Ўша фурсатда бир заифа йўлимдан чиқди. Э, у хотинмас бир ўт парчаси эдики, асти қўяверинг. Хуллас, у билан оила қурдим.  Мен уни еру кўкка ишонмас эдим. Хотин зоти эркакнинг териси остига кириб олмасин экан. Бутун ақлу ҳушимни эгаллаб олганди. Инон-ихтиёрим унинг қўлида эди. Беш йил аввал мендан кўнгли қолдими, ё бошқа бировга кўнгил қўйдими, ҳарқалай “талоғимни бер, кетаман”га тушиб олди.

CОДИҚ ҲИДОЯТ
ЁШ ХОТИННИНГ ЖАФОСИ
Рустам  Жабборов ва Ғулом Карим таржималари

     Содиқ Ҳидоят (17 февраль 1903, Теҳрон — 9 апрель 1951, Париж) — эрон ёзувчиси, филолог ва жамоат арбоби. Теҳрондаги ўқув юртида, Бельгия ва Францияда (1926—1930) таълим олган. Хориж адабиёти, Эрон тарихи ва фольклорини ўрганган. Эдгар По, Гоголь, Мопассан, Чехов, Рильке, Кафка ижодини мукаммал ўрганган. Ўрта асрлар форс халқ оғзаки ижоди намуналарини замонавий тилга таржима қилган, француз тилидаги асарларни форсчага таржима қилган. 1950 йили Парижга кетган. Қатағон пайтида қўлёзма асарларини йўқ қилган ва ўз жонига қасд қилган.
«Тирик кўмилганлар» (1930), «Уч қатра қон» (1932), «Ёруғлик сояси» (1933) «Алавийя хоним» (1933), «Кўр бойқуш» (1937), «Бошпанасиз ит» (1942), «Ғийбатлар» (1944), «Ҳожи оға» (1945), «Эртага» (1946) ҳикоялар тўплами ва қиссалари, «Сосоннинг қизи Парвин», «Оламнинг яралиши афсонаси» пьесалари, «Умар Хайём рубоиёти» (1923), «Инсон ва ҳайвон» (1924), «Ўлим» (1927), «Эрон шеъриятида янги оқимлар» (1941), «Кафка номаси» (1948), «Европада Ислом миссияси» эсселари машҳур. Содиқ Ҳидоятнинг асарлари дунёнинг кўпгина тилларига таржима қилинган.

Кеч тушиб қолган, тоғлар орасидаги қўрғон ёнида, мўъжазгина қаҳвахона ҳовлисида, тут соясидаги ёғоч каравотда икки кишинигина кўриш мумкин эди. Граммофондан дилрабо мусиқа тараларди.

Қаҳвачи эса улардан анча нарида, самоварга ўтин қалаш билан овора. Тут соясидаги мусоҳибларнинг бири озғин, кўзлари ич-ичига ботган, чўққисоқол қария Машҳади Шаҳбоз қаландарсифат, юзидан ҳорғинлиги сезилиб турган суҳбатдоши Мирзо Ядоллоҳга маъни берар эди. Бир қарашда уларнинг янги, тасодифий танишлар эканини сезиш мумкин.

Улар замонанинг бевафолиги, хотинларнинг беандоза қилиқлари хусусида қизғин баҳслашишарди. Гап тирикчилик масалаларига, пул топишнинг чандон оғирлашиб бораётганига тақалди.
– Тирикчилик одамни не куйларга солмайди, – бошини ликиллатиб гап бошлади Шаҳбоз. – Қилмаган ишимиз қолмади. Бир пайтлар Теҳронда баққоллик дўкони ҳам очганман. Кунига олти қиронга яқин пул топардим. Учма-уч рўзғорга етказардим.

Ҳамсуҳбати Мирзо Ядоллоҳ илкис унинг сўзини бўлди:
– Нима, ҳали сиз баққолчилик ҳам қилганмисиз? Менинг баққол жамоатидан кўнглим қолган.
– Нега? – ажабланди Шаҳбоз.
– Бунинг тарихи узун. Сиз аввал гапингизни тугатинг! Шаҳбоз сўзида давом этди: – Шундай қилиб… ҳа, дўконим бор эди. Шу касбнинг орқасидан яхшими-ёмонми анча пайт тирикчилик қилдим. Ўша фурсатда бир заифа йўлимдан чиқди. Э, у хотинмас бир ўт парчаси эдики, асти қўяверинг. Хуллас, у билан оила қурдим. Мен уни еру кўкка ишонмас эдим. Хотин зоти эркакнинг териси остига кириб олмасин экан.

