўз сўзида англайди.

Бобур поэтикаси ҳам муаллифни тасаввуримизда гавдалантириш мумкин бўлган, уни англашимиздаги асосий манбадир. Ўз тарихимизни ўрганишимизда ҳам шеъриятнинг ўрни катта, тарихда ҳақиқатдан кўра ёлғонлар кўп учрайди. Шеърда эса шоир ҳис-туйғусини борича изҳор этади ва мана шу туйғуларни инсониятга сингдиради. Шунинг учун шоирлар ижодиёти ҳар бир даврнинг кўзгуси. Шеърият ёрдамида бемалол муаллиф таржимаи ҳоли тадрижини ва ҳаёт йўли харитасини чизиш мумкин. Бобур ҳар нафасда, ҳар қадамда тафаккур қилишга мажбур эди. У яшаётган ва фаолият кўрсатаётган муҳит ва воқелик шуни тақозо этар эди. Ҳар куни, ҳар соатда турли-туман кишилар билан мулоқот-муомалада бўлган. У олам ва одам, одамнинг олам ичра тутган ўрни, беш кунлик фоний дунёда қандай яшаб ўтмоқ борасида муайян тўхтамга келишга, бу тўхтамларнинг умумлаштиришга эҳтиёж сезган.

Xosiyat Bekmirzayeva
BOBUR VA IJODI HAQIDA MAQOLALAR

BOBUR SHE’RIYATIDA HIJRON TIMSOLI

Har bir shoir o‘z his hayajoni va kechinmalarini jonli va yorqin tarzda aks ettirish uchun ranglarga ham asoslanadi. Talantli shoir ta’bir joiz bo‘lsa, ranglarni gapirtiradi aytmoqchi bo‘lgan fikr boqacha manzara kasb etadi. Ma’lumki, Sharq she’riyatida ishq mavzui ko‘p hollarda bevosita hijron va ayriliq motivi orqali tasvirlanadi. Bu holat Bobur she’riyati uchun ham xosdir. Bobur faqat an’anaviy oshiqlikda emas, inson va shohlikda ham hijron shoiri. Uning ko‘nglida yordan judolik hislari bilan elu yurtdan ayriliq his tuyg‘ulari uyg‘unlashib ketgan. Shuning uchun uning g‘azal va ruboiylarda Hijron poetik obraz darajasiga ko‘tarilgan. Hatto shahslantirilgan.

Boburning hasbi holidan puxta xabardor bo‘laman degan kishi avvalo shoirning hijron va g‘urbat xususidagi she’rlarni atroflicha mushohada qilmog‘i kerak. Boburning asosiy g‘animi va uni doimiy ravishda qiynovchi shafqatsiz muxolifi hijron.

Hijron g‘amidin zaif jonim so‘ldi
G‘urbat alami birla ichim qon bo‘ldi.

Yordan judolik, yaqinlardan, molu davlatdan ayrilish albatta og‘ir. Biroq hijronning eng azobli, eng og‘iqlisi vatandan yiroqlik. Bunda xususan yurtga qayta olmaslik tuyg‘usi chinakam qiynoqqa aylanadi. Shu boisdan shoir olis Hindistonda turib ayriliq azoblarini tortar ekan, tassavvurida “jon qushi” Hijron qafasida bo‘g‘ilib, g‘urbat “aziz umrni” soat sayin kemirayotganday bo‘ladi.

Hijron qafasida jon qushi ram qiladur,
G‘urbat bu aziz umrni kam qiladur.
Ne nav’ bitay firoqu g‘urbat sharhin —
Kim, ko‘z yoshi nomaning yuzin nam qiladur.

Haqiqatda ham “firoqu g‘urbat”ni sharhlash, sharhlaganda ham uni nihoyasiga yetkazish mumkin emas. Mana shunda shoirga go‘yo rang yordamga keladi. U o‘zining holini sarg‘aygan xazon yaprog‘idan farqlamay qoladi.

Xazon yaprog‘i yanglig‘ gul yuzung hajrida sarg‘ardim,
Ko‘rub rahm aylagil, ey lola rux, bu chehrai zardim…

Adabiyotshunos Ibrohim Haqqul ushbu matla’ bilan boshlanadigan g‘azalni – manzara g‘azal, unda go‘yo ikki yaratuvchi-ikki suvratkash ishtirok qiladi: biri – tabiat, ikkinchisi – shoir, deydi. Chindan ham shunday. Bu “Xazon yaprog‘i” iborasi alohida olinganda ham lirik qahramon ahvolini sharhlaydi. Zotan, hijron dardi u tufayli uning chehrasi sarg‘ayganki, qismati ham “xazon yaprog‘i”ga o‘xshash. Ayni paytda buni yorning gul yuzi, lola kabi gulgun chehrasi bo‘rttirib namoyon etadi. Bu o‘rinda boshqa bir jihatni ham e’tibordan chetda qoldirmaslik kerak. Chunki Boburda kuz fasli, ayniqsa, xazonrezlik manzaralariga qandaydir bir oshuftalik bo‘lgan.

