Домлам саволининг ортидан, “Яхши, қайси соҳада иш қилмокчисан? Туркманистонми, Ўзбекистонми, Қирғизистонми, Қозоғистонми ва ҳоказо?” дея сўради. Дарҳол мен яна ҳеч иккиланмай “Ўзбекистон” дедим. Бунинг бир неча сабаби бор эди. Авваломбор Ўзбекистон мустақилликка эришган туркий жумҳуриятлар ичида энг гавжуми эди. Ундан ташқари Темурийлар салтанатининг бир давомчиси мартабасида эди. Ўрта Осиёдаги тарихий шаҳарларнинг деярли аксарияти Ўзбекистон худудида жойлашган. Ўзбек- чиғатой лаҳжаси, ўзбек адабиёти ҳам муҳташам чиғатой адабиётининг бир давомчиси эди. Аҳвол бундай экан, тараддудга ўрин қоладими?

“ЎЗБЕКИСТОННИНГ НОРАСМИЙ
МАДАНИЯТ ЭЛЧИСИМАН”
Таниқли турк адабиётшуноси, доктор Ҳусайн Байдемир билан суҳбат

– Жаноб Ҳусайн, аввало, ушбу суҳбатга розилик билдирганингиз учун сизга чексиз миннатдорчилик билдираман. Биламизки, сиз Ататурк уииверситетида талабаларга ўзбек тили ва адабиётидан сабоқ берасиз. Ўзбек тилини ўрганишингизга нима сабаб бўлган? Умуман, ўзингиз ҳақингизда қисқача тўхталиб ўтсангиз.

– Бундай бир суҳбат соясида туйғу ва фикр-мулоҳазаларимни баён этишга имкон берганингиз учун аввало мен сизга ташаккурларимни арз этмоқ истардим.

Мен 1972 йил Арзирум шаҳрининг ноҳияси бўлмиш Испирда таваллуд топдим. 1990 йили Отатурк университети адабиёт факултети турк тили ва адабиёти бўлимида ўқишни бошладим. Мен туркшунослик таҳсилини бошлаганимда Совет Иттифоқи ҳали тарқалмаган эди. Аммо парчаланиш аломатлари кўрина бошлаганди. Қисқа муддатдан сўнг туркий жумҳуриятлар бирин-кетин мустақилликларини эълон қила бошлади. Биз талаба ёшлар энг бахтли онларни яшаётган эдик. Аммо бу қардошларимиз ҳақида деярли ҳеч қандай маълумотимиз, тиллари, адабиёти, тирикчиликлари, яшаш тарзи ҳақида умуман тушунчамиз йўқ эди.

Бу бўшлиқни тўлдириш учун 1992 йилдан эътиборан Туркия университетларида туркий тиллар ва адабиёт бўлимлари очила бошлади. Туркий тиллар ва адабиёт бўлими Анқарадан сўнг иккинчи ўлароқ 1995 йили Арзирум Отатурк университетида очилди. 1994 йили турк тили ва адабиёти бўлимини битириб, мактабларда дарс бера бошладим. Сўнгра, аспирантурада ўкишни давом эттирдим ва 1996 йили аспирантурани олий баҳолар билан тугатдим

Университетимизда туркий тиллар ва адабиёт бўлимининг асосчиси, раҳматли профессор Доктор Билге Сeйидўғли менга раҳбарлик қилди. У киши илк бор туркий тиллар ва адабиёти соҳасида иш юритиш истагим бор-йўқлигини сўраганда, мен ҳеч тараддуд кўрсатмай қабул қилдим.

Домлам саволининг ортидан, “Яхши, қайси соҳада иш қилмокчисан? Туркманистонми, Ўзбекистонми, Қирғизистонми, Қозоғистонми ва ҳоказо?” дея сўради. Дарҳол мен яна ҳеч иккиланмай “Ўзбекистон” дедим. Бунинг бир неча сабаби бор эди. Авваломбор Ўзбекистон мустақилликка эришган туркий жумҳуриятлар ичида энг гавжуми эди. Ундан ташқари Темурийлар салтанатининг бир давомчиси мартабасида эди. Ўрта Осиёдаги тарихий шаҳарларнинг деярли аксарияти Ўзбекистон худудида жойлашган. Ўзбек- чиғатой лаҳжаси, ўзбек адабиёти ҳам муҳташам чиғатой адабиётининг бир давомчиси эди. Аҳвол бундай экан, тараддудга ўрин қоладими?

– Адабиётнинг асоси, авваламбор, халқ оғзаки ижодидан бошланади. Фольклорга оид кўплаб мақолаларингиз чоп этилган. Бу мақолалар ўзининг долзарблиги билан алоҳида аҳамият касб этади. Умуман, бугунги кунда муштарак ёдгорликларимиз, бебаҳо меросимизни ўрганиш йўлидаги тадқиқотлардан кўнглингиз тўладими?