Бутун ақлу ҳушимни эгаллаб олганди. Инон-ихтиёрим унинг қўлида эди. Беш йил аввал мендан кўнгли қолдими, ё бошқа бировга кўнгил қўйдими, ҳарқалай “талоғимни бер, кетаман”га тушиб олди. Ҳеч нарса деёлмадим. Бор-будимни сотиб, пулни бўғчага жойлаб, икки яшар боласини эргаштириб кетворди. Аввалига ҳийла енгил тортдим. Қулоғим тинчиди деб ўйлагандим. Аммо бу хотин мени тамомила ўзига боғлаб олган экан.

Беш йилдирки, ороми қарорим йўқолган. На ётиш-туришимда, на еб-ичишимда барака қолди. Биттаю битта зурриёдим, кўзимнинг қорасига нима бўлди, кимларнинг қўлида қолди, билмайман.
– Э, бу хотин зотини тушуниш қийин, – бош чайқади Мирзо Ядоллоҳ. – Бунақа бевафо аёллар аслида эркакларнинг эътиборига, ғамхўрлигу парваришига арзимайди.
– Аёлимнинг жуда ғалати феъли бор эди, – Шаҳбоз пешанасини тириштириб хотираларига берилди. – Баъзан ҳеч ким билан гаплашмас, жуда одамови бўлиб қолар, нуқул ҳеч нарса гапирмай уҳ тортгани тортган эди. Шунда “аввалги эрини қўмсаб қолгандир” дея ичимни рашк тирнай бошларди.

– Нима, сиз унинг иккинчи эримидингиз? – сўради Мирзо Ядоллоҳ қизиқсиниб.
– Ҳа, – бош ирғади Шаҳбоз. – Қўлимдан келганича унинг кўнглини овлашга, меҳрини қозонишга интилдим. Боримни йўлига нисор қилдим. Айтганини бажардим. Аммо, на илож, кетди. Уни яна бир кўрсам, юзма-юз келсам эди, деб орзу қиламан. Лоақал ўғлимни кўриш насиб этсайди.

– Э, биродар, бир кам дунё дейдилар, – унга таскин берган бўлди Ядоллоҳ.
– Сабр қилган муродига етар, дейди. Яратган ҳам сабрлиларни хуш кўрармиш. Ўзим ҳам минбар тепасида бўлганимда ҳамиша айтардимки, ас-сабру мифтохул фарах, яъниким сабр шодлик калитидур.

– Сиз олим бўлганмисиз? – сўради Шаҳбоз.
– Э, бу ўн икки йилнинг нарёғидаги гаплар, – афсус билан бош тебратди Ядоллоҳ. – Ҳозир кўриб турганингиздек бир овораю саргашта кимсаман, – у бир муддат жим қолиб, оғир хўрсинди. – Менинг ҳам ҳаётимни бир аёл барбод қилган.
– Э, бу хотинлар дастидан додингни ким айтасан, – деди Шаҳбоз.
– Йўқ, бу воқеанинг хотинлар макрига алоқаси йўқ. Бунга фақат ўзим айбдорман. Агар Теҳронда яшаган бўлсангиз, Абувий деган кишини эшитгандирсиз? Отамнинг довруғи бир пайтлар бутун шаҳарга таралган эди. Қиссахонлигу қасидахонликда, воизлигу дуогўйликда ҳеч ким унинг олдига тушломасди. У қатнашган мажлисларда одам шу қадар тирбанд бўлардики, игна ташласанг, ерга тушмасди. Аммо отам шону шуҳратини ўзи билан олиб кетди. От изини той босади деб, мен унинг ўрнини эгаллашга ҳаракат қилдим. Отамнинг жоҳу жалолини тиклаб, ҳужрасига эгалик қила бошладим. Ўзим талаба эдим, оладиган нафақам еган-ичганимга етмасди. Ҳар қалай ваъзу қасидалар ўқиб, тингловчилар эътиборини тортишга, улар ичидан ўзимга мухлис топишга уриндим…

Кўп ўтмай отамнинг муносиб издоши эканим элга маълум бўлди. Шу-шу мени баъзи хасталарга дам солиб дуо ўқишга ҳам чақирадиган бўлишди. Бир оқшом мени бир беморга дам солиш учун олиб кетишди. Қарасам, ўн тўрт-ўн беш ёшли қизча экан. Нафасим унга қанчалик кор қилганини билмадим, аммо у ўша заҳоти мени хаста қилиб қўйганди. Алқисса, ўша қизчага кўнглим суст кетди. Унгача иккита сийға (шиа мазҳабига мансуб мусулмонлар учун вақтинча никоҳдаги аёл – тарж.) билан яшаб, кейин уларнинг жавобини бергандим. Аммо бу қизча уларга ўхшамасди. Хуллас, икки кун ўтиб, унинг уйига уч туман пул, бир сидра кийим- бош ва майда-чуйда билан совчи жўнатдим. Қизнинг ота-онаси кўп куттирмади. Камтарона тўй қилиб ўйландим. …Кечқурун унинг ёнига кирдим. У шу қадар кичкина ва норасида эдики, ўзимдан ўзим уялиб кетдим.