“Boburnoma”da ushbu fikrni tasdiqlaydigan ko‘plab qayd va ifodalar mavjud. Masalan: “Bog‘i Vafog‘a sebargazor, anor daraxtlari sap-sarig‘ xushrang xazon bo‘lubtur”; “Dushanba kuni xazon sayrig‘a Istalifg‘a borildi”; “…Istarg‘achda bir yaxshi xazonliq bog‘da tushub, suhbat tutuldi” va hakazo. Demak, xazon va sariq rangning Bobur she’rlaridan keng o‘rin egallashiga tabiat ham ta’sir ko‘rsatgan. G‘azalning navbatdagi baytini o‘qiymiz:

Sen, ey gul, qo‘ymading sarkashligingni sarvdek hargiz,
Ayog‘ingg‘a tushub bargi xazondek muncha yolbordim.

Xazon yaprog‘i−daraxtdan uzilgan yaproq. Ma’shuqa gulga o‘xshasa−da, uning “sarkashligi” qaddi raso sarv kabidir. Oshiq sarv daraxti tagiga tushgan bargdek yor oyog‘iga bosh urib yolvoradi. Bu holat ham sariq rang yordamida yoritib berilgan. Gul va xazon yaprog‘i tazodi navbatdagi baytda davom ettiriladi:

Latofat gulshanida gul kibi sen sabzu xurram qol,
Men archi dahr bog‘idin xazon yaprog‘idek bordim.

Bu gapni yor bilan xayrlashuv deb tushunish ham mumkin, jonajon diyor bilan vidolashmoq deb qabul qilsa ham bo‘ladi. Lekin “Latofat gulshani” − go‘zallik gulshani. Yor ana shu bo‘stonning guli. O‘zini xazon yaprog‘i kabi his qilgan lirik qahramon yorga oldin yolvorgan bo‘lsa, endi uning umri hech zavol ko‘rmasligini tilaydi. Negaki uning qismati aniq: “bu dahr bog‘idin xazon yaprog‘i yanglig‘” ketish. Xo‘sh el ulus nima deydi? Mana shoirning javobi:

Xazondek qon yoshim, sorig‘ yuzumdin el tanaffurda,
Bahar range, bihamdilloh, ulusdin o‘zni qutqordim.

Tilimizda “qon yosh” iborasi bor, lekin “qon yoshning” xazondek bo‘lishi va uni “sorig‘ yuz”da aks etishi yangicha ifoda. Bahar range turli rang degani. Va u ulusdin o‘zni qutqazishdagi qiyinchilik chekishni ta’kidlaydi. Rangshunoslikda sariq rang ruhning kuch quvvatga to‘lishini ifodalaydi, degan fikr aytilgan. Bobur she’rlaridagi sariq rang sirtdan qaralganda mahzunlik, g‘am anduh, shikastalik kabi holat va kayfiyatlarni aks ettirayotganday tuyulsa-da, aslida ular dunyoning ko‘pdan ko‘p azobu uqubatlariga bardosh bera olgan. Ruhning kuchi, tolmas harakatini ifodalaydi. Shuning uchun Bobur she’rlarini o‘qigan kishi hech qachon tushkunlik va so‘lg‘inlikka berilmaydi. Bobur oddiy tuyulgan tushuncha va detallardan katta ma’no va umumlashmalar, xulosalar chiqarishga g‘oyatda mohirdir. Shoir hech bir fikrni shunchaki aytmaydi, hech bir misrani shunchaki bitmaydi. Yuqorida ko‘rganimiz, shoir she’rlarida tuyg‘ularini, kechinmalarini, iztirob, turli xil xolatlarni ifodalashda ranglardan foydalangan.

BOBUR SHE’RIYATIDAGI AYRIM OBRAZLAR TALQINI

Zahiriddin Muhammad Boburning boy va rang-barang ijodiy merosining katta qismini uning lirikasi tashkil etadi. Bobur devonidagi she’rlarning asosiy qismini g‘azal va ruboiylardan iborat. G‘azalning tasvir imkoniyatlari nihoyatda boy, unda har qanday his-tuyg‘u, mushohada, katta-kichik fikrni ifodalash qulay. Ruboiy esa shoirning axloqiy hamda falsafiy g‘oyalarni yoritishiga hamisha qo‘l keladi.

