“”Мажолиси Жаҳонгирий”да ёзилишича, Жаҳонгир ўтиришларида бу подшоҳ қизиққан мавзулар ичида Ўрта Осиёнинг ўтмиш тарихи билан боғлиқ ҳолда Шайх Нажмиддин Кубро ҳамда унинг шогирди Шайх Маждиддин Бағдодий билан Султон Муҳаммад Хоразмшоҳ можароси, Хожа Убайдуллоҳ Аҳрорнинг Улуғбек шогирди Али Қушчи билан анча чигал кечган муносабати, шайбоний Абдуллоҳхон Иккинчи билан отаси Искандархон ўртасида рўй берган фарзанд тарбиясига оид воқеалар ҳам қизғин баҳс-мунозара тарзида тилган олинган ҳамда Жаҳонгир ҳузурида Мовароуннаҳрнинг ўша кунги вазияти ҳақида сўз юритилган.
Исмоил БЕКЖОН
БОБУР ВА БОБУРИЙЛАРГА
ОИД ТЎРТ МАҚОЛА
БОБУР ТИЛГА ОЛГАН “МУТАСАВВИФ”ЛАР КИМ?
Бобур “Бобурнома”да Ҳусайн Бойқаро давлати садрлари (вақф мулклари ҳисоб-китобини олиб борувчи мутассаддилар) ҳақида махсус сўз юритар экан, улар жумласидан саналган Камолиддин Ҳусайн Гозургоҳий тўғрисида ҳам тўхталиб: “Яна Камолиддин Ҳусайн Козургоҳий эди. Агарчи сўфи эмас эди, мутасаввиф (1) эди. Алишербек қошида мундоқ мутасаввифлар йиғилиб, важд ва самоъ (2) қилурлар экандур. Аксаридин мунинг услуби яхшироқ экандур. Ғолибо (3) сабаби риояти усули бўлибтур. Ўзга дегудек ҳайсияти йўқ эди…” (4)
Бу ердаги “сўфи” ва “мутасаввиф” атамалари устида олимларимиз ўртасида анчагина тортишувлар бўлиб, кимдир сўфи деганда тарки дунё қилган дарвиш-сўфи кўзда тутилгани, мутасаввифдан мақсад эса тасаввуф олими англаниши борасидаги фикрни илгари сурганди. (Тўғри, бу баҳс-мунозараларда кўпинча мазкур икки атамадан қай бирининг Алишер Навоийга нисбат берилгани ёки қай бирини Алишер Навоийга нисбат бериш тўғри бўлиши борасидаги даъволар ўртага ташланди. Аммо, таъкидлаш лозимки, Бобур юқорида кўрганимиз маълумотномада икки атамадан ҳеч бирини Алишер Навоийга нисбатан ишлатмаган. Шунинг учун ушбу мақолада ҳам сўзимиз асосан Бобур ишлатган мазкур икки атама мазмунини очиб бериш юзасидан бўлади.)
Айрим арабшунос олимлар бу фикрга қарши чиқиб, ҳар икки атаманинг ўзаги битта бўлгани учун уларнинг иккитаси ҳам фақат битта маъно – тасаввуф аҳлини билдиришини таъкидлашганди. Бундай далилдан эса, Бобур у ҳолда нега “сўфи” ва “мутасаввиф” атамаларини алоҳида ажратиб кўрсатгани фактига аниқ жавоб олиб бўлмаганди.
Қизиғи шундаки, бу икки тарафдан ҳеч бири сўфи ва мутасаввиф атамаларининг ўзлари даъво қилаётган Алишер Навоий ёки бу атамаларни кенг ўқувчилар оммасига таниш “Бобурнома” асарида ишлатган Бобурга замондош олимлар таърифида қандай талқин қилингани борасида биронта сўз айтмаган, яъни ўз даъволарини бундай усул билан далиллашга уринмаган эди.
Улар суянган Қушайрий, Ҳужвирий, Суҳравардий, Абубакр Муҳаммад бин Исҳоқ Калободий, Фуод Кўпрулзода, Е. Э. Бертельс ва Малик Орипов сингари олимлар фикрларида ёки “Ислом қомуси” каби бошқа асарларда ҳам бу икки истилоҳ маъноси аниқ ва тўғри очиб берилмаган.
Бобурнинг катта замондоши Абдураҳмон Жомий ўзининг “Нафаҳот ул-унс” асари муқаддимасида тасаввуф истилоҳлари таърифи турли давр олимлари томонидан турлича талқин этилиб, доимо ўзгаришга учраб турганини таъкидлаб, қуйидагиларни ёзган: “Абу Абдураҳмон Муҳаммад бин Ҳусайн ас-Сулламий ан-Нисобурий дин улуғлари ва яқин (эътиқод, ишонч) аҳли буюклари ҳамда зоҳирий ва ботиний илмлар ўртасини боғловчи тариқат машойихининг хислат ва аҳволи баёнида бир китоб тартиб берган ва унга “Табақоти ус-сўфия” деб ном қўйган… Ҳазрат шайх ул-имом Абу Исмоил Абдуллоҳ бин Муҳаммад ал-Ансорий ал-Ҳеравий (в. 1088) эса бу китоб маълумотларини ваъзхонлик давраларида айтиб юрганлар ҳамда унга бошқа шайх ва ўзларидан ҳам илҳом завқларини қўшганлар. Мухлис ва муридлардан биттаси буларни йиғиб, китобат қайдига киритган. Бу асар ҳам сўфиянинг орифлик ҳақиқатларини ўз ичига олган шариф мажмуа бўлган. Бироқ унинг алфози ҳиротликларнинг ўша пайтда расм бўлган эски тили воситасида юзага чиққан эди. Ундан ташқари котибларнинг илгариги матнларни хато ўқиш, янгисини эса бузиб талқин этиш каби камчиликлари шу даражага бориб етганки, асарнинг кўп ўринларида мақсадни англаш қийин бўлиб қолган… Шу сабабли, билганларимни замонамизда расм бўлган иборалар воситасида баён ипига терсам… ва асарни мукаммал қилсам, деган фикрга келдим. Бу иш менга 901 йил (1495 йил 21 сентябрь – 1496 йил 9 сентябрь оралиғи)да дарвишларга дўст ва эътиқодли ихлосманд, дунёвий ишлардан безор, фақр юмушида ботир Амир Низомиддин Алишер майлу истакли ва кўнгилли ҳолда давлат мансабининг олий мартабасидан воз кечиб, фақру фано йўлининг сулукини олқишлагач, бу фикрни амалга оширишни кўнглимдагидек тарзда илтимос қилди…”
Жомий “Нафаҳот ул-унс”да сўфининг Ҳақ йўлида дунёвий лаззатлардан бутунлай тийинган кишилар эканига изоҳ бериб, уларнинг бир нечта тоифага бўлинишини эслатгач, сўфийлик йўлида яна икки тоифа борлигини айтади. Бу Ҳақ толибларидан биринчиси “мутасаввиф”лар бўлиб, Жомий уларга шундай таъриф беради: “Мутасаввуфа ул жамоатдирким, нафснинг айрим сифатларидан халослик топишган ва сўфийларнинг айрим аҳвол ва авсофи билан тавсифланиб, аларнинг аҳволи ниҳоётининг илк аломатларига эга бўлишган. Лекин ҳали қалби тубида нуфус сифотининг қолдиқлари ёпишиб қолгандир. Шу сабабли улар аҳли қурб (Худога яқин кишилар) ва сўфиянинг ўта ва чексиз вусули (уланиши)дан чекинган бўладилар.”
Демак, сўфилар ўз нафсларини бутунлай тийган кишилар бўлишса, мутасаввифлар ҳали дунё ишларидан тўлалигича халослик топмаган Ҳақ йўли кишилари экан!
Шу таърифдан келиб чиқиб айтсак, Бобур “Бобурнома”да тилга олган сўфи ва мутасаввиф атамалари истилоҳ сифатида айри-айри маънога эга бўлиб, уларни бир хил тушуниш ёки сўфий олим ўрнида кўриш асло мумкин эмас.
Хондамир “Ҳабиб ус-сийар”да Камолиддин Ҳусайн Козургоҳийнинг асли Табас шаҳридан бўлиб, она томонидан саййидлар авлодидан экани, илмлар эгаллагани, шунингдек, фол боқиш ва бошқа соҳалар қатори сўфийлик тариқатига ҳам киргани, Озарбайжондан Ҳиротга келгач, Ҳусайн Бойқаро уни шаҳарнинг Гозургоҳ мавзесидаги авлиё Абдуллоҳ Ансорий мақбарасига мутавалли ва шайх этиб тайинлагани ҳақида ёзади.
Яна Хондамир айтишича, Камолиддин Ҳусайн Гозургоҳий сал ўтиб, вақф мулки ишлари бўйича давлатнинг садрлик мансабига ҳам кўтарилган ва бу борада шоирлар таърихлар битишган.
“Бобурнома” орқали биламизки, Бобур Мирзо Самарқанд атрофида Шайбонийхонга қарши курашда Ҳусайн Бойқародан ҳарбий ёрдам сўраётган 1500 йили бу темурий ўз қариндоши Бобур Мирзо ҳузурига эмас, аксинча, ана шу Камолиддин Ҳусайн Гозургоҳийни дўстлик алоқаларини ўрнатиш мақсадида Шайбонийхон олдига элчи қилиб юборади. Бобур таърифи ҳам мазкур жиҳатдан Камолиддин Ҳусайн Гозургоҳига нисбатан нафратли ва аламли тус олган.
Демак, сўфийлик йўлига кирган Камолиддин Ҳусайн давлат ишларида ҳам иштирок этгани сабабли чин сўфи мақомига эга бўла олмай, Бобур томонидан, Абдураҳмон Жомий таърифлаганидек, мутасаввиф сифатида тилга олинган.
Шу ўринда Алишер Навоийнинг ҳажга бора олмаган 1498 йилда Ҳусайн Бойқародан рухсат сўраб, бир неча ой фахрий равишда Абдуллоҳ Ансорий мақбарасида мужовир бўлиб турганини эсланг. Ўшанда бу муқаддас ҳазиранинг расмий шайхи Камолиддин Ҳусайн Гозургоҳий бўлиб, Навоий ундан фахрий равишдаги шайхликни қабул қиларкан, бошига шайхларнинг ҳалақаси узун салласини ўраб, эгнига сўфийлар ридосини кийган.
Бу эса, Жомий эслатганидек, Алишер Навоийнинг ҳам расман сўфийлик маслакига киргани, аммо унинг бу равиши сўфийликдаги “мутасаввиф” – дунёвий орзу-ҳаваслардан тўлиқ воз кечмаган бир мақомга эга бўлганини кўрсатади.
Хулоса қилиб айтганда, ҳар қандай тарихий истилоҳ тўғрисида сўз юритар эканмиз, илм оламига чалкаш фикрлар тиқмаслигимиз учун дастлаб маълум бир давр олимлари таърифи билан ҳам танишиб олишимиз зарур бўлади.
Изоҳлар
1. Таъкид бизники.
2. Важд ва самоъ – сўфи-дарвишларнинг хонақоҳ ёки халқ орасида рақс тушиб, сўфиёна ашулалар айтиши. Бу рақс ва ашулаларнинг турли хил услуб (кўринишлари) бўлган.
3. Ғолибо (ғолибан) – кўпинча.
4. Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Бобурнома. Нашрга тайёрловчи: Порсо Шамсиев. – Тошкент: Юлдузча, 1989, Б.: 158 – 159.
Манбалар: 1. “Ўзбекистон адабиёти ва санъати”, 2014 йил, 12 сентябрь. 2. “Ижтимоий фикр. Инсон ҳуқуқлари”, журнал. 2014, №2. Б.:98 – 101.
“НУСХАЙИ ҲУМОЮНИЙ” ҚАЕРДА?