Унга раҳмим келарди. Ахир унинг ҳали она сути оғзидан кетмаган, оила нима, эр-хотинлик нима, англайдиган ёшда эмасди. Бироқ ёши етмишдан ошиб, ўн-ўн икки яшар қизларни ҳар хил ҳийлаю найранглар билан қўлга киритадиганлар озмунчами? Рубоба (унинг исми шунақа эди) мени кўриши билан дағ-дағ титрай
бошлади. Қўлимни теккизишга ҳам ботина олмасдим. Унга яқин боришим билан йиғлай бошларди. Хуллас, уни каравот устига ётқизиб, ўзим ундан анча нарида, ерда ётадиган бўлдим. Ўша ондан яхши гап билан уни ром қилишга киришдим. Унга битта эртак айтиб бердим.

Эртаси куни яна бир эртакни ярмигача айтдим. Учинчи куни индамай ётсам, Рубобанинг ўзи “Кечаги эртакнинг давоми нима бўлди, подшоҳ Жамшид овга чиққан жойда тўхтатиб қўйгандингиз”, деди. Мен шу гапни кутиб турувдим. “Бошим оғрияпти, қувватим йўқ, баланд овозда гапиролмайман, яхшиси сенга яқинроқ борай”, дедим. Эртакни айтарканман, унга томон силжиб боравердим. Охирида…

Шаҳбоз мусоҳибининг суҳбатини эшитиб кула бошлаганди, аммо унинг кўзойнаги ортидан ёшли кўзларини кўриши билан ўзини қўлга олди. Мирзо Ядоллоҳ эса жўшқин овозда ҳикоясини давом эттирди.

– Бу гапларга ўн икки йил бўлди. Ўн икки йила-а? Қанақа аёл эди у? Меҳрибон, ақлли, одобли. Саранжом-саришта, ораста эди. Ўзи кичкина бўлсаям ҳамма ишга улгурарди. Кичкина қўлчалари билан кир ювар, тикиш-бичиш қилар, ширин-ширин овқатлар пиширарди. Мен унга ўқиш- ёзишни ўргатдим. Тез орада Шайх Саъдийнинг ҳам шеърларин ёддан айтиб берадиган бўлди. Хуллас, у билан уч йил бахтли ҳаёт кечирдик. Ўзингиз биласиз, бир товуққа ҳам дон керак, ҳам сув. Тирикчиликнинг ўзи бўлмайди. Фақат қасидахонлик қилиб, гузарма-гузар кезиб топган пулим рўзғорга етмайдиган бўп қолди. Келишмовчилик ҳам ана шундан келиб чиқди. Дўст бор, душман бор, кимдир хотинимни йўлдан уриб, орамизга совуқчилик тушди. Нима бўлдию, кунларнинг бирида қаттиқ тортишиб қолдик. У аввал кўзимга мусичадек беозор, хокисор ва муте бўлиб кўрингани билан турган битгани заҳар- заққум эканини ўшанда билдим. Уни тинчлантириш учун ҳар қанча уринмай тўхтатишнинг иложи бўлмади.

– Қанчалик пешонам шўр экан. Ўз уйимда ёғ ичидаги буйракдек яйраб ўсгандим. Еганим олдимда, емаганим ортимда эди. Қурумсоқ отам келиб-келиб сендек бир тиланчига мени сотди. Менинг тенгим аслида сен эмасдинг. Бу кунимдан ўлганим яхши эмасмиди? Сен билан бошқа яшолмайман, – дерди. Ҳарчанд ўзимни қўлга олишга уринмай, уддасидан чиқолмадим. Ахир сабр-тоқатнинг ҳам чеки бўлади. Кўз олдим қоронғилашиб кетди. Дастурхон бошида ўтириб эдим, овқат тўла идишни олиб, ҳовлига ирғитдим. Шарт ўрнимдан турдиму, хотинимниг қўлидан тутиб, қўшни ҳовлида турадиган Шайх Маҳдийннг ёнига бордим. Унинг гувоҳлигида хотинимни уч талоқ қўйдим.

Эртаси куни уйғониб, тундаги ҳолатнинг даҳшатини тасаввур қилдиму дунё кўзимга қоронғу туюлди. Пушаймон бўлдим. Аммо, энди бундан нима наф? Хотиним менга ҳаром бўлганди. Девонага ўхшаб кўчама-кўча саргардон кездим. Мени кўрган танишларим ҳам танимай ўтиб кетишарди. Хотинимни қанчалик севишимни ўшанда пайқадим. На ейиш- ичшимда, на ётиш-туришимда ҳаловат бор эди. Ҳатто, уйда ҳам қамалиб ўтиролмасдим. Уйдаги ҳамма нарса уни ёдимга солаверарди. Ахийри мазам қочиб, ётиб қолдим. Рост, уйланай десам, дарахт шохидан қиз ёғиларди. Аммо ҳеч ким унинг ўрнини боса олмасди.