«Boburnoma»dagi qaydlardan ayonki, Bobur aksari ruboiylarini alohida tayyorgarliksiz, yo‘l-yo‘lakay badiha tarzida yaratgan. Shoirning g‘azal va ruboiylarida aniq bir mavzu tevaragida so‘z boradi va mantiqiy izchillikka qat’iy amal qilinadi. Natijada ular kompozitsion puxtalik kasb etgan. Konkret bir mavzuga bag‘ishlangan yoki bir obrazni yoki muayyan bir ahvolni yorituvchi g‘azal va ruboiylar, alohida-alohida fikrlar aytilgan, badiiy yetuk baytlardan tarkib topgan g‘azallar, ya’ni maqtu’ she’rlar ham shu tamoyil asosida bitilgan.

G‘azal va ruboiylar katta qismni tashkil etar ekan, Boburning shoirlik kuchi va mahorati ham, tabiiyki, ularda namoyon bo‘lgan. Har bir g‘azal va ruboiyda muayyan bir mavzu doirasida so‘zlashga harakat qilish, g‘oya chizig‘idan chiqmaslikka intilish, ma’lum bir obrazni yoritish shoir she’rlarining tahsinga loyiq sifatidir. Bu sifat Navoiy she’riyatida barqaror edi. Bu an’anani Bobur davom ettirdi. «Bobur g‘azallari hayot, koinot, inson, jamiyat muammolari haqidagi ma’no ufqi nihoyatda keng, badiiyligi hayratomuz g‘azallardir». Ma’lumki, chinakam san’atkor shoirlar badiiylikni obraz va obrazlilik zaminida yuzaga chiqarishga doimo alohida ahamiyat berganlar.

Bobur she’riyatimizdagi an’anaviy badiiy obrazlar qatoriga yangi obrazlar qo‘shdiki, uning ijodidagi ana shu jihatlarni yoritish hammavaqt dolzarblik kasb etadi. Shoh va qul, vatan va sog‘inch, saltanat va faqirlik, g‘oliblik va mag‘lublik, yaxshilik va xurramlik kabi poetik obrazlar Bobur ijodida yuksak darajada ifodalangan obraz hamda tushunchalardir. Garchi Boburgacha bu obraz va timsollarning elementar ko‘rinishlari mavjud bo‘lgan bo‘lsa-da, Bobur ularni xaddi a’losiga yetkazdi. U adabiyotimizga real va konkret Vatan obrazini olib kirdi. To‘g‘ri, o‘zbek she’riyatida Boburgacha ham Vatan timsoli bor edi. Biroq agar salaflar ijodida Vatan tushunchasi umuman tiriklik, istiqomat qilish, ro‘zgor tushunchalarini ifodalagan bo‘lsa, Bobur vatan deganda, faqat Samarqand yoki Andijonni emas, umuman Turkistonni tushundi. O‘z asarlarida uning portretini suratladi, pirovard natijada, Vatanning badiiy obrazini yaratdi.

Yod etmas emish kishini g‘urbatta kishi,
Shod etmas emish ko‘ngulni mehnatta kishi.
Ko‘nglum bu g‘ariblikda shod o‘lmadi, oh,
G‘urbatta sevunmas emish, albatta, kishi, – deydi Bobur.

Bobur idrokida diyoru yor tushunchalari o‘zaro qorishib ketadi:

Ko‘pdin berikim, yoru diyorim yo‘qtur,
Bir lahzayu bir nafas qarorim yo‘qtur.

Vatandan judo bo‘lgach, uning obrazi endi shoir she’rlarida sog‘inch mazmuni orqali o‘z ifodasini topadi:

Kabutar, eltasen xattim, ne bo‘lg‘ay gar qabul etsang,
Ko‘ngulni bog‘lasam ul noma yanglig‘ parru bolingg‘a.

Yoki:
Qovun birla uzumning hajrida ko‘nglumda g‘am har su,
Oqar suvning firoqidin ko‘zumdin har dam oqar suv.

Shoir vatandan judolikka chiday olmaydi, ko‘nika olmaydi, bir kuni yana vatanga qaytishiga ishonadi.

O‘z yerni qo‘yib Hind sori yuzlandim,
Yo rab, netayin, ne yuz qarolig‘ bo‘ldi.

«Boburnoma» asaridagi o‘nlab qaydlarda ham Vatan timsoli gavdalanadi:

Bormoqqa ne maskan muyassar,
Turmoqqa ne davlat muqarrar.