Ҳозиргача бизга маълум тарих ва адабиётшуносликка оид манба ва замондош олимларимиз тадқиқотларида Носириддин Муҳаммад Ҳумоюн подшоҳнинг (1508 йил 6 март – 1556 йил январь) нужум, фиқҳ ва адабиёт, мусиқа соҳаларидаги фаолияти хусусида маълумот берилар экан, булардан унинг фақат адабий мероси – форсий туркийда битган шеърлар девони ҳақида хабар қилинади, холос.
Шоир ва адабиётшунос Мутрибий Самарқандий(1556 – 1630 й.)нинг ягона қўлёзма нусхаси Англияда сақланувчи ва ҳалигача деярли тадқиқ этилмаган, бироқ яқинда шарқшунос олим Исмоил Бекжонов томонидан Эронда кўп нусхада чоп этилган “Нусхайи зебойи Жаҳонгир” тазкираси (1625 – 1628 й.)да эса нодир бир маълумот келтирилган бўлиб, унда айтилишича, Ҳумоюн подшоҳ юқорида эслатилган соҳаларда ҳам илмий асарлар яратган ва уларни жамлаб “Нусхайи Ҳумоюний” номи остида китоб тартиб берган. 1580 йил охири – 1590 йиллар бошида Мутрибий мазкур китобнинг Ҳумоюн подшоҳ ўз қўли билан кўчирган нусхасини Бухорода Абдуллоҳхон Иккинчи (в. 1598 й.) саройи кутубхонасида “кўриш шарафига муяссар бўлган”. Асарнинг асл нусхаси Ҳиндистонда Акбар бин Ҳумоюн (в.1605 й.) саройида сақланган бўлиб, Акбар лтасининг бу китобидан нусха кўчиртириб, Эрон шоҳига ҳам юборган экан. Мутрибийнинг мазкур хабарлари “Нусхайи зебойи Жаҳонгир”нинг Акбар подшоҳ фазилатлари улуғланган қисмида қуйидагича тавсиф этилади: “Агар бу подшоҳ (Акбар)нинг адолатлигига доир воқеаларни йиллаб ёзилса ҳам санаб, охирига етиб бўлмайди.
Ул олий шаънли подшоҳнинг халқ ҳақида кўрсатган саховат ва хайру эҳсонлари ҳам ҳаддан ташқари бўлиб, шулардан бир неча воқеаларни бу ўринда баён этсак, ишимизга халал етмас деб ўйлаймиз…Биринчи воқеа. Эрон шоҳларидан бири ул олампаноҳ подшоҳнинг бузургвор отаси Ҳумоюн подшоҳ таълиф этган “Нусхайи Ҳумоюний” китобини сўраттирган экан ва бу ғоятда назокатли ва шарофатли китоб бир нечта рисолани ўз ичига олади: биринчиси, ислом қонунлари ва иймон шароитлари ва унинг буйруқ ва устунлари баёни; мўъмин ва яхши мўъминни танимоқ; иккинчи рисола, илми нужум, кавкаб (сайёра) ва фалаклар сайри, Ой ва Қуёш манзилларини аниқлаш, буржлар айланиши, тўрт фаслнинг таъсири, ер куррасини табақалари билан бирга билиш, етти иқлим суврат-кўринишлари ва унинг хусусиятлари, расад боғламоқ ва мазкур фанга тааллуқли бошқа нарсалар; учинчи рисола, мусиқа илми ва бу фаннинг келиб чиқиши, ўн икки мақлм, 24 шўъба, 6 овоз, 17 усул ўлчови ва мусиқа соҳасига оид бошқа нарсаларни билиш; тўртинчи рисола, шеър илми, аруз ва қофия илми, шеърда табиий ва маснуъ усули, мезон ва қийин усуллар қоидалари ва шеър илмига оид бошқа нарсалар.
Бу фақирингиз ушбу шариф китобни Абдуллоҳхоннинг китобхонасида муаллиф (Ҳумоюн подшоҳ)нинг муборак хати билан битилган нусхасидан мутоала қилган эдим. Ғоятдда беназир ва ажойиб, дилга ёқар асар бўлиб, ўқиган одамнинг ақли шошар ва ҳайрати ошар эди.
Подшоҳ ғози (Акбар подшоҳ) Эрон шоҳининг илтимосини бажо келтириб, китобни хушнавис котибга кўчиртириб, ёнига 721 дона ашрафий тилла тангани ҳам қўшиб юборибди ва унга бир тушунтириш мактуби ҳам илова қилибди…”
Ҳиндистон, Эрон ва Ўрта Осиёда қўлёзма нусхалари тарқалган “Нусхайи Ҳумоюний”нинг XVII асрдан кейинги қисмати не кечди? Ўрта Осиёда-ку, исломий маданиятга қарши ўтказилган қирғин оқибатлари бизга яхши маълум. Бироқ Ҳиндистон ва Эрондаги қўлёзма нусхалар ҳам наҳотки изсиз йўқолиб кетган бўлса? Бизнингча, у қўлёзма нусхалар йўқолмаган, кўплаб ўрганилмай келаётган қўлёзма асарлар қатори ҳозирги замон олимлари назаридан панароқда ётган бўлса ажаб эмас. “Нусхайи Ҳумоюн”нинг мазкур қўлёзма нусхалари топилса, Мутрибий маълумотларига яна ҳам ойдинлик киритиши, энг муҳими, Ҳумоюн подшоҳнинг ақлий салоҳияти ва илмий қобилияти яна бир карра намойиш этилган бўларди.
Манба: “Миллий тикланиш”, 1999, 2 март сони.
P. S. Кейинроқ бизга Жаҳонгир бин Акбар бин Ҳумоюн подшоҳ қаламига мансуб “Жаҳонгирнома” асаридан маълум бўлдики, Ҳумоюн подшоҳнинг ўз қўли билан китобат қилган “Нусхайи Ҳумоюний” асари қўлёзмаси бобурийлар саройи кутубхонаси ходими Абдусаттор бин Қосим Лоҳурий қўлида сақланган бўлиб, у 1619 йил 21 март куни бу қимматбаҳо қўлёзма нусхани Жаҳонгир подшоҳга топширган экан. Бу ҳақида ушбу тўпламдаги “Бобурийлар маданиятига оид манба” номли мақоламизда тўлароқ маълумот оласиз. – И. Б.
БОБУРИЙЛАР МАДАНИЯТИГА ОИД МАНБА
Бобурийлар даври маданиятига оид қимматли маълумотларни қамраган ёзма ёдгорликлардан бири Абдусаттор бин Қосим Лоҳурийнинг 1612 йили Агра шаҳрида ёзган “Мажолиси Жаҳонгирий” номли асари бўлиб, унинг ягона қўлёзма нусхаси 2002 йил январида Лоҳур шаҳрида яшовчи Халил ур-Раҳмон исмли зиёлининг шахсий кутубхонасидан топилган ва қўлёзманинг қандай асар эканини аниқлаган лоҳурлик Ориф Навшоҳий, Мўин Низомий каби олимлар томонидан 2006 йил Теҳрондаги “Мероси мактуб” нашриётида Кириш сўзи ва зарур изоҳлар билан икки минг нусхада чоп этилган.
Мазкур олимлар айтишича, бу нодир ёзма манбада асосан 1608 йил 24 октябрь – 1611 йил 15 ноябрь оралиғида Жаҳонгир томонидан ташкил этилган кўнгил очар йиғинлар тафсилоти ҳикоя қилинаркан, бобурийлар даври маданиятига доир ана шу хабарлар асносида Ҳиндистоннинг ўша пайтлардаги Европа ва Эрон, Мовароуннаҳр давлатлари билан сиёсий-дипломатик ҳамда маданий алоқалари борасида ҳам маълумотлар ҳавола этилган.
Айниқса, биз учун китобдаги Жаҳонгирнинг ота ватани Мовароуннаҳрни ўз туғилиб ўсган Ҳиндистон билан бир хил севгани, ота юрти тарихига қизиққани, ўз ота-боболари тили саналмиш туркий тилни яхши билгани каби маълумотлари жуда муҳим бўлиб, айни ўринда шу мавзуга алоқадор маълумотларни кўрсатиб ўтишни лозим топдик.
Бобурийларнинг ота ватанга меҳрли бўлишгани ва туркий тилни эъзозлаганликлари борасида сўз кетганида, “Бобур қомуси” китоби таҳририятининг раиси Абдулло Аъзам “бобурийлардаги ана шундай хислатларнинг шаклланишида асосан “Бобурнома” асари муҳим роль ўйнаган, яъни бу ажойиб ёдгорлик бобурий авлодни мазкур сифатларга эга бўлишга ундаб, ўз измидан чиқармай турган” қабилидаги ғояни илгари сурганди. Чиндан ҳам ўйлаб кўрсак, ўз туғилган ватани Ўрта Осиё ва туркий тил мавқесини давлат, маданий ҳаёт мақомида тутган Бобур вафотидан сўнг Афғонистон, Ҳиндистон каби ўлкаларда туғилиб-ўсган кейинги бобурий авлодда бу хислатларнинг пайдо бўлиш жараёнини бир томондан темурийлар сулоласининг тарихий шуҳрати туфайли деб тушунсак, иккинчи жиҳатдан бу ҳолатни “Бобурнома”нинг тарбиявий аҳамияти билан боғласак, айни ҳақиқатни айтган бўламиз.
Туркий тил масаласида дастлаб Жаҳонгир бин Акбарнинг ўзига мурожаат қиламиз. У ўзининг “”Жаҳонгирнома” асарида Кобулга зиёрат учун боргани хотираларини баён этиш асносида қуйидагиларни ёзади: “ — Кобул таърифи борасида ҳазрат фирдавсмакон Бобур подшоҳнинг “Воқеот” китоби кўздан кечирилди. Бу қўлёзма нусха бутунлигича аларнинг муборак хати билан битилган эди. Фақат унинг Кобул таърифидаги тўрт жузвини қўшимча равишда ўз хатим билан битиб, мазкур жузвлар охирига ҳам бу тўрт жузвнинг менинг хатим билан ёзилганини кўрсатиб туриши учун туркийча тилда иборалар ёзиб қўйдим. [Чунки] Ҳиндистонда туғилиб-улғайганимга қарамасдан, туркийча сўзлашиш ва ёзишдан қуруқ қолган эмасман.”
Яна “Жаҳонгирнома”да ёзилишича, Тоторхон лақабли Татарбек бин Али Муҳаммад Акбар подшоҳнинг салтанати охирларида (1605 й.) Султон Хуррам (Шоҳжаҳон бин Жаҳонгир)га туркий тил ўргатувчи муаллим қилиб тайинланган. Жаҳонгир даврида ҳам у саройда турк тилидан муаллимлик қилиш баробарида “баковулбеги” каби бошқа катта мансаб ва мукофотлар билан сийланган.
“Мажолиси Жаҳонгирий”нинг кўплаб ўринларида ҳам Жаҳонгирнинг саройдаги асли балхлик ва мовароуннаҳрлик амалдорлар, Самарқанд, Бухородан келган ўзбек давлати элчилари ва сайёҳлар билан фақат туркий тилда гаплашгани алоҳида қайд этилган.
1611 йил 14 март кунги (етмиш тўртинчи) йиғинда Ҳиндистонга янги келган ва кейинчалик Жаҳонгир подшоҳ давлатининг амирлик мансабига эришган асли мовароуннаҳрлик Абдураззоқ Берди Ўзбек туркий тилда шайбоний Абдуллохон Иккинчи ҳақидаги бир қизиқ воқеани сўзлаб бераркан, ҳикоядан завқланган Жаҳонгир ёнидаги туркий тилни тушунмайдиган кишиларга меҳмоннинг бу мароқли гапларини форсчага таржима қилиб беради.