Шу тариқа икки ойдан зиёд вақт ўтди. Унинг иддаси ҳам тугаб қолди. Мен ҳар қандай йўл билан бўлмасин, уни қайта никоҳимга олишга аҳд қилдим. Неча марталаб эшигига бош эгиб бордим. Аммо фойдаси бўлмади. Биласиз, шариат ҳукмига кўра, талоқ қилинган хотинни қайта никоҳга олиш учун кимгадир тегиб чиқиши керак. Иккинчи эрнинг ҳарамини кўрмай, аввалги эрига қайта олмайди. Демак, пул тўплаб, ижарага бирорта муваққат эр топишим керак эди.

Маҳалламизда бир баққол яшар, унинг башарасига қараган одамнинг қусгиси келарди. Умрида бетини ювмагани учунми, етти кучук яласа тўярди. Ўзиям яримта пиёз учун бош кесишга тайёр кимсалардан эди. Бориб, унга вазиятни тушунтирдим. Ҳамма харажатни ўзим кўтариб, Рубобани бир оқшом унга никоҳлаб берадиган бўлдим. Устига-устак қўлига беш туман пул ҳам бердим.

Шаҳбоз ҳамсуҳбатининг гапларини эшитиб, бошини хиёл эгиб олди. Чамаси у Ядоллоҳнинг ҳикоясидан мутаассир бўлмоқда эди.

– Ўша оқшом янтоқнинг устида ётгандек ухлолмай чиқдим. Уч йил бир ёстиққа бош қўйган аёлимни биров исмини тилга олса, чавақлашга тайёр турардим. Энди эса ўз қўлларим билан уни бир бедавонинг қўйнига солиб қўйдим. Хуллас, амаллаб тонг оттирдиму саҳар туриб, баққолнинг уйига йўл олдим. Уни чақириб, эшигида бир соат кутдим. Назаримда бир аср ўтгандек бўлди.

У чиқиши билан “Қани, хотинимни чақир, келишувга биноан уни талоқ қилишинг керак, ҳар қалай сенга беш туман берганман” дедим. Унинг ўша фурсатдаги шайтоний қиёфаси кўз ўнгимдан кетмайди. Тиржайганча “Тошингни тер, – деди менга. – Минг туман берсанг ҳам сенга хотинимнинг бир тукини раво кўрмайман”.
Кўз олдимда яшин чақнагандек бўлди.

Шаҳбоз кўзларини олайтириб, Ядоллоҳга юзланди:
– Субҳоноллоҳ, шунақаси ҳам бўларканми а?
– Сиз ишонмайсиз, биродар, – кадар билан гапида давом этди Мирзо Ядоллоҳ. – Нима ҳам қила олардим? Ҳақиқат мен томонда бўлганида ўзим билардим. Баққолнинг ниятини пайқадим. “Минг туманга бир тукини бермайман” деганидаёқ унинг мақсади фақат пул, каттароқ пул эканини билдим. Аммо менда ўша фурсатда сариқ чақа ҳам йўқ эди. Унга ҳеч гап айтолмадим. Томоғимга нимадир тиқилган, овозим битиб қолганди.

Нокому ноумид унинг эшигидан қайтдим. Қайтдиму дунёи дунга ҳам этак силкидим. Эгнимга қаландарлар жомасини илиб, ҳайё ҳуй деб йўлга тушдим. Мана ўн икки йилки, жаҳонгаштаман, шаҳарма-шаҳар, қишлоқма-қишлоқ кезаман, гоҳ одамлар гавжум жойда қиссахонлик қиламан, гоҳ муаллимлик. Баъзан униси- бунисига хат, ариза ёзиб бериб, чойчақа ишлайман. Гоҳида қаҳвахоналарда одамларга «Шоҳнома» ўқийман, вақти келса, най чалиб бераман.

Шу тариқа умрим ҳам поёнига етиб бормоқда. Боя нима учун баққол халқидан кўнглим қолган, деганимни энди тушунгандирсиз? У гапини тугатиб, бир нуқтага тикилганча, жим қолди.

Шаҳбоз бошини икки кафти орасида қисиб ўтирарди. Ниҳоят бошини кўтариб, оҳ чекди.

– Рубобанинг чап юзида чечакдан қолган изи бормиди? – сўради дафъатан Ядоллоҳга юзланиб. – Гапирганда кўзларини пирпиратиб турармиди?

Ядоллоҳ даст ўрнидан қўзғолди: – Сизга ким айтди буни?
– Ҳаёт инсонни ўзгартиради, юзларга ажин тушади, соч-соқол оқаради, тишлар тўкилади, овоз ўзгаради. Қарангки, иккимиз ҳам бир-биримизни танимабмиз. Ахир сиз бир пайтлар маҳалламизда турган шайх Расулнинг ўғли оғойи Мирзо Ядоллоҳ эмасмисиз?
– Сиз… кимсиз? – Мирзо Ядоллоҳ бехос ўрнидан қўзғолди.
– Ё тавба, ўша, мени ўн икки йилдан бери саргардон юришимга сабабчи бўлган баққол Шаҳбозмисиз?