Hassos qalb sohibining o‘tli nidosi bu. Shoirning ayrim ruboiylari dilning dilga izhori, ko‘ngilning ko‘ngilga talpinishi va chorlovi sifatida yaratilgandir. Ulardagi so‘z va iboralar aynan yurakdan chiqqanday taassurot qoldiradi. Quyidagi ruboiydagi «ahbob», «farog‘at tutungiz», «g‘animat tutungiz» singari so‘z va iboralar inson umrining omonat va g‘animatliginigina emas, balki shu omonatlik va o‘tkinchilikda odam bir-birini qadrlay olishi zarurligini ham chuqur ta’kidlashga xizmat qiladi:

Ahbob, yig‘ilmoqni farog‘at tutungiz!
Jam’iyatingiz borini davlat tutungiz!
Chun gardishi charx bu durur, tangri uchun,
Bir-birni necha kun g‘animat tutungiz!(76)

To‘g‘ri, she’rda «vatan», «yurt» degan so‘zlar yo‘q va lekin bu nasihatomuz gaplar vatanning qadri o‘tilganidan, vatan sog‘inchidan tug‘ilganligi shubxasiz.

Bobur ruboiylarida vatan obrazi, ayniqsa, bo‘rtib ko‘rinadi. «Yod etmas emish kishini g‘urbatda kishi», «Azm ayla, sabo, ul guli xandonimg‘a», «Beqayd menu xarobi siym ermasmen» satrlari bilan boshlanuvchi ruboiylar ham shu ruhda bitilgan. Shoir qalbida Vatan timsoli, uning sog‘inchi hammasidan ustun keladi, shunda u nadomat bilan yozadi: Bu Hind yeri hosilidin ko‘p ko‘ngul oldim, Ne sudki, bu yer meni dilgir qilibtur. Ruboiylarining birida shunday satrlar bor:

Gar xotiring istasa yiborgil savg‘ot:
Ma’junu sharobu obi noranju nabot.

«Obi noranj» – shoirning she’riyatiga yangi detal, yangi timsol bo‘lib kirdi. «Obi noranj» o‘zbek adabiyoti uchun ham yangi detal, yangi timsol edi. Biz kishining dardu alamdan za’faronday yoxud somon, yohud behiday sarg‘ayishini bilar edik. Bobur buning yangicha talqinini yaratadi:

Noranj yibordi sengaki, bilgaysen,
Ya’niki, bu nav’ sarg‘aribdur Bobur.(73)

Bobur mirzoning yozgan misralarida o‘zi mansub bo‘lgan muhitning ta’sirini sezamiz:

Manga oson durur bo‘lsa agar yuz ming tuman dushman,
Vale bo‘lmoq jahonda, ey ko‘ngul, beyor mushkildur.

Boburning ko‘pni ko‘rib, ko‘p voqea hodisalarni boshdan kechirganiga yana bir dalil. Masnaviylaridan birida shunday shohbayt borki, bu xil baytni Boburgacha hech kim aytmagan:

Tama’ uzgil bu eski dunyodin,
Xotiringdin chiqar bu dun yodin.

«Dun» so‘zining past, pastkash, tuban kabi lug‘aviy ma’nolarini hisobga olsak, bu yanglig‘ keskin fikr faqat Bobur she’riyatida uchraydi. «Davron» (zamon) timsoli talqin etilgan quyidagi ruboiy biografik asosga molik. Unda muallifning armonli hasrati bo‘rtib turibdi:

Davron meni o‘tkardi saru somondin,
Oyirdi meni bir yo‘li xonumondin,
Gah boshima toj, gah baloyi ta’na,
Nelarki, boshimg‘a kelmadi davrondin.

«Besabrmenu besaru somondurmen» misrasi bilan boshlanuvchi ruboiy yuqoridagi ruboiyga hamohang. «Ey qo‘rg‘on eli, qoldimu darmonlaringiz», «She’ring eshitur fikrini Bobur qildi» satrlari bilan boshlanuvchi ruboiylar ham biografik xarakterda. Yana bir biografik xarakterdagi ruboiysi quyidagi baytlardan iborat:

Bu olam aro ajab alamlar ko‘rdum,
Olam elidin turfa sitamlar ko‘rdum.
Har kim bu «Vaqoe’»ni o‘qur, bilgaykim,
Ne ranju ne mehnatu ne g‘amlar ko‘rdum.