Маълумки, Мовароуннаҳрда кечган сиёсий-ижтимоий ва маданий ҳаёт Ҳинд ҳукмдори Жаҳонгир подшоҳни ҳамиша қизиқтириб турган. Аммо шу билан бир қаторда Жаҳонгир подшоҳ Турон ўлкасининг ўтмишига нисбатан ҳам бефарқ бўлмаган. Мисол тариқасида айтсак, “Мажолиси Жаҳонгирий”да ёзилишича, унинг бу каби хислати мазкур Абдураззоқ (Раззоқ Берди) сингари туронликларни ҳайратга солган. 1611 йил 17 мартида ташкил қилинган навбатдаги (етмиш бешинчи) ўтириш мазкур Мир Абдураззоқнинг Агра шаҳри четидаги янги иморат ва боғида ўтказилиб, амир Абдураззоқ Жаҳонгир подшоҳ ташрифидан боши осмонга етганини ўта қувонч билан изҳор қиларкан “подшоҳ иноят қилган бу иморат ва бу янглиғ ташриф илтифоти қиёматгача ўзим ва фарзандларим учун муборак бўлсин” дея дуо қилади. Шунда подшоҳ “Бар дўст муборакему бар душман шум (Дўстга муборакмизу душманга шум)” дейди ва ёнидагиларга бу мисра келган рубоийнинг қолган мисраларини ҳам айтишни буюради. Хожагий Ҳожи Муҳаммад исмли амалдор бу мисра олдига “Дар разм чу оҳанему дар базм чу мум (Урушда темирмиз гўё, базмда мисли мум)” сўзларини қўшади-ю, аммо қолган байтини айта олмайди. Сўнг Жаҳонгирнинг ўзи рубоийни тўлалигича эслаб, уни қуйидаги байт билан тугал қилиб ўқийди:
Аз ҳазрати мо баранд инсоф ба Шом,
Ва зи ҳайбати мо баранд зуннор ба Рум.
(Мазмуни:
Адлу инсофимиз хабарини элтарлар Шомга,
Ҳайбатимиздан зуннор элтишар Румга.)
[“Рум” (Иккинчи Рум) – эрамизнинг тўртинчи асридан масиҳийликни қабул қилган Рим императорлари тасарруфидаги Византия мамлакати. У XV асрда усмонли турклар қўлига ўтган даврга қадар христианлар ўлкаси, мағрибдаги унга чегарадош Шом (Сурия) мамлакатигача ерлар мусулмонлар давлати бўлган. Бу ерда ана шу чегараланиш кўзда тутилган – И. Б.]
Шундан сўнг бу ўтиришда мазкур рубоийнинг ўтмиш султонларидан бирининг қайсидир подшоҳга ёзиб юборган асари экани айтилиб, кетидан Чингизхоннинг Султон Жалолиддин Мангубердини қувлаб, Синд дарёсигача боргани ҳикояси тилга олинади.
Шунда амир Абдураззоқ (Раззоқ Берди) подшоҳнинг туркий халқлар тарихига бунчалик қизиқишидан ҳайратга тушиб, “Ҳиндистон подшоҳини Турон тарихига бу даража қизиқади деб ўйламаган эдим. Демак, гарчи зоҳирда Ҳиндистон малики бўлсалар-да, аммо ботинда ва улуғворлик ва мерос эгалиги бобида бутун олам подшоҳи эканлар” дейди.
Айтиш лозимки, бу ердаги маълумот бизни яна бир масала устида бош қотиришга ундайди.
Тазкиранавис Ризоқулихон Ҳидоят (в. 1871 й.) “Мажма ул-фусаҳо”да айтишича, мазкур рубоий муаллифи Султон Жалолиддин Мангуберди (в. 1230) ҳисобланади.
Аммо унинг биринчи байти айнан юқоридагича, иккинчи байтининг эса сал фарқли равишдаги таҳрири Абдухолиқ Ғиждувоний (в. 1179) рубоийлари ичида учраса, “Шайх ул-олам” лақаби билан танилган Сайфиддин Бохарзий (в. 1261) маноқибда бу рубоий ҳеч ўзгаришсиз юқоридаги шаклда Шайх ул-олам ижодига нисбат берилган.
Албатта айни рубоийнинг кимга алоқадорлиги фактини аниқлаштириш матншунослик соҳаси иши саналиб, бунда биринчи навбатда, мазкур иккала тасаввуф намояндасига бағишланган ва баҳс юритаётганимиз рубоий ҳавола этилган асарлар қўлёзма нусхаларини қиёсий ўрганиш лозим бўлади.
Аммо шунга қарамасдан, мантиқий хулоса ўрнида айтиш мумкинки, “Мажолиси Жаҳонгирий”да бу рубоий келтирилгач, унинг ижодкори “қайсидир султон” эканига урғу берилиб, кетидан Абдураззоқ Берди қурган иморат ёки Жаҳонгир ташрифи воқеаси билан боғланмаган ҳолда Султон Жалолиддин Мангуберди ҳикоясининг келтирилиши, афтидан, бу султон номи мазкур рубоийга муаллифлик муносабати билан тилга олинган.
Йигирма саккизинчи мажлис қатнашчиси Хони Аъзам: — Чиғатой мирзоларидан бирининг (“Мажолис ун-нафоис”даги Мирзобек кўзда тутилмоқда – И. Б.) “чашмат че бало сиёҳ шуда барои жони ман” мазмунидаги туркий байти (Кўзунг не бало қаро бўлубтур, Ким жонға қаро бало бўлубтур – И. Б.) бор бўлиб, Алишер Навоий туркий шеъриятда шунча қудратга эгалигига қарамасдан “бунга жавоб айтмоқ бу фақир қошида маҳолатдин (қийин ишлардан)дур” дея юксак баҳо берган, — дейди. Шундан сўнг мазкур байт устида баҳс-мунозара бошланиб, Жаҳонгир ҳам ўз фикрларини билдиради.
Бир юз йигирма иккинчи мажлисда (1611 йил 15 ноябрь) Жаҳонгир подшоҳ ўтирганларга қуйидаги ҳикояни айтиб беради: “Бир куни ҳазрат арш остонийга (Акбар подшоҳ – И. Б.) марҳум шоҳзода (Шоҳзода Парвез бин Жаҳонгир – И. Б.) оиласида ўғил фарзанд туғилгани хабари келади. Шунда болага исм қўйиш ўйига тушадилар. Чақалоқ толесини кўрган мунажжимлар жадвалда бу вақтнинг бош ҳарфи “то” устига тўғри келгани учун боланинг исми “Темур” бўлишини маслаҳат берадилар. Бу гап қулоғимга етишгач, менга оғир ботди. Чунки бундай улуғвор исм менга ҳам, фарзандларимга ҳам қўйилмагани ҳолда масъулияти жуда юксак бу номни ўғлимнинг ўғлига қўйиш эса ўта ўринсиз эди. Хуллас, саройга бориб, бу фикримни отамга айтдим.”
Жаҳонгирнинг бу ҳикоясидан кейин йиғин қатнашчиси Маҳобатхон “инсоф билан айтганда бундай исм Сизга муносиб бўларди” дейди. Жаҳонгир Маҳобатхоннинг бу гапни нотўғри деб билади ва “Мен ҳали у ёқда турай, адолат ва инсоф билан айтганда, бу ном Бобур Мирзога ҳам, Ҳумоюн подшоҳ ва Акбар подшоҳга ҳам етмайди. Бу исм шу пайтгача ҳеч ким қўлга кирита олмаган миқдорда юрт олса, ўшанга муносибдир. Ўзгага эса ҳаром” дейди.
Бу гапдан шу йиғинда қатнашаётган ва ҳамма қатори ҳайратга тушган Диёнатхон Мовароуннаҳр ҳукмдори Абдуллоҳхон Иккинчининг ҳар гал Хуросон юришидан қайтиб, Самарқандга зиёрат учун борганида унинг учун ҳазрат соҳибқирон тахтгоҳи пойида жой ҳозирлашлари, аммо бир гал Хуросондаги катта ғалабадан кейин давлат катталари ва қозилар бу қоидани бузиб, ўтириш палосини соҳибқироннинг муборак тахтгоҳи устига тўшаганлари, буни кўрган Абдуллоҳхон Иккинчи эса ўз қўли билан уни тахт устидан тортиб олиб “соҳибқирон янглиғ жаҳонгирнинг тахтига ўтиришга муносиб эмасмен” дегани ҳикоясини бошлайди.
Ҳикоя давомида айтилишича, ўшанда ўзбек улуғлари “нега энди, Мовароуннаҳр Сизники, мана Хуросонни ҳам тўлалигича эгалладингиз, Сиз соҳибқирон тахтида ўтиришга лойиқсиз” дейишган. Хон эса яна ўша гапини такрор айтган. Аммо хушомадгўй олим ва амалдорларнинг анча далил келтириш каби илтимосларидан кейин тахтга жуда яқин ерда кигизини тўшатиб, аммо Амир Темур тахти устига чиқиб эмас, балки тахтга суянибгина ўтирган экан, холос.
Хоннинг бундай хислати Жаҳонгирга жуда маъқул келиб “улуғларни қадрлаш фақат улуғ кишиларга хосдир, бундай кишилар ўз ўрнини жуда яхши билишади” дейди ва “мен Самарқандда яшаётган бўлсам эди, ҳар кун ўша ерга бориб, соҳибқирон тахти пойини ўпган бўлардим. Худои таоло Амир Темурга шундай мақомни ато этган экан, Бобур Мирзодан тортиб, ҳеч бир бобурийнинг бул тахт устига чиқиб ўтиришга ҳаққи йўқдир. Агар Абдуллоҳхон шайбоний ана шу ҳурмат қоидасига риоя қилган экан, демак, бу билан у ўзининг улуғворлик ва инсофлилик хислатини кўрсатган” қабилидаги сўзларни қўшиб қўяди.
1626 йил ноябрь ойида Лоҳурдаги Жаҳонгир ҳузурига бориб, ўша ерда тўрт ой туриб қайтган Мутрибий Самарқандий ҳам 1627 йил март ойигача Жаҳонгир подшоҳ уюштирган йиғинлар иштирокчиси бўлади ва ўттиздан ортиқ бундай мулоқотини ўзининг “Нусхайи зебойи Жаҳонгир” тазкирасига илова қилган Хотима қисмида баён қилади. “Мажолиси Жаҳонгирий”ни нашрга тайёрлаган олимлар Мутрибийнинг бу асарини Абдусаттор бин Қосим Лоҳурийнинг мазкур китоби давоми сифатида баҳолаганлар.
“”Мажолиси Жаҳонгирий”да Мутрибий ҳикояларининг айрим маълумотларига ойдинлик киритувчи хабарлар мавжуд. Масалан, Мутрибий Жаҳонгир подшоҳ билан мулоқотларидан бирида подшоҳнинг Абдуллоҳхон ва унинг ўғли Абдулмўъминхон суратини кўрсатиб, расмнинг ўзбек хонларига ўхшатиб чизилган ё йўқлигини сўрайди ва Мутрибий тушунтириши асосида рассомга уларни тўғрилаб қўйишни буюради.
Мутрибий ўз ҳикоясида рассомнинг кимлигини айтмаган. “Мажолиси Жаҳонгирий” муаллифи йигирма биринчи (1610 йил 29 июнь) мажлисда ёзишича, бу расмлар ижодкори Усто Фаррух бўлиб, у Жаҳонгир топшириғи билан яратаётган суратлар тўпламининг бир саҳифасида Турон ҳукмдорлари Абдуллоҳхон II, Абдулмўъминхон ва Мирзо Муҳаммад Ҳаким ибн Ҳумоюн подшоҳ ҳамда Шоҳ Аббос Сафавийни биргаликда чизган экан.