Икковлон бир-бирига қадалганча қотиб қолди.

CODIQ HIDOYAT
YOSH XOTINNING JAFOSI
Fors tilidan Rustam Jabborov va G’ulom Karim tarjimalari

   Sodiq Hidoyat (17 fevral  1903, Tehron — 9 aprel` 1951, Parij) — eron yozuvchisi, filolog va jamoat arbobi. Tehrondagi o’quv yurtida, Bel`giya va Frantsiyada (1926—1930) ta’lim olgan. Xorij adabiyoti, Eron tarixi va fol`klorini o’rgangan. Edgar Po, Gogol`, Mopassan, Chexov, Ril`ke, Kafka ijodini mukammal o’rgangan. O’rta asrlar fors xalq og’zaki ijodi namunalarini zamonaviy tilga tarjima qilgan, frantsuz tilidagi asarlarni forschaga tarjima qilgan.1950 yili Parijga ketgan. Qatag’on paytida qo’lyozma asarlarini yo’q qilgan va o’z joniga qasd qilgan.
Sodiq Hidoyatning asarlari dunyoning ko’pgina tillariga tarjima qilingan.«Tirik ko’milganlar» (1930), «Uch qatra qon» (1932), «Yorug’lik soyasi» (1933) «Alaviyya xonim» (1933), «Ko’r boyqush» (1937), «Boshpanasiz it» (1942), «G’iybatlar» (1944), «Hoji og’a» (1945), «Ertaga» (1946) hikoyalar to’plami va qissalari, «Sosonning qizi Parvin», «Olamning yaralishi afsonasi» p`esalari, «Umar Xayyom ruboiyoti» (1923), «Inson va hayvon» (1924), «O’lim» (1927), «Eron she’riyatida yangi oqimlar» (1941), «Kafka nomasi» (1948), «Yevropada Islom missiyasi» esselari mashhur.

Kech tushib qolgan, tog’lar orasidagi qo’rg’on yonida, mo»jazgina
qahvaxona hovlisida, tut soyasidagi yog’och karavotda ikki kishinigina ko’rish mumkin edi. Grammofondan dilrabo musiqa taralardi.

Qahvachi esa ulardan ancha narida, samovarga o’tin qalash bilan ovora. Tut soyasidagi musohiblarning biri ozg’in, ko’zlari ich-ichiga botgan, cho’qqisoqol qariya Mashhadi Shahboz qalandarsifat, yuzidan horg’inligi sezilib turgan suhbatdoshi Mirzo Yadollohga ma’ni berar edi. Bir qarashda ularning yangi, tasodifiy tanishlar ekanini sezish mumkin.

Ular zamonaning bevafoligi, xotinlarning beandoza qiliqlari xususida qizg’in bahslashishardi. Gap tirikchilik masalalariga, pul topishning chandon og’irlashib borayotganiga taqaldi.
– Tirikchilik odamni ne kuylarga solmaydi, – boshini likillatib gap boshladi Shahboz. – Qilmagan ishimiz qolmadi. Bir paytlar Tehronda baqqollik do’koni ham ochganman. Kuniga olti qironga yaqin pul topardim. Uchma-uch ro’zg’orga yetkazardim.

Hamsuhbati Mirzo Yadolloh ilkis uning so’zini bo’ldi:
– Nima, hali siz baqqolchilik ham qilganmisiz? Mening baqqol jamoatidan ko’nglim qolgan.
– Nega? – ajablandi Shahboz.
– Buning tarixi uzun. Siz avval gapingizni tugating! Shahboz so’zida davom etdi: – Shunday qilib… ha, do’konim bor edi. Shu kasbning orqasidan yaxshimi-yomonmi ancha payt tirikchilik qildim. O’sha fursatda bir zaifa yo’limdan chiqdi. E, u xotinmas bir o’t parchasi ediki, asti qo’yavering. Xullas, u bilan oila qurdim. Men uni yeru ko’kka ishonmas edim. Xotin zoti erkakning terisi ostiga kirib olmasin ekan.

Butun aqlu hushimni egallab olgandi. Inon-ixtiyorim uning qo’lida edi. Besh yil avval mendan ko’ngli qoldimi, yo boshqa birovga ko’ngil qo’ydimi, harqalay “talog’imni ber, ketaman”ga tushib oldi. Hech narsa deyolmadim. Bor-budimni sotib, pulni bo’g’chaga joylab, ikki yashar bolasini ergashtirib ketvordi. Avvaliga hiyla yengil tortdim. Qulog’im tinchidi deb o’ylagandim. Ammo bu xotin meni tamomila o’ziga bog’lab olgan ekan.