Bu yerda «Vaqoe’» deb muallif o‘zining «Boburnoma» memuarini nazarda tutadi. Bobur Mirzo ushbu ruboiysida: «Bu olam aro ajab alamlar ko‘rdim», «Olam elidan turfa sitamlar ko‘rdim»,- deydi. Olam, ahli olam va ulardan yetgan sitam, qayg‘u va g‘amlarni Bobur ruboiyotida rost hamda tabiiy tarzda yozib qoldirgan. Ularda inson qalbidagi dard va qayg‘u, hasrat va nadomat, iztirob va orzu-umidlar butun ko‘lami, barcha noziklik hamda latifliklari bilan tasvirlab berilgan.

Bobur ananaviy timsollarni yangicha talqin etdi, ayni chog‘da she’riyatda yangi poetik obrazlar ham olib kirdi. Piri nokomil, yaxshilik ana shunday obrazlar sirasiga kiradi. Komillikning qadriga yetmay, she’rni ta’qiqlagan piri nokomil xususida shunday deydi:

Shayx she’rim man’ etar, yetmay balog‘at lutfig‘a,
Naylagay, yo rab, kishi bu piri nobolig‘ bila?!

«Dunyoyi farsuda» haqida quyidagi xayyomona fikrni aytadi:

O‘zungni shod tutqil, g‘am yema dunyo uchun zinhor,
Ki, bir dam g‘am yemakka arzimas dunyoyi farsuda.

«Yaxshilig‘» radifli she’rida bir-biriga qarama-qarshi kayfiyatni, bir-biriga qarama-qarshi ikki xil holatni, ikki xil fikrni ko‘ramiz. Bir tomondan, shoir alamzadalik bilan “Kim ko‘rubdur, ey ko‘ngul, ahli jahondin yaxshilig‘? Kimki, ondin yaxshi yo‘q, ko‘z tutma ondin yaxshilig‘!” — desa, “Bori elga yaxshilig‘ qilg‘ilki, mundin yaxshi yo‘q, Kim, degaylar dahr aro qoldi falondin yaxshilig‘!” – deya yaxshilikni barcha a’mollardan a’lo biladi.

«Bobur mirzoning barcha asarlari tarix qavatlarida qolib ketsa-yu, shu birgina matni ko‘chirilgan she’ri avlodlar qo‘liga yetganida ham, uning beqiyos salohiyatidan darak berardi» , – deydi yuqoridagi misralar haqida adabiyotshunos R. Vohidov. Ijodkorning uslubini, uning shaxsi, shaxsiy fazilat va xususiyatlaridan ajratib bo‘lmaganidek, hayotga munosabati, voqelikka yaqin yoki yiroq turishi, davr va zamon muammolarini mushohada etish malakasidan ham ajratib bo‘lmaydi.

Bobur xayoldan reallik yaratishni emas, reallikdan xayolot olamiga ko‘tarilish, taxayyul kuchini voqelik sirlarini ochishga bag‘ishlashni xush ko‘rgan. Shuning uchun uning she’rlari odamni hayotdan uzilish yoki chetlashishga emas, dildan unga bog‘lanish, hayot zarbalarini mardona turib yengish, har qanday vaziyatda ham ma’naviy kuchsizlikka yon bermaslikka rag‘batlantiradi.

KO‘Z — KO‘NGIL OYNASI

Ayrim mutasavviflar, ayniqsa, Imom G‘azzoliy insonning zohiriy tashqi ko‘ziga muqobil bir botiniy ichki ko‘zi ham bor bo‘lib, unga “qalb ko‘zi”, “ma’naviy ko‘z” deyiladi, degan fikrni bayon etgan”. Ko‘z so‘zini o‘zi keng ma’noda tushina bilish mumkin, “ko‘ngil ko‘zi”, “qalb ko‘zi”, “ruh ko‘zir”, “basirat ko‘zi”, “ma’naviy ko‘z”.

Sharq mumtoz adabiyotining zabardast vakillari Jaloliddin Rumiy, Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiy “ko‘z”, “ko‘z yoshi”, “qonli ko‘z yoshi” kabi so‘z va iboralaridan nazmda ko‘p o‘rinda unumli foydalanganlar. Mavlono Rumiy “Ko‘zni yumgil ko‘zga aylansin ko‘ngil” desa, Hazrat Jomiy “Qon to‘kar yosh o‘rniga shu chashmi giryonim mening,” deb yozadi. Hazrati Alisher Navoiy “Lisonut tayr”da arab yozuvidagi ko‘z so‘zining yozish shakliga ishora qilib ko‘z so‘zidagi birgina nuqtani olib qo‘yilsa ko‘rga aylanadi deydi. Bundan ko‘zning ma’naviy ochiqligi inson shaxsidagi asosiy jixatligini tushunish mumkin.