“”“Мажолиси Жаҳонгирий”ни нашрга тайёрлаган олимлар айтишича, асар муаллифи Абдусаттор бин Қосим Лоҳурий ҳақида Жаҳонгир подшоҳ ўзининг “Жаҳонгирнома” китобида маълумот берган бўлиб, унинг мазмуни қуйидагича: Абдусаттор бин Қосим Лоҳурий 1619 йил Наврўзида Жаҳонгир подшоҳга бобоси Ҳумоюн Мирзо қаламига мансуб асар қўлёзмасини совға сифатида тақдим қилади. Шариат ва илми нужум, мусиқа каби соҳаларни ўз ичига олган бу китоб Ҳумоюннинг ўз қўли билан кўчириб ёзилган экан. Жаҳонгир бобоси ёзувини кўзига суртиб зиёрат қилади ва қаттиқ завқланиб “ҳеч бир совға бу тенгсиз туҳфа каби мен учун қимматли бўла олмайди” дейди.
Мутрибий “Нусхайи зебойи Жаҳонгир”да Абдуллоҳхон Иккинчининг Бухородаги кутубхонасида Ҳумоюн подшоҳнинг ўз қўли билан кўчириб ёзган “Ҳумоюннома” номли китобини кўргани борасида ёзади. Мутрибий бу китоб тавсифи ҳақида берган хабар айнан “Жаҳонгирнома” муаллифи тилга олган таъриф билан ҳамоҳангдир:
“Эрон подшоҳларидан бири бу олампаноҳ [Акбар]подшоҳнинг бузруквор отаси [Ҳумоюн] ёзган “Нусхайи Ҳумоюний” асарини сўраттирган экан. Мазкур асар нозик маънолар, ноёб иборалар билан битилган бўлиб, бир неча рисолани ўз ичига олади: Биринчиси, ислом ақидалари, иймон шартлари ҳамда дин аҳкоми ва рукнлари, мўъмин ва яхши мўъминни танимоқ баёнида; Иккинчи рисола илми нужум, юлдузлар ва осмон жисмлари ҳаракати, ой ва қуёш ўрни, буржлар ҳаракат йўналишини белгилаш, тўрт фасл таъсири, ер куррасини табақалари билан англаш, етти иқлим кенглиги ва унинг хусусиятлари, расад боғламоқ йўли ва шу илмга тааллуқли нарсалар баёнида; Учинчи рисола мусиқа илми ва бу соҳанинг келиб чиқиши, 12 мақом ва 24 шўъба ва 6 овоз ва усулнинг 17 ўлчовини билмоқ ҳамда бу илмга доир нарсалар тўғрисида; Тўртинчи рисола шеър, аруз фани, қофия, матбуъ ва маснуъ шеърларни билмоқ, бу фаннинг ўлчов-вазнлари қоидаси ва қийинчиликлари ҳамда шеър илмига оид бошқа тушунчалар ҳақида.
Ва бу фақир дағи Абдуллоҳхоннинг китобхонасида мазкур табаррук китобнинг муаллиф [Ҳумоюн подшоҳ] ўз муборак хати билан ёзган нусхасини кўрган ва мутоала қилмоқ шарафига муяссар бўлган эдим. Ғоятда беназир ва ажойиб дилпазир бир китоб бўлиб, кўрган одамнинг ақли шошар, ўқиган кишининг ҳайрати ошарди.
Хуллас, подшоҳ ғозий Акбаршоҳ Эрон подшоси илтимосини қабул қилиб, китобни ҳуснихат бобида тенгсиз бир хаттотга кўчиртириб, китоб ёнига етти юз йигирма бир ашрафий тиллосини ҳам қўшиб юборибдилар…”
Демак, Ҳумоюн подшоҳ ҳозирча чет эл ва ўзбек олимларига номаълум бу асаридан бир нечта нусха кўчириб, уларни Мовароуннаҳрга ҳам юборган экан.
“”Мажолиси Жаҳонгирий”да ёзилишича, Жаҳонгир ўтиришларида бу подшоҳ қизиққан мавзулар ичида Ўрта Осиёнинг ўтмиш тарихи билан боғлиқ ҳолда Шайх Нажмиддин Кубро ҳамда унинг шогирди Шайх Маждиддин Бағдодий билан Султон Муҳаммад Хоразмшоҳ можароси, Хожа Убайдуллоҳ Аҳрорнинг Улуғбек шогирди Али Қушчи билан анча чигал кечган муносабати, шайбоний Абдуллоҳхон Иккинчи билан отаси Искандархон ўртасида рўй берган фарзанд тарбиясига оид воқеалар ҳам қизғин баҳс-мунозара тарзида тилган олинган ҳамда Жаҳонгир ҳузурида Мовароуннаҳрнинг ўша кунги вазияти ҳақида сўз юритилган. Жумладан Бухоро шаҳри таърифи орасида бу шаҳарда антиқа гуллар борлиги, шу билан бирга қайсидир ҳовуз (афтидан Лаби ҳовуз – И. Б.) суви ўзининг ришта касалини келтириб чиқариши билан “довруғ” таратгани, Ҳинддан Ўрта Осиё хонлари ҳузурига юборилган элчилар фаолияти ҳақидаги ҳикоялар ҳам бобурий ҳукмдор қизиқиш доирасидан четда қолмаган.
Манба: “Ўзбекистон адабиёти ва санъати”, 2013 йил, июль.
АВРАНГЗЕБ ВА ГЎРИ МИР МАҚБАРАСИ
Мутрибий Самарқандийнинг “Нусхайи зебойи Жаҳонгир” тазкирасидан яхши маълумки, Акбар подшоҳ 1575 йили ҳамда Жаҳонгир подшоҳ 1625 йили Гўри Мир таъмири ва ўша ерда хизмат қилувчи ходимлар иш ҳақи учун филга ортилган тилло, кумуш тангалар юборганлар. Мутрибийнинг яна хабар беришича, Жаҳонгир подшоҳ тағин Гўри Мир таъмирига мўлжаллаб, 1627 йилда ҳам ҳузурига борган Мутрибий орқали 10 минг рупий маблағ бериб юборган.
“Музаккир ил-асҳоб” тазкираси (1693) муаллифи Малиҳо Бадеъ Самарқандий ёзишича, бобурийлар анъанага айлантирган бу иш 1687 йилда ҳам Аврангзеб подшоҳ томонидан амалга оширилган экан.
Малиҳо бу хабарни махсус келтирмай, балки тазкиранинг шоир Маонийга бағишланган бўлимида тилга олган эса-да, бизга бобурийларнинг ана шундай хайрли ишлари ҳақида нодир маълумот қайд этиб кетган.
Форс тилида битилган “Музаккир ил-асҳоб” тазкираси Исмоил БЕКЖОНОВ томонидан тўла ҳолда ўзбекчага таржима қилинган бўлиб, асардаги ана шу хабар эътиборингизга ҳавола этилмоқда.
МАОНИЙ. Хожа Абулмаонийнинг асли ҳазрати шоҳи мардон Муртазо Алининг муқаддас остонасидан бўлади. (Афғонистондаги Мозори Шариф мавзеси кўзда тутилмоқда – И.Б.)
Ҳижрий бир минг тўқсон тўққизинчи (м.1688) йили Забардастхон Умаро исмли амалдор Ҳиндустондан Жамшид мартабали, осмон қудратли саййид Субҳонқулихон аштархоний ҳузурига элчи бўлиб келганида, Маоний ҳам у билан бирга келган эди. Ўзини “элчининг воқеанависимен (тарихий воқеаларни ёзиб борувчи)” деб атаганди.
Ўшанда Искандар шукуҳли шоҳ Аврангзеб подшоҳ ўн минг рупия маблағни соҳибқирон Амир Темур мазори мужовирларига юборган бўлиб, элчи ана шу хизматга мутасдди қилинган ва пулни эгаларига эсон-омон топшириши керак эди.
Элчи ой узангили хоннинг ҳузурига етишгач ва ишларини тамомлагач, соҳибқирон мазорини зиёрат қилиш учун Бухородан Самарқандга бориши ва ўз подшоҳининг мазкур топшириғини ҳам адо этиши лозимлигини билдириб, хондан рухсат сўради. Бироқ элчига саййид Субҳоқулихондан бундай рухсат тегмади. Оқибатда элчи мазкур Абулмаонийнинг қўлига ҳалиги ўн минг рупия маблағни тутқазиб, ўзи Бухорада қолганича, уни Самарқандга жўнатди.
Бу гапни эшитган Самарқанд очкўзларининг иштаҳаси очилиб, таъмагирлик томирлари ҳаракатга келди. Тонг ва шомгача хосдан авомгача кунига икки мартаба воқеанавис ўтирган саройга қатнаб, натижада катта қиёмат йиғини ва охирзамон ғавғоси рўй берди.
Хожа Абулмаоний воқеанависнинг асли Хуросондан, ўсиб-улғайган ери эса Ҳиндистон ва суҳбатдошлари асосан эронликлар бўлгани учун у бу ердагиларни танимас, шу жиҳатдан қаерда кимни кўрса, уларнинг бир ахлатга ҳам лойиқ эмаслигига қарамай “сенинг ҳаққинг минг рупия ва сенга ҳам беражакмиз” дея, ҳаммани пулдан умидвор қилибди.
Бироз вақт шу сабабли Самарқандда тўполону шовқин-сурон бўлди.
Маоний бу юмуш учун бир дафтар тутиб, шарифзода-ю бой аҳолининг, гадо ва фақирнинг исмларини шундай бир тарзда қоғоз юзига туширдики, бирон киши қуруқ қолиб кетмади.
Сўнг дафтарни шариатпаноҳли, иззат дастгоҳли қозилар қозиси Самарқанд дорулмулкининг қозикалони жаноб қози Миракшоҳнинг олдига қўйиб, қоғозни ўз муҳри билан безашни сўради ва “ҳар ким нимага лойиқ турса, амр берсинлар, чунки мен бу хизматни фохира Бухоро шаҳрига бориб, элчига айтиб, сўнг бажо келтираман” деди.
Жаноб шариатпаноҳ қозикалон унинг бутунлай ярамас саналган ўй-фикрини тушундилар ва хато сўзларини рад этиб, хатига муҳр босмадилар. Шу билан Маоний нимани кўнглига туккан бўлса, амалга ошмай, иши орқага сурилди. Қоғози ва дафтаридаги варақларнинг иш тартиби ва интизоми узилиб кетди. Ҳақиқатдан ҳам иши шундай равнақсиз бўлдики, кўнгли йиғини тарқоқликка айланди ва улуғларнининг келиб-кетишидан қизил қиёматга дўнган давлатсаройига давлатсизлар бахти каби ҳеч ким бош суқмайдиган бўлди.
Бир неча кун шу зайл Самарқандда бўлди ва олиб келган катта маблағдан озгина қисминигина мадраса мударрислари ва соҳибқирон мақбарасида ўтирган ҳофизи қуръонларга бериб, элчи сари Бухорога қайтиб кетди.
Самарқанд аҳлидан ўша масалада у билан учрашмаган киши фақат ушбу рақамлар ёзғувчиси-ю яна зикри китобимизда олдин ўтган жаноб охунд мулло Обид Мумтоз иккаламиз бўлдик-ов. Бунинг сабаби менинг бунақа нарсаларга ўч эмаслигим бўлса, охунд мулло Обид Мумтознинг истиғно, яъни тасаввуфнинг эҳтиёжсизлик қоидасича умр кечириши эди.
Лекин Маоний эрталаб Самарқанддан қайтиш учун йўлга чиққан кун кечқурунида тасодифдан хожа амир саййид Шарифнинг иззат радифли давлатхонасида охунд мулло Обид Мумтоз ва камина у билан учрашиб қолиб, суҳбат тарзи ва улфат тарҳи рўй берди. Ҳар тўғридан ҳикоят ва ҳар фаслдан гап-сўз кетди.
Ўтиришимизда Қосимбек Девонанинг шеърлар девони бор эди. Шу баҳона мушоира ва шеър баҳси ҳам бошланди. Аммо Маонийдан арзирлик бирон нарса эшитилмади.