Besh yildirki, oromi qarorim yo’qolgan. Na yotish-turishimda, na yeb-ichishimda baraka qoldi. Bittayu bitta zurriyodim, ko’zimning qorasiga nima bo’ldi, kimlarning qo’lida qoldi, bilmayman.
– E, bu xotin zotini tushunish qiyin, – bosh chayqadi Mirzo Yadolloh. – Bunaqa bevafo ayollar aslida erkaklarning e’tiboriga, g’amxo’rligu parvarishiga arzimaydi.
– Ayolimning juda g’alati fe’li bor edi, – Shahboz peshanasini tirishtirib xotiralariga berildi. – Ba’zan hech kim bilan gaplashmas, juda odamovi bo’lib qolar, nuqul hech narsa gapirmay uh tortgani tortgan edi. Shunda “avvalgi erini qo’msab qolgandir” deya ichimni rashk tirnay boshlardi.

– Nima, siz uning ikkinchi erimidingiz? – so’radi Mirzo Yadolloh qiziqsinib.
– Ha, – bosh irg’adi Shahboz. – Qo’limdan kelganicha uning ko’nglini ovlashga, mehrini qozonishga intildim. Borimni yo’liga nisor qildim. Aytganini bajardim. Ammo, na iloj, ketdi. Uni yana bir ko’rsam, yuzma-yuz kelsam edi, deb orzu qilaman. Loaqal o’g’limni ko’rish nasib etsaydi.
– E, birodar, bir kam dunyo deydilar, – unga taskin bergan bo’ldi Yadolloh.
– Sabr qilgan murodiga yetar, deydi. Yaratgan ham sabrlilarni xush ko’rarmish. O’zim ham minbar tepasida bo’lganimda hamisha aytardimki, as-sabru miftoxul farax, ya’nikim sabr shodlik kalitidur.

– Siz olim bo’lganmisiz? – so’radi Shahboz.
– E, bu o’n ikki yilning naryog’idagi gaplar, – afsus bilan bosh tebratdi Yadolloh. – Hozir ko’rib turganingizdek bir ovorayu sargashta kimsaman, – u bir muddat jim qolib, og’ir xo’rsindi. – Mening ham hayotimni bir ayol barbod qilgan.
– E, bu xotinlar dastidan dodingni kim aytasan, – dedi Shahboz.
– Yo’q, bu voqeaning xotinlar makriga aloqasi yo’q. Bunga faqat o’zim aybdorman. Agar Tehronda yashagan bo’lsangiz, Abuviy degan kishini eshitgandirsiz? Otamning dovrug’i bir paytlar butun shaharga taralgan edi. Qissaxonligu qasidaxonlikda, voizligu duogo’ylikda hech kim uning oldiga tushlomasdi. U qatnashgan majlislarda odam shu qadar tirband bo’lardiki, igna tashlasang, yerga tushmasdi. Ammo otam shonu shuhratini o’zi bilan olib ketdi. Ot izini toy bosadi deb, men uning o’rnini egallashga harakat qildim. Otamning johu jalolini tiklab, hujrasiga egalik qila boshladim. O’zim talaba edim, oladigan nafaqam yegan-ichganimga yetmasdi. Har qalay va’zu qasidalar o’qib, tinglovchilar e’tiborini tortishga, ular ichidan o’zimga muxlis topishga urindim…

Ko’p o’tmay otamning munosib izdoshi ekanim elga ma’lum bo’ldi. Shu-shu meni ba’zi xastalarga dam solib duo o’qishga ham chaqiradigan bo’lishdi. Bir oqshom meni bir bemorga dam solish uchun olib ketishdi. Qarasam, o’n to’rt-o’n besh yoshli qizcha ekan. Nafasim unga qanchalik kor qilganini bilmadim, ammo u o’sha zahoti meni xasta qilib qo’ygandi. Alqissa, o’sha qizchaga ko’nglim sust ketdi. Ungacha ikkita siyg’a (shia mazhabiga mansub musulmonlar uchun vaqtincha nikohdagi ayol – tarj.) bilan yashab, keyin ularning javobini bergandim. Ammo bu qizcha ularga o’xshamasdi. Xullas, ikki kun o’tib, uning uyiga uch tuman pul, bir sidra kiyim- bosh va mayda-chuyda bilan sovchi jo’natdim. Qizning ota-onasi ko’p kuttirmadi. Kamtarona to’y qilib o’ylandim. …Kechqurun uning yoniga kirdim. U shu qadar kichkina va norasida ediki, o’zimdan o’zim uyalib ketdim.