“Musofir bo‘lmaguncha, kishi musulmon bo‘lmas”. Vatanda turib uni tasavvur qilish, his etish, uning timsolini mukammal ko‘ra bilish, tuyish dargumon. Zahiriddin Muhammad Bobur vatandan olisda, musofirlikda uning timsolini yaxlit tasavvur etdi, ko‘rdi, uning mehrini, qadrini teran his etib idrok qildi. Vatan, diyor, yor hajrida, sog‘inch dardida ko‘z yosh to‘kkan bo‘lsa kerakki bu holat uning she’rlarida yaqqol namoyon bo‘lgan. Bobur she’rlarida “ko‘z yoshi” so‘zini ko‘p ishlatadi, bu so‘zga bog‘liq xolda “qon” so‘zidan ham ko‘p o‘rinda foydalanadi. Bu e’tiborga loyiq hol. Bobur ko‘p iztirob chekib ko‘z yosh to‘kkan, ko‘p qonli xodisalarning guvohi bo‘lgan shaxs.

Ko‘z yoshi shoir she’rlarida goh “ashk”, goh “giryon”, “sirishk”, shakllarida uchraydi. Ma’lumki, yosh ko‘zining mahsuloti, uni ko‘z ijro etadi. Ko‘z yosh his tuyg‘u, iztirob ifodasi, buning ijrochisi ko‘zning bir xislati: u o‘zgalarni ko‘radi yu, o‘zini esa ko‘ra olmaydi. Ko‘z va ko‘z yoshi bilan shoirning tashbehlari e’tiborli:

Ko‘zumdin yoshunub, ey bahri altof,
Ko‘zumning yoshini daryo qilibsen.

Qonli ko‘z yoshini ifoda etishda qon so‘zini turli xil yozadi “xunbor”, “chashmi xunfishon”, “ashki xunolud” tarzida. Ko‘z yoshi mantiqiy ravishda qon bilan bog‘lanib ketadi: Ol yuzi ko‘z yoshimni qon qildi. Yuzning qizilligi, qonning ko‘rinishidagi o‘xshashlikni ham shoir bu o‘rinda nazardan qochirmagan. Mantiqiy talablarga amal qilganki, bu barcha buyuk ijodkorlarga xos xislat. Yana bir misol:

Ko‘z hajrida, yuzi yodida, so‘zi shavqida
Xotirim afgoru jismim zoru ko‘z xunbordur…

Nutqimizda “qon yig‘lash” iborasi, achchiq yig‘i, sho‘r ko‘z yoshi bor, shoir xunbor so‘zidan (qon yig‘lovchi) foydalanadi. Bobur bu xil iztirobni boshidan kechirgan va ayni paytda xalq iboralaridan ham boxabar bo‘lgan. Menu kunji g‘amu ohu fig‘onu ashki xunolud. Bunda “ashki xunolud” ko‘z yoshim qonga bulangan deydi.

Yuzida ul labi xandon ko‘runur,
Sutga ko‘p boqsa, bale, qon ko‘runur.

“Sutga ko‘p boqsa, bale, qon ko‘runur” xalq orasida yurgan hikmat. Ma’shuqaning yuzi albatta, oppoq, xandaga ochilgan labi qizil. Ichki mustahkam mantiqiy bog‘lanish.

Chog‘ir bag‘ir qonidur barcha ishq ahlig‘a,
Zihi alarki, bu maydin dame oyilmishlar.

Ishq ahli uchun may bag‘ir qonidur demoqda shoir. Bag‘ir qonisiz esa yashab bo‘lmaydi.

Ohu vovaylo surudum, dardu g‘am hasuhbatim
Boda ashkim qoni, kim ko‘rdi muningdek bazmi xos…

Oxu nola shoir uchun musiqa, dardu g‘am suhbatdosh; qonli yosh may. Bu yo‘sin xos bazmni kim ko‘ribdi? Tajohi ul orifona so‘roq bu. “Xazondek qon yoshim”. Qonli ko‘z yoshini xazon yaprog‘iga nisbat berish, mantiqiy qiyosning ko‘rinishi.

Ko‘z yo‘lidin ul pari husnin nazar aylar edim,
Qon yoshim ul yo‘lni tutti, emdi qondin ko‘rgamen.
Ko‘z ko‘rar, lekin solur meni balog‘a bu ko‘ngul,
Bu baloni necha chashmi xunfishondin ko‘rgamen.