Яна шуким, ўша кечаси кўпинча ўзини уйқуга солиб ўтирди. Бирон нарса деган бўлса ҳам сўзлари худди уйқусираб гапираётган кишининг сўзига ўхшарди. Учрашувимиз шундан кўп бўлмагани сабабли ҳоли ҳақиқати ҳам шундан кўп даражада аён бўлмади.
Ўспиринлик айёмида бироз муддат шаҳарлар фахри Бухоро шаҳрида Қулбобо Кўкалтошнинг олий мадрасасида таҳсил сари юзланган, сўнг эса ул шаҳардан кўнгил узиб, тажрид либосини кийиб, Ҳиндистон тарафларга кетган экан. У ерда кўп умри саёҳат либосида кечган.
Сўнг Ҳинддаги эронликлар воситасида навкарликни ихтиёр қилиб “бир юз элликталик” мансабига эришган.
Маоний билан кўп суҳбатдош бўлган одамлар унинг ақли етуклиги ва тушунчаси яхши киши экани тўғрисида кўп айтишади.
Маонийнинг Мовароуннаҳрда донг таратган шеърларидан қуйидагилар ёзилди…
Ismoil BEKJON
BOBUR VA BOBURIYLARGA
OID TO’RT MAQOLA
BOBUR TILGA OLGAN “MUTASAVVIF”LAR KIM?
Bu yerdagi “so’fi” va “mutasavvif” atamalari ustida olimlarimiz o’rtasida anchagina tortishuvlar bo’lib, kimdir so’fi deganda tarki dunyo qilgan darvish-so’fi ko’zda tutilgani, mutasavvifdan maqsad esa tasavvuf olimi anglanishi borasidagi fikrni ilgari surgandi. (To’g’ri, bu bahs-munozaralarda ko’pincha mazkur ikki atamadan qay birining Alisher Navoiyga nisbat berilgani yoki qay birini Alisher Navoiyga nisbat berish to’g’ri bo’lishi borasidagi da’volar o’rtaga tashlandi. Ammo, ta’kidlash lozimki, Bobur yuqorida ko’rganimiz ma’lumotnomada ikki atamadan hech birini Alisher Navoiyga nisbatan ishlatmagan. Shuning uchun ushbu maqolada ham so’zimiz asosan Bobur ishlatgan mazkur ikki atama mazmunini ochib berish yuzasidan bo’ladi.)
Ayrim arabshunos olimlar bu fikrga qarshi chiqib, har ikki atamaning o’zagi bitta bo’lgani uchun ularning ikkitasi ham faqat bitta ma’no – tasavvuf ahlini bildirishini ta’kidlashgandi. Bunday dalildan esa, Bobur u holda nega “so’fi” va “mutasavvif” atamalarini alohida ajratib ko’rsatgani faktiga aniq javob olib bo’lmagandi.
Qizig’i shundaki, bu ikki tarafdan hech biri so’fi va mutasavvif atamalarining o’zlari da’vo qilayotgan Alisher Navoiy yoki bu atamalarni keng o’quvchilar ommasiga tanish “Boburnoma” asarida ishlatgan Boburga zamondosh olimlar ta’rifida qanday talqin qilingani borasida bironta so’z aytmagan, ya’ni o’z da’volarini bunday usul bilan dalillashga urinmagan edi.
Ular suyangan Qushayriy, Hujviriy, Suhravardiy, Abubakr Muhammad bin Is’hoq Kalobodiy, Fuod Ko’prulzoda, YE. E. Bertel`s va Malik Oripov singari olimlar fikrlarida yoki “Islom qomusi” kabi boshqa asarlarda ham bu ikki istiloh ma’nosi aniq va to’g’ri ochib berilmagan.
Boburning katta zamondoshi Abdurahmon Jomiy o’zining “Nafahot ul-uns” asari muqaddimasida tasavvuf istilohlari ta’rifi turli davr olimlari tomonidan turlicha talqin etilib, doimo o’zgarishga uchrab turganini ta’kidlab, quyidagilarni yozgan: “Abu Abdurahmon Muhammad bin Husayn as-Sullamiy an-Nisoburiy din ulug’lari va yaqin (e’tiqod, ishonch) ahli buyuklari hamda zohiriy va botiniy ilmlar o’rtasini bog’lovchi tariqat mashoyixining xislat va ahvoli bayonida bir kitob tartib bergan va unga “Tabaqoti us-so’fiya” deb nom qo’ygan… Hazrat shayx ul-imom Abu Ismoil Abdulloh bin Muhammad al-Ansoriy al-Heraviy (v. 1088) esa bu kitob ma’lumotlarini va’zxonlik davralarida aytib yurganlar hamda unga boshqa shayx va o’zlaridan ham ilhom zavqlarini qo’shganlar. Muxlis va muridlardan bittasi bularni yig’ib, kitobat qaydiga kiritgan. Bu asar ham so’fiyaning oriflik haqiqatlarini o’z ichiga olgan sharif majmua bo’lgan. Biroq uning alfozi hirotliklarning o’sha paytda rasm bo’lgan eski tili vositasida yuzaga chiqqan edi. Undan tashqari kotiblarning ilgarigi matnlarni xato o’qish, yangisini esa buzib talqin etish kabi kamchiliklari shu darajaga borib yetganki, asarning ko’p o’rinlarida maqsadni anglash qiyin bo’lib qolgan… Shu sababli, bilganlarimni zamonamizda rasm bo’lgan iboralar vositasida bayon ipiga tersam… va asarni mukammal qilsam, degan fikrga keldim. Bu ish menga 901 yil (1495 yil 21 sentyabr` – 1496 yil 9 sentyabr` oralig’i)da darvishlarga do’st va e’tiqodli ixlosmand, dunyoviy ishlardan bezor, faqr yumushida botir Amir Nizomiddin Alisher maylu istakli va ko’ngilli holda davlat mansabining oliy martabasidan voz kechib, faqru fano yo’lining sulukini olqishlagach, bu fikrni amalga oshirishni ko’nglimdagidek tarzda iltimos qildi…”
Jomiy “Nafahot ul-uns”da so’fining Haq yo’lida dunyoviy lazzatlardan butunlay tiyingan kishilar ekaniga izoh berib, ularning bir nechta toifaga bo’linishini eslatgach, so’fiylik yo’lida yana ikki toifa borligini aytadi. Bu Haq toliblaridan birinchisi “mutasavvif”lar bo’lib, Jomiy ularga shunday ta’rif beradi: “Mutasavvufa ul jamoatdirkim, nafsning ayrim sifatlaridan xaloslik topishgan va so’fiylarning ayrim ahvol va avsofi bilan tavsiflanib, alarning ahvoli nihoyotining ilk alomatlariga ega bo’lishgan. Lekin hali qalbi tubida nufus sifotining qoldiqlari yopishib qolgandir. Shu sababli ular ahli qurb (Xudoga yaqin kishilar) va so’fiyaning o’ta va cheksiz vusuli (ulanishi)dan chekingan bo’ladilar.”
Demak, so’filar o’z nafslarini butunlay tiygan kishilar bo’lishsa, mutasavviflar hali dunyo ishlaridan to’laligicha xaloslik topmagan Haq yo’li kishilari ekan!
Shu ta’rifdan kelib chiqib aytsak, Bobur “Boburnoma”da tilga olgan so’fi va mutasavvif atamalari istiloh sifatida ayri-ayri ma’noga ega bo’lib, ularni bir xil tushunish yoki so’fiy olim o’rnida ko’rish aslo mumkin emas.
Xondamir “Habib us-siyar”da Kamoliddin Husayn Kozurgohiyning asli Tabas shahridan bo’lib, ona tomonidan sayyidlar avlodidan ekani, ilmlar egallagani, shuningdek, fol boqish va boshqa sohalar qatori so’fiylik tariqatiga ham kirgani, Ozarbayjondan Hirotga kelgach, Husayn Boyqaro uni shaharning Gozurgoh mavzesidagi avliyo Abdulloh Ansoriy maqbarasiga mutavalli va shayx etib tayinlagani haqida yozadi.
Yana Xondamir aytishicha, Kamoliddin Husayn Gozurgohiy sal o’tib, vaqf mulki ishlari bo’yicha davlatning sadrlik mansabiga ham ko’tarilgan va bu borada shoirlar ta’rixlar bitishgan.
“Boburnoma” orqali bilamizki, Bobur Mirzo Samarqand atrofida Shayboniyxonga qarshi kurashda Husayn Boyqarodan harbiy yordam so’rayotgan 1500 yili bu temuriy o’z qarindoshi Bobur Mirzo huzuriga emas, aksincha, ana shu Kamoliddin Husayn Gozurgohiyni do’stlik aloqalarini o’rnatish maqsadida Shayboniyxon oldiga elchi qilib yuboradi. Bobur ta’rifi ham mazkur jihatdan Kamoliddin Husayn Gozurgohiga nisbatan nafratli va alamli tus olgan.
Demak, so’fiylik yo’liga kirgan Kamoliddin Husayn davlat ishlarida ham ishtirok etgani sababli chin so’fi maqomiga ega bo’la olmay, Bobur tomonidan, Abdurahmon Jomiy ta’riflaganidek, mutasavvif sifatida tilga olingan.
Shu o’rinda Alisher Navoiyning hajga bora olmagan 1498 yilda Husayn Boyqarodan ruxsat so’rab, bir necha oy faxriy ravishda Abdulloh Ansoriy maqbarasida mujovir bo’lib turganini eslang. O’shanda bu muqaddas haziraning rasmiy shayxi Kamoliddin Husayn Gozurgohiy bo’lib, Navoiy undan faxriy ravishdagi shayxlikni qabul qilarkan, boshiga shayxlarning halaqasi uzun sallasini o’rab, egniga so’fiylar ridosini kiygan.
Bu esa, Jomiy eslatganidek, Alisher Navoiyning ham rasman so’fiylik maslakiga kirgani, ammo uning bu ravishi so’fiylikdagi “mutasavvif” – dunyoviy orzu-havaslardan to’liq voz kechmagan bir maqomga ega bo’lganini ko’rsatadi.
Xulosa qilib aytganda, har qanday tarixiy istiloh to’g’risida so’z yuritar ekanmiz, ilm olamiga chalkash fikrlar tiqmasligimiz uchun dastlab ma’lum bir davr olimlari ta’rifi bilan ham tanishib olishimiz zarur bo’ladi.
Izohlar
1. Ta’kid bizniki.
2. Vajd va samo’ – so’fi-darvishlarning xonaqoh yoki xalq orasida raqs tushib, so’fiyona ashulalar aytishi. Bu raqs va ashulalarning turli xil uslub (ko’rinishlari) bo’lgan.
3. G’olibo (g’oliban) – ko’pincha.
4. Zahiriddin Muhammad Bobur. Boburnoma. Nashrga tayyorlovchi: Porso Shamsiev. – Toshkent: Yulduzcha, 1989, B.: 158 – 159.
Manbalar: 1. “O’zbekiston adabiyoti va san’ati”, 2014 yil, 12 sentyabr`. 2. “Ijtimoiy fikr. Inson huquqlari”, jurnal. 2014, №2. B.:98 – 101.
“NUSXAYI HUMOYUNIY” QAERDA?
Hozirgacha bizga ma’lum tarix va adabiyotshunoslikka oid manba va zamondosh olimlarimiz tadqiqotlarida Nosiriddin Muhammad Humoyun podshohning (1508 yil 6 mart – 1556 yil yanvar`) nujum, fiqh va adabiyot, musiqa sohalaridagi faoliyati xususida ma’lumot berilar ekan, bulardan uning faqat adabiy merosi – forsiy turkiyda bitgan she’rlar devoni haqida xabar qilinadi, xolos.