Unga rahmim kelardi. Axir uning hali ona suti og’zidan ketmagan, oila nima, er-xotinlik nima, anglaydigan yoshda emasdi. Biroq yoshi yetmishdan oshib, o’n-o’n ikki yashar qizlarni har xil hiylayu nayranglar bilan qo’lga kiritadiganlar ozmunchami? Ruboba (uning ismi shunaqa edi) meni ko’rishi bilan dag’-dag’ titrayboshladi. Qo’limni tekkizishga ham botina olmasdim. Unga yaqin borishim bilan yig’lay boshlardi. Xullas, uni karavot ustiga yotqizib, o’zim undan ancha narida, yerda yotadigan bo’ldim. O’sha ondan yaxshi gap bilan uni rom qilishga kirishdim. Unga bitta ertak aytib berdim.

Ertasi kuni yana bir ertakni yarmigacha aytdim. Uchinchi kuni indamay yotsam, Rubobaning o’zi “Kechagi ertakning davomi nima bo’ldi, podshoh Jamshid ovga chiqqan joyda to’xtatib qo’ygandingiz”, dedi. Men shu gapni kutib turuvdim. “Boshim og’riyapti, quvvatim yo’q, baland ovozda gapirolmayman, yaxshisi senga yaqinroq boray”, dedim. Ertakni aytarkanman, unga tomon siljib boraverdim. Oxirida…

Shahboz musohibining suhbatini eshitib kula boshlagandi, ammo uning ko’zoynagi ortidan yoshli ko’zlarini ko’rishi bilan o’zini qo’lga oldi. Mirzo Yadolloh esa jo’shqin ovozda hikoyasini davom ettirdi.

– Bu gaplarga o’n ikki yil bo’ldi. O’n ikki yila-a? Qanaqa ayol edi u? Mehribon, aqlli, odobli. Saranjom-sarishta, orasta edi. O’zi kichkina bo’lsayam hamma ishga ulgurardi. Kichkina qo’lchalari bilan kir yuvar, tikish-bichish qilar, shirin-shirin ovqatlar pishirardi. Men unga o’qish- yozishni o’rgatdim. Tez orada Shayx Sa’diyning ham she’rlarin yoddan aytib beradigan bo’ldi. Xullas, u bilan uch yil baxtli hayot kechirdik. O’zingiz bilasiz, bir tovuqqa ham don kerak, ham suv. Tirikchilikning o’zi bo’lmaydi. Faqat qasidaxonlik qilib, guzarma-guzar kezib topgan pulim ro’zg’orga yetmaydigan bo’p qoldi. Kelishmovchilik ham ana shundan kelib chiqdi. Do’st bor, dushman bor, kimdir xotinimni yo’ldan urib, oramizga sovuqchilik tushdi. Nima bo’ldiyu, kunlarning birida qattiq tortishib qoldik. U avval ko’zimga musichadek beozor, xokisor va mute bo’lib ko’ringani bilan turgan bitgani zahar- zaqqum ekanini o’shanda bildim. Uni tinchlantirish uchun har qancha urinmay to’xtatishning iloji bo’lmadi.

– Qanchalik peshonam sho’r ekan. O’z uyimda yog’ ichidagi buyrakdek yayrab o’sgandim. Yeganim oldimda, yemaganim ortimda edi. Qurumsoq otam kelib-kelib sendek bir tilanchiga meni sotdi. Mening tengim aslida sen emasding. Bu kunimdan o’lganim yaxshi emasmidi? Sen bilan boshqa yasholmayman, – derdi. Harchand o’zimni qo’lga olishga urinmay, uddasidan chiqolmadim. Axir sabr-toqatning ham cheki bo’ladi. Ko’z oldim qorong’ilashib ketdi. Dasturxon boshida o’tirib edim, ovqat to’la idishni olib, hovliga irg’itdim. Shart o’rnimdan turdimu, xotinimnig qo’lidan tutib, qo’shni hovlida turadigan Shayx Mahdiynng yoniga bordim. Uning guvohligida xotinimni uch taloq qo’ydim.

Ertasi kuni uyg’onib, tundagi holatning dahshatini tasavvur qildimu dunyo ko’zimga qorong’u tuyuldi. Pushaymon bo’ldim. Ammo, endi bundan nima naf? Xotinim menga harom bo’lgandi. Devonaga o’xshab ko’chama-ko’cha sargardon kezdim. Meni ko’rgan tanishlarim ham tanimay o’tib ketishardi. Xotinimni qanchalik sevishimni o’shanda payqadim. Na yeyish- ichshimda, na yotish-turishimda halovat bor edi. Hatto, uyda ham qamalib o’tirolmasdim. Uydagi hamma narsa uni yodimga solaverardi. Axiyri mazam qochib, yotib qoldim. Rost, uylanay desam, daraxt shoxidan qiz yog’ilardi. Ammo hech kim uning o’rnini bosa olmasdi.