Ko‘z vositasida “ul pari” husniga boqar edim, qonli yoshim parda bo‘lib oldimni to‘sdi, bu holga qondan iddao qilamanmi. Ko‘z ko‘rar u, ko‘ngil meni baloga giriftor qiladi, bu baloni qon to‘kar ko‘zdan ko‘raman. Bu kabi misollarni Bobur she’riyatidan ko‘plab keltirish mumkin. Xulosa qilib aytganda biz Bobur she’riyatidan “insoniy qalb tarixi”ni o‘qiymiz.

“BOBURNOMA”DAGI SHE’RIY PARCHALAR

«Boburnoma»da o‘zbek va fors tillaridagi o‘nlab she’riy parchalar mavjud. Ular bayt yoki ruboiy, yoki qit’a shaklida keltirilgan. Bu she’riy parchalarni keyingi taqdiriga qarab ikki qismga ajratamiz:
1)shunday she’riy parchalar borki, ular keyinchalik tahrir qilinib shoirning devoniga kiritilgan;
2)faqat «Boburnoma»dangina o‘rin olgan nazmiy parchalar.

Odatda, har bir asarning o‘ziga yarasha tug‘ilish jarayoni va tarjimai holi bo‘ladi. Shu jihatdan ham bu she’riy parchalar diqqatga sazovordir va ular Bobur muxlislari qalbida rag‘bat uyg‘otadi.

Adabiyotshunoslikning ham, adabiyot tarixining ham, adabiy tanqidning ham tub maqsadi adabiyot ravnaqiga, yozuvchining ijodiy kamolotiga xizmat qilish ekan, muayyan asar tarixini o‘rganish qanchalar ahamiyatli ekanligi yaqqol ayon bo‘ladi.

Bormoqqa ne maskan muyassar,
Turmoqqa ne davlat muqarrar.

Bu biz «Boburnoma»da dastlab yo‘liqqan bayt. Masnaviy shaklidagi mazkur fard asarning 1498-1499 yil voqealari bobida berilgan. Ko‘rib turganingizdek, fardni Bobur mirzo o‘sha kezdagi o‘z hasbi holidan kelib chiqib aytgan. Avvalo, fard o‘zining mazmuniy hayotiyligi va realligi bilan xarakterlansa, ikkinchidan, shoirning qay chog‘dan she’r mashq qila boshlaganini aniqlashga ham imkon beradi. Binobarin, Bobur mirzo o‘n besh yoshidan baytlar ayta boshlagan.

Bobur mirzo g‘azallarini o‘qigan har bir odam ularni birinchi navbatda an’anaviy ishqiy g‘azallar sifatida anglaydi va shunday qabul qiladi. Lekin professor olim Nuriddin Shukurovning aytganidek: “Boburnoma”da berilgan ma’lumotlar ayrim g‘azallarning konkret sarguzashtlar, muayyan hodisalar ta’sirida yozilganligidan, shunga ko‘ra ularning zamirida aniq hayotiy kechinmalar, kuchli ijtimoiy mazmun yashiringanligidan dalolat beradi.”

Asarning 1499-1500 voqealari bobida: “Korhoro ba vaqt boyad just, Kori be vaqt sust boshad, sust” baytini o‘qib, biz Boburining turkiy baytlar bilan bir vaqtda forsiy baytlar ham aytganining shohidi bo‘lamiz. Shu bobning o‘zida muallif yozadi: «Bu ikkinchi navbat Samarqandni olg‘onda, Alisherbek tirik edi. Bir navbat menga kitobati ham kelib edi. Men ham bir kitobat yiborib edim. Javob kelguncha, tafriqa va g‘avg‘o bo‘ldi» Bu jumlalar ko‘p narsalardan shohidlik beradi va bizga ko‘p narsalarni aytadi. Bu jihatdan, Bobur mirzoning buyuk zamondoshiga nisbatan ixlosu e’tiqodidan shohidlik bersa, ikkinchidan, bu yozishmalar ustoz bilan shogird munosabatlarining boshlanmasi ham edi. Muallifning maktubidan ustoz qalbida umidvorlik tuyg‘usi uyg‘onib, munosib vorisi borligidan uning ko‘ngli to‘lgandir, ehtimol…

Bobur shu bobda yana forsiygo‘y shoir Binoiyning ruboiysiga javob aytib mushoira qilganini yozadi: «Ul fursatlarda birar-ikkirar bayt aytur edim. Vale g‘azal tugatmaydur edim. Birgina turkiy ruboiy aytib yibordim. Ruboiy:

Ishlar bori ko‘ngulungdagidek bo‘lg‘usidur,
In’omu vazifa bori buyrulg‘usidur.
Ul g‘allau muhmalki deb eding, berdim,
Muhmalga bo‘yu g‘alladin uy to‘lg‘usidur».