Shoir va adabiyotshunos Mutribiy Samarqandiy(1556 – 1630 y.)ning yagona qo’lyozma nusxasi Angliyada saqlanuvchi va haligacha deyarli tadqiq etilmagan, biroq yaqinda sharqshunos olim Ismoil Bekjonov tomonidan Eronda ko’p nusxada chop etilgan “Nusxayi zeboyi Jahongir” tazkirasi (1625 – 1628 y.)da esa nodir bir ma’lumot keltirilgan bo’lib, unda aytilishicha, Humoyun podshoh yuqorida eslatilgan sohalarda ham ilmiy asarlar yaratgan va ularni jamlab “Nusxayi Humoyuniy” nomi ostida kitob tartib bergan. 1580 yil oxiri – 1590 yillar boshida Mutribiy mazkur kitobning Humoyun podshoh o’z qo’li bilan ko’chirgan nusxasini Buxoroda Abdullohxon Ikkinchi (v. 1598 y.) saroyi kutubxonasida “ko’rish sharafiga muyassar bo’lgan”. Asarning asl nusxasi Hindistonda Akbar bin Humoyun (v.1605 y.) saroyida saqlangan bo’lib, Akbar ltasining bu kitobidan nusxa ko’chirtirib, Eron shohiga ham yuborgan ekan. Mutribiyning
mazkur xabarlari “Nusxayi zeboyi Jahongir”ning Akbar podshoh fazilatlari ulug’langan qismida quyidagicha tavsif etiladi: “Agar bu podshoh (Akbar)ning adolatligiga doir voqealarni yillab yozilsa ham sanab, oxiriga yetib bo’lmaydi.
Ul oliy sha’nli podshohning xalq haqida ko’rsatgan saxovat va xayru ehsonlari ham haddan tashqari bo’lib, shulardan bir necha voqealarni bu o’rinda bayon etsak, ishimizga xalal yetmas deb o’ylaymiz…Birinchi voqea. Eron shohlaridan biri ul olampanoh podshohning buzurgvor otasi Humoyun podshoh ta’lif etgan “Nusxayi Humoyuniy” kitobini so’rattirgan ekan va bu g’oyatda nazokatli va sharofatli kitob bir nechta risolani o’z ichiga oladi: birinchisi, islom qonunlari va iymon sharoitlari va uning buyruq va ustunlari bayoni; mo»min va yaxshi mo»minni tanimoq; ikkinchi risola, ilmi nujum, kavkab (sayyora) va falaklar sayri, Oy va Quyosh manzillarini aniqlash, burjlar aylanishi, to’rt faslning ta’siri, yer kurrasini tabaqalari bilan birga bilish, yetti iqlim suvrat-ko’rinishlari va uning xususiyatlari, rasad bog’lamoq va mazkur fanga taalluqli boshqa narsalar; uchinchi risola, musiqa ilmi va bu fanning kelib chiqishi, o’n ikki maqlm, 24 sho»ba, 6 ovoz, 17 usul o’lchovi va musiqa sohasiga oid boshqa narsalarni bilish; to’rtinchi risola, she’r ilmi, aruz va qofiya ilmi, she’rda tabiiy va masnu’ usuli, mezon va qiyin usullar qoidalari va she’r ilmiga oid boshqa narsalar.
Bu faqiringiz ushbu sharif kitobni Abdullohxonning kitobxonasida muallif (Humoyun podshoh)ning muborak xati bilan bitilgan nusxasidan mutoala qilgan edim. G’oyatdda benazir va ajoyib, dilga yoqar asar bo’lib, o’qigan odamning aqli shoshar va hayrati oshar edi.
Podshoh g’ozi (Akbar podshoh) Eron shohining iltimosini bajo keltirib, kitobni xushnavis kotibga ko’chirtirib, yoniga 721 dona ashrafiy tilla tangani ham qo’shib yuboribdi va unga bir tushuntirish maktubi ham ilova qilibdi…”
Hindiston, Eron va O’rta Osiyoda qo’lyozma nusxalari tarqalgan “Nusxayi Humoyuniy”ning XVII asrdan keyingi qismati ne kechdi? O’rta Osiyoda-ku, islomiy madaniyatga qarshi o’tkazilgan qirg’in oqibatlari bizga yaxshi ma’lum. Biroq Hindiston va Erondagi qo’lyozma nusxalar ham nahotki izsiz yo’qolib ketgan bo’lsa? Bizningcha, u qo’lyozma nusxalar yo’qolmagan, ko’plab o’rganilmay kelayotgan qo’lyozma asarlar qatori hozirgi zamon olimlari nazaridan panaroqda yotgan bo’lsa ajab emas. “Nusxayi Humoyun”ning mazkur qo’lyozma nusxalari topilsa, Mutribiy ma’lumotlariga yana ham oydinlik kiritishi, eng muhimi, Humoyun podshohning aqliy salohiyati va ilmiy qobiliyati yana bir karra namoyish etilgan bo’lardi.
Manba: “Milliy tiklanish”, 1999, 2 mart soni.
P. S. Keyinroq bizga Jahongir bin Akbar bin Humoyun podshoh qalamiga mansub “Jahongirnoma” asaridan ma’lum bo’ldiki, Humoyun podshohning o’z qo’li bilan kitobat qilgan “Nusxayi Humoyuniy” asari qo’lyozmasi boburiylar saroyi kutubxonasi xodimi Abdusattor bin Qosim Lohuriy qo’lida saqlangan bo’lib, u 1619 yil 21 mart kuni bu qimmatbaho qo’lyozma nusxani Jahongir podshohga topshirgan ekan. Bu haqida ushbu to’plamdagi “Boburiylar madaniyatiga oid manba” nomli maqolamizda to’laroq ma’lumot olasiz. – I. B.
BOBURIYLAR MADANIYATIGA OID MANBA
Boburiylar davri madaniyatiga oid qimmatli ma’lumotlarni qamragan yozma yodgorliklardan biri Abdusattor bin Qosim Lohuriyning 1612 yili Agra shahrida yozgan “Majolisi Jahongiriy” nomli asari bo’lib, uning yagona qo’lyozma nusxasi 2002 yil yanvarida Lohur shahrida yashovchi Xalil ur-Rahmon ismli ziyolining shaxsiy kutubxonasidan topilgan va qo’lyozmaning qanday asar ekanini aniqlagan lohurlik Orif Navshohiy, Mo’in Nizomiy kabi olimlar tomonidan 2006 yil Tehrondagi “Merosi maktub” nashriyotida Kirish so’zi va zarur izohlar bilan ikki ming nusxada chop etilgan.
Mazkur olimlar aytishicha, bu nodir yozma manbada asosan 1608 yil 24 oktyabr` – 1611 yil 15 noyabr` oralig’ida Jahongir tomonidan tashkil etilgan ko’ngil ochar yig’inlar tafsiloti hikoya qilinarkan, boburiylar davri madaniyatiga doir ana shu xabarlar asnosida Hindistonning o’sha paytlardagi Yevropa va Eron, Movarounnahr davlatlari bilan siyosiy-diplomatik hamda madaniy aloqalari borasida ham ma’lumotlar havola etilgan.
Ayniqsa, biz uchun kitobdagi Jahongirning ota vatani Movarounnahrni o’z tug’ilib o’sgan Hindiston bilan bir xil sevgani, ota yurti tarixiga qiziqqani, o’z ota-bobolari tili sanalmish turkiy tilni yaxshi bilgani kabi ma’lumotlari juda muhim bo’lib, ayni o’rinda shu mavzuga aloqador ma’lumotlarni ko’rsatib o’tishni lozim topdik.
Boburiylarning ota vatanga mehrli bo’lishgani va turkiy tilni e’zozlaganliklari borasida so’z ketganida, “Bobur qomusi” kitobi tahririyatining raisi Abdullo A’zam “boburiylardagi ana shunday xislatlarning shakllanishida asosan “Boburnoma” asari muhim rol` o’ynagan, ya’ni bu ajoyib yodgorlik boburiy avlodni mazkur sifatlarga ega bo’lishga undab, o’z izmidan chiqarmay turgan” qabilidagi g’oyani ilgari surgandi. Chindan ham o’ylab ko’rsak, o’z tug’ilgan vatani O’rta Osiyo va turkiy til mavqesini davlat, madaniy hayot maqomida tutgan Bobur vafotidan so’ng Afg’oniston, Hindiston kabi o’lkalarda tug’ilib-o’sgan keyingi boburiy avlodda bu xislatlarning paydo bo’lish jarayonini bir tomondan temuriylar sulolasining tarixiy shuhrati tufayli deb tushunsak, ikkinchi jihatdan bu holatni “Boburnoma”ning tarbiyaviy ahamiyati bilan bog’lasak, ayni haqiqatni aytgan bo’lamiz.
Turkiy til masalasida dastlab Jahongir bin Akbarning o’ziga murojaat qilamiz. U o’zining “”Jahongirnoma” asarida Kobulga ziyorat uchun borgani xotiralarini bayon etish asnosida quyidagilarni yozadi: “ — Kobul ta’rifi borasida hazrat firdavsmakon Bobur podshohning “Voqeot” kitobi ko’zdan kechirildi. Bu qo’lyozma nusxa butunligicha alarning muborak xati bilan bitilgan edi. Faqat uning Kobul ta’rifidagi to’rt juzvini qo’shimcha ravishda o’z xatim bilan bitib, mazkur juzvlar oxiriga ham bu to’rt juzvning mening xatim bilan yozilganini ko’rsatib turishi uchun turkiycha tilda iboralar yozib qo’ydim. [Chunki] Hindistonda tug’ilib-ulg’ayganimga qaramasdan, turkiycha so’zlashish va yozishdan quruq qolgan emasman.”
Yana “Jahongirnoma”da yozilishicha, Totorxon laqabli Tatarbek bin Ali Muhammad Akbar podshohning saltanati oxirlarida (1605 y.) Sulton Xurram (Shohjahon bin Jahongir)ga turkiy til o’rgatuvchi muallim qilib tayinlangan. Jahongir davrida ham u saroyda turk tilidan muallimlik qilish barobarida “bakovulbegi” kabi boshqa katta mansab va mukofotlar bilan siylangan.
“Majolisi Jahongiriy”ning ko’plab o’rinlarida ham Jahongirning saroydagi asli balxlik va movarounnahrlik amaldorlar, Samarqand, Buxorodan kelgan o’zbek davlati elchilari va sayyohlar bilan faqat turkiy tilda gaplashgani alohida qayd etilgan.
1611 yil 14 mart kungi (yetmish to’rtinchi) yig’inda Hindistonga yangi kelgan va keyinchalik Jahongir podshoh davlatining amirlik mansabiga erishgan asli movarounnahrlik Abdurazzoq Berdi O’zbek turkiy tilda shayboniy Abdulloxon Ikkinchi haqidagi bir qiziq voqeani so’zlab berarkan, hikoyadan zavqlangan Jahongir yonidagi turkiy tilni tushunmaydigan kishilarga mehmonning bu maroqli gaplarini forschaga tarjima qilib beradi.