Shu tariqa ikki oydan ziyod vaqt o’tdi. Uning iddasi ham tugab qoldi. Men har qanday yo’l bilan bo’lmasin, uni qayta nikohimga olishga ahd qildim. Necha martalab eshigiga bosh egib bordim. Ammo foydasi bo’lmadi. Bilasiz, shariat hukmiga ko’ra, taloq qilingan xotinni qayta nikohga olish uchun kimgadir tegib chiqishi kerak. Ikkinchi erning haramini ko’rmay, avvalgi eriga qayta olmaydi. Demak, pul to’plab, ijaraga birorta muvaqqat er topishim kerak edi.

Mahallamizda bir baqqol yashar, uning basharasiga qaragan odamning qusgisi kelardi. Umrida betini yuvmagani uchunmi, yetti kuchuk yalasa to’yardi. O’ziyam yarimta piyoz uchun bosh kesishga tayyor kimsalardan edi. Borib, unga vaziyatni tushuntirdim. Hamma xarajatni o’zim ko’tarib, Rubobani bir oqshom unga nikohlab beradigan bo’ldim. Ustiga-ustak qo’liga besh tuman pul ham berdim.

Shahboz hamsuhbatining gaplarini eshitib, boshini xiyol egib oldi. Chamasi u Yadollohning hikoyasidan mutaassir bo’lmoqda edi.

– O’sha oqshom yantoqning ustida yotgandek uxlolmay chiqdim. Uch yil bir yostiqqa bosh qo’ygan ayolimni birov ismini tilga olsa, chavaqlashga tayyor turardim. Endi esa o’z qo’llarim bilan uni bir bedavoning qo’yniga solib qo’ydim. Xullas, amallab tong ottirdimu sahar turib, baqqolning uyiga yo’l oldim. Uni chaqirib, eshigida bir soat kutdim. Nazarimda bir asr o’tgandek bo’ldi.

U chiqishi bilan “Qani, xotinimni chaqir, kelishuvga binoan uni taloq qilishing kerak, har qalay senga besh tuman berganman” dedim. Uning o’sha fursatdagi shaytoniy qiyofasi ko’z o’ngimdan ketmaydi. Tirjaygancha “Toshingni ter, – dedi menga. – Ming tuman bersang ham senga xotinimning bir tukini ravo ko’rmayman”. Ko’z oldimda yashin chaqnagandek bo’ldi.

Shahboz ko’zlarini olaytirib, Yadollohga yuzlandi:
– Subhonolloh, shunaqasi ham bo’larkanmi a?
– Siz ishonmaysiz, birodar, – kadar bilan gapida davom etdi Mirzo Yadolloh. – Nima ham qila olardim? Haqiqat men tomonda bo’lganida o’zim bilardim. Baqqolning niyatini payqadim. “Ming tumanga bir tukini bermayman” deganidayoq uning maqsadi faqat pul, kattaroq pul ekanini bildim. Ammo menda o’sha fursatda sariq chaqa ham yo’q edi. Unga hech gap aytolmadim. Tomog’imga nimadir tiqilgan, ovozim bitib qolgandi.

Nokomu noumid uning eshigidan qaytdim. Qaytdimu dunyoi dunga ham etak silkidim. Egnimga qalandarlar jomasini ilib, hayyo huy deb yo’lga tushdim. Mana o’n ikki yilki, jahongashtaman, shaharma-shahar, qishloqma-qishloq kezaman, goh odamlar gavjum joyda qissaxonlik qilaman, goh muallimlik. Ba’zan unisi- bunisiga xat, ariza yozib berib, choychaqa ishlayman. Gohida qahvaxonalarda odamlarga «Shohnoma» o’qiyman, vaqti kelsa, nay chalib beraman.

Shu tariqa umrim ham poyoniga yetib bormoqda. Boya nima uchun baqqol xalqidan ko’nglim qolgan, deganimni endi tushungandirsiz? U gapini tugatib, bir nuqtaga tikilgancha, jim qoldi.

Shahboz boshini ikki kafti orasida qisib o’tirardi. Nihoyat boshini ko’tarib, oh chekdi.

– Rubobaning chap yuzida chechakdan qolgan izi bormidi? – so’radi daf’atan Yadollohga yuzlanib. – Gapirganda ko’zlarini pirpiratib turarmidi?

Yadolloh dast o’rnidan qo’zg’oldi: – Sizga kim aytdi buni?
– Hayot insonni o’zgartiradi, yuzlarga ajin tushadi, soch-soqol oqaradi, tishlar to’kiladi, ovoz o’zgaradi. Qarangki, ikkimiz ham bir-birimizni tanimabmiz. Axir siz bir paytlar mahallamizda turgan shayx Rasulning o’g’li og’oyi Mirzo Yadolloh emasmisiz?
– Siz… kimsiz? – Mirzo Yadolloh bexos o’rnidan qo’zg’oldi.
– YO tavba, o’sha, meni o’n ikki yildan beri sargardon yurishimga sababchi bo’lgan baqqol Shahbozmisiz?

Ikkovlon bir-biriga qadalgancha qotib qoldi.