«Boburnoma»da uchraydigan nazmiy parchalarning aksari muallif uchun tashlama vazifasini bajargan, ular keyinchalik muayyan ruboiy yoki g‘azal yoki qit’aga asos bo‘lgan. O‘ratepada, Oqburdon degan joyda, chashma yoqasidagi toshga uch baytni bitganini qayd etib yozadi: «Ul ko‘histonda bu rasmdurkim, toshqa qazib abyot va nimalar biturlar». Mazkur toshlardagi bitiklarni ham Bobur mirzoning o‘zi aytgani shubhasizdir, albatta.

«Boburnoma»ning yana bir bebaho qimmati shundaki, uning yordamida Boburning ijodiy biografiyasini va asarlari tarixini bemalol tiklash mumkin. Chunonchi, muallif: «Ushbu Maschoda ekanda mullo Hijriy shoir Hisor tarafidin kelib mulozamat qildi. Bu matla’ni ushul ayyomda aytib edim:

Takalluf har necha sur’at tutulsa, ondin ortuqsen
Seni jon derlar, ammo betakalluf jondin ortuqsen», -deb e’tirof etadi.

Toshkentda, tog‘asi Mahmudxon qoshida, bo‘lganini yod etib yozadi: «Bu ruboiyni aytib edim, ma’mul qofiyasida taraddudim bor edi, ul mahalda she’r mustalaqotig‘a muncha tatabbu’ qilmaydur edim, xon xushtab’ kishi edi, she’r aytur edi, agarchi saru somonliq g‘azali kamroq edi, bu ruboiyni xonga o‘tkarib, taraddudimni arz qildim…»,-deydi-da, «Ruboiy budur» ishorasi bilan “Yod etmas emish kishini mehnatta kishi,” quyidagi ruboiysini keltiradi: Va keyin tubandagi nazariy fikrni izhor qiladi: «So‘ngra ma’lum bo‘ldikim, turkiy lafzida mahal iqtizosi bila «to» va «dol», yana «g‘ayn» va «qof» va «kof» bir-birlari bila mubaddal bo‘lurlar emish».

1501-1502 yil voqealari bobida yana yozadi: «Ul g‘azalekim, tugattim, ushbu kun ushbu yurtta tugattim. Ul tugangan g‘azal budur:

Jonimdin o‘zga yori vafodor topmadim,
Ko‘nglumdin o‘zga mahrami asror topmadim.

Bu g‘azal yetti bayt turur. Mundin so‘ng har g‘azalkim tugandi, ushul tartib bila-o‘k bitildi». Shoh Hasan Shohbekning uyidagi suhbat chog‘i badiha (ekspromt) tarzida quyidagi ruboiyni aytib yuborganini yozadi:

Ahbobki bazmida guliston husntur,
Yo‘q lek alar bazmida bizga dastur,
Ul jam’da gar huzuri jam’iyati bor,
Yuz shukr, bu jam’ behuzur emastu.

Ushbu kuzatishlarimizdan ko‘rinib turibdiki, «Boburnoma» memuari Bobur asarlari va lirikasi biografiyasini bayon etishda va tarixini sharhlashda ham asosiy manba’dir. Ijodkor o‘zligini o‘z she’rida, o‘z so‘zida anglaydi.

Bobur poetikasi ham muallifni tasavvurimizda gavdalantirish mumkin bo‘lgan, uni anglashimizdagi asosiy manbadir. O‘z tariximizni o‘rganishimizda ham she’riyatning o‘rni katta, tarixda haqiqatdan ko‘ra yolg‘onlar ko‘p uchraydi. She’rda esa shoir his-tuyg‘usini boricha izhor etadi va mana shu tuyg‘ularni insoniyatga singdiradi. Shuning uchun shoirlar ijodiyoti har bir davrning ko‘zgusi. She’riyat yordamida bemalol muallif tarjimai holi tadrijini va hayot yo‘li xaritasini chizish mumkin. Bobur har nafasda, har qadamda tafakkur qilishga majbur edi. U yashayotgan va faoliyat ko‘rsatayotgan muhit va voqelik shuni taqozo etar edi. Har kuni, har soatda turli-tuman kishilar bilan muloqot-muomalada bo‘lgan. U olam va odam, odamning olam ichra tutgan o‘rni, besh kunlik foniy dunyoda qanday yashab o‘tmoq borasida muayyan to‘xtamga kelishga, bu to‘xtamlarning umumlashtirishga ehtiyoj sezgan.