Ma’lumki, Movarounnahrda kechgan siyosiy-ijtimoiy va madaniy hayot Hind hukmdori Jahongir podshohni hamisha qiziqtirib turgan. Ammo shu bilan bir qatorda Jahongir podshoh Turon o’lkasining o’tmishiga nisbatan ham befarq bo’lmagan. Misol tariqasida aytsak, “Majolisi Jahongiriy”da yozilishicha, uning bu kabi xislati mazkur Abdurazzoq (Razzoq Berdi) singari turonliklarni hayratga solgan. 1611 yil 17 martida tashkil qilingan navbatdagi (yetmish beshinchi) o’tirish mazkur Mir Abdurazzoqning Agra shahri chetidagi yangi imorat va bog’ida o’tkazilib, amir Abdurazzoq Jahongir podshoh tashrifidan boshi osmonga yetganini o’ta quvonch bilan izhor qilarkan “podshoh inoyat qilgan bu imorat va bu yanglig’ tashrif iltifoti qiyomatgacha o’zim va farzandlarim uchun muborak bo’lsin” deya duo qiladi. Shunda podshoh “Bar do’st muborakemu bar dushman shum (Do’stga muborakmizu dushmanga shum)” deydi va yonidagilarga bu misra kelgan ruboiyning qolgan misralarini ham aytishni buyuradi. Xojagiy Hoji Muhammad ismli amaldor bu misra oldiga “Dar razm chu ohanemu dar bazm chu mum (Urushda temirmiz go’yo, bazmda misli mum)” so’zlarini qo’shadi-yu, ammo qolgan baytini ayta olmaydi. So’ng Jahongirning o’zi ruboiyni to’laligicha eslab, uni quyidagi bayt bilan tugal qilib o’qiydi:
Az hazrati mo barand insof ba Shom,
Va zi haybati mo barand zunnor ba Rum.
(Mazmuni:
Adlu insofimiz xabarini eltarlar Shomga,
Haybatimizdan zunnor eltishar Rumga.)
[“Rum” (Ikkinchi Rum) – eramizning to’rtinchi asridan masihiylikni qabul qilgan Rim imperatorlari tasarrufidagi Vizantiya mamlakati. U XV asrda usmonli turklar qo’liga o’tgan davrga qadar xristianlar o’lkasi, mag’ribdagi unga chugaradosh Shom (Suriya) mamlakatigacha yerlar musulmonlar davlati bo’lgan. Bu yerda ana shu chegaralanish ko’zda tutilgan – I. B.]
Shundan so’ng bu o’tirishda mazkur ruboiyning o’tmish sultonlaridan birining qaysidir podshohga yozib yuborgan asari ekani aytilib, ketidan Chingizxonning Sulton Jaloliddin Manguberdini quvlab, Sind daryosigacha borgani hikoyasi tilga olinadi.
Shunda amir Abdurazzoq (Razzoq Berdi) podshohning turkiy halqlar tarixiga bunchalik qiziqishidan hayratga tushib, “Hindiston podshohini Turon tarixiga bu daraja qiziqadi deb o’ylamagan edim. Demak, garchi zohirda Hindiston maliki bo’lsalar-da, ammo botinda va ulug’vorlik va meros egaligi bobida butun olam podshohi ekanlar” deydi.
Aytish lozimki, bu yerdagi ma’lumot bizni yana bir masala ustida bosh qotirishga undaydi.
Tazkiranavis Rizoqulixon Hidoyat (v. 1871 y.) “Majma ul-fusaho”da aytishicha, mazkur ruboiy muallifi Sulton Jaloliddin Manguberdi (v. 1230) hisoblanadi.
Ammo uning birinchi bayti aynan yuqoridagicha, ikkinchi baytining esa sal farqli ravishdagi tahriri Abduxoliq G’ijduvoniy (v. 1179) ruboiylari ichida uchrasa, “Shayx ul-olam” laqabi bilan tanilgan Sayfiddin Boxarziy (v. 1261) manoqibda bu ruboiy hech o’zgarishsiz yuqoridagi shaklda Shayx ul-olam ijodiga nisbat berilgan.
Albatta ayni ruboiyning kimga aloqadorligi faktini aniqlashtirish matnshunoslik sohasi ishi sanalib, bunda birinchi navbatda, mazkur ikkala tasavvuf namoyandasiga bag’ishlangan va bahs yuritayotganimiz ruboiy havola etilgan asarlar qo’lyozma nusxalarini qiyosiy o’rganish lozim bo’ladi.
Ammo shunga qaramasdan, mantiqiy xulosa o’rnida aytish mumkinki, “Majolisi Jahongiriy”da bu ruboiy keltirilgach, uning ijodkori “qaysidir sulton” ekaniga urg’u berilib, ketidan Abdurazzoq Berdi qurgan imorat yoki Jahongir tashrifi voqeasi bilan bog’lanmagan holda Sulton Jaloliddin Manguberdi hikoyasining keltirilishi, aftidan, bu sulton nomi mazkur ruboiyga mualliflik munosabati bilan tilga olingan.
Yigirma sakkizinchi majlis qatnashchisi Xoni A’zam: — Chig’atoy mirzolaridan birining (“Majolis un-nafois”dagi Mirzobek ko’zda tutilmoqda – I. B.) “chashmat che balo siyoh shuda baroi joni man” mazmunidagi turkiy bayti (Ko’zung ne balo qaro bo’lubtur, Kim jong’a qaro balo bo’lubtur – I. B.) bor bo’lib, Alisher Navoiy turkiy she’riyatda shuncha qudratga egaligiga qaramasdan “bunga javob aytmoq bu faqir qoshida maholatdin (qiyin ishlardan)dur” deya yuksak baho bergan, — deydi. Shundan so’ng mazkur bayt ustida bahs-munozara boshlanib, Jahongir ham o’z fikrlarini bildiradi.
Bir yuz yigirma ikkinchi majlisda (1611 yil 15 noyabr`) Jahongir podshoh o’tirganlarga quyidagi hikoyani aytib beradi: “Bir kuni hazrat arsh ostoniyga (Akbar podshoh – I. B.) marhum shohzoda (Shohzoda Parvez bin Jahongir – I. B.) oilasida o’g’il farzand tug’ilgani xabari keladi. Shunda bolaga ism qo’yish o’yiga tushadilar. Chaqaloq tolesini ko’rgan munazjimlar jadvalda bu vaqtning bosh harfi “to” ustiga to’g’ri kelgani uchun bolaning ismi “Temur” bo’lishini maslahat beradilar. Bu gap qulog’imga yetishgach, menga og’ir botdi. Chunki bunday ulug’vor ism menga ham, farzandlarimga ham qo’yilmagani holda mas’uliyati juda yuksak bu nomni o’g’limning o’g’liga qo’yish esa o’ta o’rinsiz edi. Xullas, saroyga borib, bu fikrimni otamga aytdim.”
Jahongirning bu hikoyasidan keyin yig’in qatnashchisi Mahobatxon “insof bilan aytganda bunday ism Sizga munocib bo’lardi” deydi. Jahongir Mahobatxonning bu gapni noto’g’ri deb biladi va “Men hali u yoqda turay, adolat va insof bilan aytganda, bu nom Bobur Mirzoga ham, Humoyun podshoh va Akbar podshohga ham yetmaydi. Bu ism shu paytgacha hech kim qo’lga kirita olmagan miqdorda yurt olsa, o’shanga munosibdir. O’zgaga esa harom” deydi.
Bu gapdan shu yig’inda qatnashayotgan va hamma qatori hayratga tushgan Diyonatxon Movarounnahr hukmdori Abdullohxon Ikkinchining har gal Xuroson yurishidan qaytib, Samarqandga ziyorat uchun borganida uning uchun hazrat sohibqiron taxtgohi poyida joy hozirlashlari, ammo bir gal Xurosondagi katta g’alabadan keyin davlat kattalari va qozilar bu qoidani buzib, o’tirish palosini sohibqironning muborak taxtgohi ustiga to’shaganlari, buni ko’rgan Abdullohxon Ikkinchi esa o’z qo’li bilan uni taxt ustidan tortib olib “sohibqiron yanglig’ jahongirning taxtiga o’tirishga munosib emasmen” degani hikoyasini boshlaydi.
Hikoya davomida aytilishicha, o’shanda o’zbek ulug’lari “nega endi, Movarounnahr Sizniki, mana Xurosonni ham to’laligicha egalladingiz, Siz sohibqiron taxtida o’tirishga loyiqsiz” deyishgan. Xon esa yana o’sha gapini takror aytgan. Ammo xushomadgo’y olim va amaldorlarning ancha dalil keltirish kabi iltimoslaridan keyin taxtga juda yaqin yerda kigizini to’shatib, ammo Amir Temur taxti ustiga chiqib emas, balki taxtga suyanibgina o’tirgan ekan, xolos.
Xonning bunday xislati Jahongirga juda ma’qul kelib “ulug’larni qadrlash faqat ulug’ kishilarga xosdir, bunday kishilar o’z o’rnini juda yaxshi bilishadi” deydi va “men Samarqandda yashayotgan bo’lsam edi, har kun o’sha yerga borib, sohibqiron taxti poyini o’pgan bo’lardim. Xudoi taolo Amir Temurga shunday maqomni ato etgan ekan, Bobur Mirzodan tortib, hech bir boburiyning bul taxt ustiga chiqib o’tirishga haqqi yo’qdir. Agar Abdullohxon shayboniy ana shu hurmat qoidasiga rioya qilgan ekan, demak, bu bilan u o’zining ulug’vorlik va insoflilik xislatini ko’rsatgan” qabilidagi so’zlarni qo’shib qo’yadi.
1626 yil noyabr` oyida Lohurdagi Jahongir huzuriga borib, o’sha yerda to’rt oy turib qaytgan Mutribiy Samarqandiy ham 1627 yil mart oyigacha Jahongir podshoh uyushtirgan yig’inlar ishtirokchisi bo’ladi va o’ttizdan ortiq bunday muloqotini o’zining “Nusxayi zeboyi Jahongir” tazkirasiga ilova qilgan Xotima qismida bayon qiladi. “Majolisi Jahongiriy”ni nashrga tayyorlagan olimlar Mutribiyning bu asarini Abdusattor bin Qosim Lohuriyning mazkur kitobi davomi sifatida baholaganlar.
“”Majolisi Jahongiriy”da Mutribiy hikoyalarining ayrim ma’lumotlariga oydinlik kirituvchi xabarlar mavjud. Masalan, Mutribiy Jahongir podshoh bilan muloqotlaridan birida podshohning Abdullohxon va uning o’g’li Abdulmo»minxon suratini ko’rsatib, rasmning o’zbek xonlariga o’xshatib chizilgan yo yo’qligini so’raydi va Mutribiy tushuntirishi asosida rassomga ularni to’g’rilab qo’yishni buyuradi.
Mutribiy o’z hikoyasida rassomning kimligini aytmagan. “Majolisi Jahongiriy” muallifi yigirma birinchi (1610 yil 29 iyun`) majlisda yozishicha, bu rasmlar ijodkori Usto Farrux bo’lib, u Jahongir topshirig’i bilan yaratayotgan suratlar to’plamining bir sahifasida Turon hukmdorlari Abdullohxon II, Abdulmo»minxon va Mirzo Muhammad Hakim ibn Humoyun podshoh hamda Shoh Abbos Safaviyni birgalikda chizgan ekan.
“”“Majolisi Jahongiriy”ni nashrga tayyorlagan olimlar aytishicha, asar muallifi Abdusattor bin Qosim Lohuriy haqida Jahongir podshoh o’zining “Jahongirnoma” kitobida ma’lumot bergan bo’lib, uning mazmuni quyidagicha: Abdusattor bin Qosim Lohuriy 1619 yil Navro’zida Jahongir podshohga bobosi Humoyun Mirzo qalamiga mansub asar qo’lyozmasini sovg’a sifatida taqdim qiladi. Shariat va ilmi nujum, musiqa kabi sohalarni o’z ichiga olgan bu kitob Humoyunning o’z qo’li bilan ko’chirib yozilgan ekan. Jahongir bobosi yozuvini ko’ziga surtib ziyorat qiladi va qattiq zavqlanib “hech bir sovg’a bu tengsiz tuhfa kabi men uchun qimmatli bo’la olmaydi” deydi.
Mutribiy “Nusxayi zeboyi Jahongir”da Abdullohxon Ikkinchining Buxorodagi kutubxonasida Humoyun podshohning o’z qo’li bilan ko’chirib yozgan “Humoyunnoma” nomli kitobini ko’rgani borasida yozadi. Mutribiy bu kitob tavsifi haqida bergan xabar aynan “Jahongirnoma” muallifi tilga olgan ta’rif bilan hamohangdir:
“Eron podshohlaridan biri bu olampanoh [Akbar]podshohning buzrukvor otasi [Humoyun] yozgan “Nusxayi Humoyuniy” asarini so’rattirgan ekan. Mazkur asar nozik ma’nolar, noyob iboralar bilanbitilgan bo’lib, bir necha risolani o’z ichiga oladi: Birinchisi, islom aqidalari, iymon shartlari hamda din ahkomi va ruknlari, mo»min va yaxshi mo»minni tanimoq bayonida; Ikkinchi risola ilmi nujum, yulduzlar va osmon jismlari harakati, oy va quyosh o’rni, burjlar harakat yo’nalishini belgilash, to’rt fasl ta’siri, yer kurrasini tabaqalari bilan anglash, yetti iqlim kengligi va uning xususiyatlari, rasad bog’lamoq yo’li va shu ilmga taalluqli narsalar bayonida; Uchinchi risola musiqa ilmi va bu sohaning kelib chiqishi, 12 maqom va 24 sho»ba va 6 ovoz va usulning 17 o’lchovini bilmoq hamda bu ilmga doir narsalar to’g’risida; To’rtinchi risola she’r, aruz fani, qofiya, matbu’ va masnu’ she’rlarni bilmoq, bu fanning o’lchov-vaznlari qoidasi va qiyinchiliklari hamda she’r ilmiga oid boshqa tushunchalar haqida.
Va bu faqir dag’i Abdullohxonning kitobxonasida mazkur tabarruk kitobning muallif [Humoyun podshoh] o’z muborak xati bilan yozgan nusxasini ko’rgan va mutoala qilmoq sharafiga muyassar bo’lgan edim. G’oyatda benazir va ajoyib dilpazir bir kitob bo’lib, ko’rgan odamning aqli shoshar, o’qigan kishining hayrati oshardi.
Xullas, podshoh g’oziy Akbarshoh Eron podshosi iltimosini qabul qilib, kitobni husnixat bobida tengsiz bir xattotga ko’chirtirib, kitob yoniga yetti yuz yigirma bir ashrafiy tillosini ham qo’shib yuboribdilar…”
Demak, Humoyun podshoh hozircha chet el va o’zbek olimlariga noma’lum bu asaridan bir nechta nusxa ko’chirib, ularni Movarounnahrga ham yuborgan ekan.
“”Majolisi Jahongiriy”da yozilishicha, Jahongir o’tirishlarida bu podshoh qiziqqan mavzular ichida O’rta Osiyoning o’tmish tarixi bilan bog’liq holda Shayx Najmiddin Kubro hamda uning shogirdi Shayx Majdiddin Bag’dodiy bilan Sulton Muhammad Xorazmshoh mojarosi, Xoja Ubaydulloh Ahrorning Ulug’bek shogirdi Ali Qushchi bilan ancha chigal kechgan munosabati, shayboniy Abdullohxon Ikkinchi bilan otasi Iskandarxon o’rtasida ro’y bergan farzand tarbiyasiga oid voqealar ham qizg’in bahs-munozara tarzida tilgan olingan hamda Jahongir huzurida Movarounnahrning o’sha kungi vaziyati haqida so’z yuritilgan. Jumladan Buxoro shahri ta’rifi orasida bu shaharda antiqa gullar borligi, shu bilan birga qaysidir hovuz (aftidan Labi hovuz – I. B.) suvi o’zining rishta kasalini keltirib chiqarishi bilan “dovrug’” taratgani, Hinddan O’rta Osiyo xonlari huzuriga yuborilgan elchilar faoliyati haqidagi hikoyalar ham boburiy hukmdor qiziqish doirasidan chetda qolmagan.
Manba: “O’zbekiston adabiyoti va san’ati”, 2013 yil, iyul.
AVRANGZЕB VA GO‘RI MIR MAQBARASI
Mutribiy Samarqandiyning “Nusxayi zeboyi Jahongir” tazkirasidan yaxshi ma’lumki, Akbar podshoh 1575 yili hamda Jahongir podshoh 1625 yili Go‘ri Mir ta’miri va o‘sha yerda xizmat qiluvchi xodimlar ish haqi uchun filga ortilgan tillo, kumush tangalar yuborganlar. Mutribiyning yana xabar berishicha, Jahongir podshoh tag‘in Go‘ri Mir ta’miriga mo‘ljallab, 1627 yilda ham huzuriga borgan Mutribiy orqali 10 ming rupiy mablag‘ berib yuborgan.
“Muzakkir il-as’hob” tazkirasi (1693) muallifi Maliho Bade’ Samarqandiy yozishicha, boburiylar an’anaga aylantirgan bu ish 1687 yilda ham Avrangzeb podshoh tomonidan amalga oshirilgan ekan.
Maliho bu xabarni maxsus keltirmay, balki tazkiraning shoir Maoniyga bag‘ishlangan bo‘limida tilga olgan esa-da, bizga boburiylarning ana shunday xayrli ishlari haqida nodir ma’lumot qayd etib ketgan.
Fors tilida bitilgan “Muzakkir il-as’hob” tazkirasi Ismoil BЕKJONOV tomonidan to‘la holda o‘zbekchaga tarjima qilingan bo‘lib, asardagi ana shu xabar e’tiboringizga havola etilmoqda.
MAONIY. Xoja Abulmaoniyning asli hazrati shohi mardon Murtazo Alining muqaddas ostonasidan bo‘ladi. (Afg‘onistondagi Mozori Sharif mavzesi ko‘zda tutilmoqda – I.B.)
Hijriy bir ming to‘qson to‘qqizinchi (m.1688) yili Zabardastxon Umaro ismli amaldor Hindustondan Jamshid martabali, osmon qudratli sayyid Subhonqulixon ashtarxoniy huzuriga elchi bo‘lib kelganida, Maoniy ham u bilan birga kelgan edi. O‘zini “elchining voqeanavisimen (tarixiy voqealarni yozib boruvchi)” deb atagandi.
O‘shanda Iskandar shukuhli shoh Avrangzeb podshoh o‘n ming rupiya mablag‘ni sohibqiron Amir Temur mazori mujovirlariga yuborgan bo‘lib, elchi ana shu xizmatga mutasddi qilingan va pulni egalariga eson-omon topshirishi kerak edi.
Elchi oy uzangili xonning huzuriga yetishgach va ishlarini tamomlagach, sohibqiron mazorini ziyorat qilish uchun Buxorodan Samarqandga borishi va o‘z podshohining mazkur topshirig‘ini ham ado etishi lozimligini bildirib, xondan ruxsat so‘radi. Biroq elchiga sayyid Subhoqulixondan bunday ruxsat tegmadi. Oqibatda elchi mazkur Abulmaoniyning qo‘liga haligi o‘n ming rupiya mablag‘ni tutqazib, o‘zi Buxorada qolganicha, uni Samarqandga jo‘natdi.
Bu gapni eshitgan Samarqand ochko‘zlarining ishtahasi ochilib, ta’magirlik tomirlari harakatga keldi. Tong va shomgacha xosdan avomgacha kuniga ikki martaba voqeanavis o‘tirgan saroyga qatnab, natijada katta qiyomat yig‘ini va oxirzamon g‘avg‘osi ro‘y berdi.
Xoja Abulmaoniy voqeanavisning asli Xurosondan, o‘sib-ulg‘aygan yeri esa Hindiston va suhbatdoshlari asosan eronliklar bo‘lgani uchun u bu yerdagilarni tanimas, shu jihatdan qayerda kimni ko‘rsa, ularning bir axlatga ham loyiq emasligiga qaramay “sening haqqing ming rupiya va senga ham berajakmiz” deya, hammani puldan umidvor qilibdi.
Biroz vaqt shu sababli Samarqandda to‘polonu shovqin-suron bo‘ldi.
Maoniy bu yumush uchun bir daftar tutib, sharifzoda-yu boy aholining, gado va faqirning ismlarini shunday bir tarzda qog‘oz yuziga tushirdiki, biron kishi quruq qolib ketmadi.
So‘ng daftarni shariatpanohli, izzat dastgohli qozilar qozisi Samarqand dorulmulkining qozikaloni janob qozi Mirakshohning oldiga qo‘yib, qog‘ozni o‘z muhri bilan bezashni so‘radi va “har kim nimaga loyiq tursa, amr bersinlar, chunki men bu xizmatni foxira Buxoro shahriga borib, elchiga aytib, so‘ng bajo keltiraman” dedi.
Janob shariatpanoh qozikalon uning butunlay yaramas sanalgan o‘y-fikrini tushundilar va xato so‘zlarini rad etib, xatiga muhr bosmadilar. Shu bilan Maoniy nimani ko‘ngliga tukkan bo‘lsa, amalga oshmay, ishi orqaga surildi. Qog‘ozi va daftaridagi varaqlarning ish tartibi va intizomi uzilib ketdi. Haqiqatdan ham ishi shunday ravnaqsiz bo‘ldiki, ko‘ngli yig‘ini tarqoqlikka aylandi va ulug‘larnining kelib-ketishidan qizil qiyomatga do‘ngan davlatsaroyiga davlatsizlar baxti kabi hech kim bosh suqmaydigan bo‘ldi.
Bir necha kun shu zayl Samarqandda bo‘ldi va olib kelgan katta mablag‘dan ozgina qisminigina madrasa mudarrislari va sohibqiron maqbarasida o‘tirgan hofizi qur’onlarga berib, elchi sari Buxoroga qaytib ketdi.
Samarqand ahlidan o‘sha masalada u bilan uchrashmagan kishi faqat ushbu raqamlar yozg‘uvchisi-yu yana zikri kitobimizda oldin o‘tgan janob oxund mullo Obid Mumtoz ikkalamiz bo‘ldik-ov. Buning sababi mening bunaqa narsalarga o‘ch emasligim bo‘lsa, oxund mullo Obid Mumtozning istig‘no, ya’ni tasavvufning ehtiyojsizlik qoidasicha umr kechirishi edi.
Lekin Maoniy ertalab Samarqanddan qaytish uchun yo‘lga chiqqan kun kechqurunida tasodifdan xoja amir sayyid Sharifning izzat radifli davlatxonasida oxund mullo Obid Mumtoz va kamina u bilan uchrashib qolib, suhbat tarzi va ulfat tarhi ro‘y berdi. Har to‘g‘ridan hikoyat va har fasldan gap-so‘z ketdi.
O‘tirishimizda Qosimbek Devonaning she’rlar devoni bor edi. Shu bahona mushoira va she’r bahsi ham boshlandi. Ammo Maoniydan arzirlik biron narsa eshitilmadi.
Yana shukim, o‘sha kechasi ko‘pincha o‘zini uyquga solib o‘tirdi. Biron narsa degan bo‘lsa ham so‘zlari xuddi uyqusirab gapirayotgan kishining so‘ziga o‘xshardi. Uchrashuvimiz shundan ko‘p bo‘lmagani sababli holi haqiqati ham shundan ko‘p darajada ayon bo‘lmadi.
O‘spirinlik ayyomida biroz muddat shaharlar faxri Buxoro shahrida Qulbobo Ko‘kaltoshning oliy madrasasida tahsil sari yuzlangan, so‘ng esa ul shahardan ko‘ngil uzib, tajrid libosini kiyib, Hindiston taraflarga ketgan ekan. U yerda ko‘p umri sayohat libosida kechgan.
So‘ng Hinddagi eronliklar vositasida navkarlikni ixtiyor qilib “bir yuz elliktalik” mansabiga erishgan.
Maoniy bilan ko‘p suhbatdosh bo‘lgan odamlar uning aqli yetukligi va tushunchasi yaxshi kishi ekani to‘g‘risida ko‘p aytishadi.
Maoniyning Movarounnahrda dong taratgan she’rlaridan quyidagilar yozildi…