– Тўғри айтдингиз, адабиёт халқ оғзаки ижоди билан бошланади. Сўз бор экан, халқ оғзаки ижоди ҳам бор демакдир. Сўз инсоният тарихичалик қадимий эканини назарда тутадиган бўлсак, халқ оғзаки ижодини инсоният билан тенгдош деб айтиш мумкин. Туркийларнинг халқ оғзаки ижоди эса туркий миллатлар тарихи қадар эскидир. Муштарак ёдгорликларимизни ўрганиш йўлидаги тадқиқотлар шу боисдан ҳеч қачон тўхтаб қолмайди. Туркий халқларнинг халқ оғзаки ижоди устида тадқиқот олиб бориш бир бошқотирманинг қисмларини тўлдиришга ўхшайди. Бошқотирма бўшлиқларини энг осон тўлдиришнинг йўли чиқиши керак бўлган манзарани бутунича кўра олишдан иборатдир. Ҳозирги кунда халқ оғзаки ижоди бўйича туркий халқларнинг ҳар бир минтақасида жуда қийматли тадқиқотлар олиб борилмоқда. Фақат бу тадқиқотларнинг кўпгина қисмида мен гувоҳи бўлаётган бир камчилик бор. Бирор масала бутунловчи нуқтаи назар билан ўрганилмаяпти. Масалан, ўзбек олимлари масалага фақат Ўзбекистон нуқтаи назаридан, туркияликлар эса Туркия нуқтаи назаридан ёндошмаслиги керак. Халқ оғзаки ижодидаги кўплаб масалаларнинг ечимини энг эски даврлардан қидириш керак. Шу боис манзарага узоқроқ аспектдан қарай олсакгина пухта натижалар қўлга кирита оламиз деб ўйлайман.

– “Китоб дунёси” газетасининг 2014 йил 14-сонида эълон қилинган “Сўз қийматини билганга…” номли мақолангизни мароқ билан ўқиб чиқдим. Мақолада кўтарилган мавзу, муаммо, ҳақиқатда долзарб. Дарҳақиқат, сўз – мўъжиза. Бугун ёшларимиз баъзи сўзларнинг этимологиясидан бехабар. Кўпгина сўзларимиз лексиконимиздан чиқиб кетяпти. Алишер Навоий, Заҳириддин Муҳаммад Бобур сингари улкан сўз санъаткорларининг асарларини ўрганганимизда кўпгина саволларимизга жавоб топамиз. Шундай эмасми ?

– Ҳа, кунлар ўтган сайин баъзи сўзлар унутилиб, тилларимиз янада қисирлашиб бормоқда. Бунинг асосий сабабларидан бири ёшларнинг китоб ўқимаслигидадир. Фарзандларга ва ёшларга китоб ўқиттиролмаяпмиз. Чунки улар интернет деган тузоққа тушишдан ўзини тийиб туролмаяпти. Айниқса ахборот воситалари дейилган бир майдонда кўпинча имло хатолари кўп, сўз бойлиги чекланган, дағал тилда ёзилган, матн парчаларини ўқиганда, бундай иборани тўғри тузолмаслиги ошкор бўлади. Алоҳида шуни ҳам таъқидлаш керакки, инсонлар ҳар кунлик хаётида она тилидан бошқа тилда гаплашишлари она тили учун аҳамиятли таҳликалардан биридир. Бир тил канча кўп кўлланса, инсонлар шунчалик уни ўрганади ва у тилнинг сўз бойлигидан ўша шароитда шунчалик кўп воқиф бўладилар. Бизда “Ишлаб турган темир зангламас” деган мақол бор. Кўлланмаган тиллар вақт ўтган сари сусайиб, унутилиб кетади. Алишер Навоий ҳазратлари ўз замонасининг туркий шоирларини она тилларида қалам суришга даъват қилар эди. Агар биз ҳақиқатан Алишер Навоийни яхши кўрсак, унинг даъватига ижобат қилмоғимиз керак деб ўйлайман.

– Бугунги ўзбек-турк адабий алоқалари ҳақида ҳам тўхталсангиз.

– Туркияда ўзбек адабиёти билан боғлиқ муҳим ишлар амалга оширилди ва бу жараён ҳануз давом этмоқда. Бу изланишлар асосан магистрлик ва докторлик илмий тадқиқотлари, мақолалар ва таржима нашрлардан ташкил топмоқда. Тадқиқотлар тил, адабиёт, халқ оғзаки ижоди каби уч тамал йўналишларда амалга ошириб келинмоқда. Туркиядаги изланишлар сон жиҳатидан анча салмоқли эканлигини кўришимиз мумкин. Бунинг асосий сабаби Туркияда 30 га яқин университетда туркий халқлар тили ва адабиёти (Туркология) факультетлари фаолият юритишидир. Ушбу факультетлардаги профессор-ўқитувчилар туркий халқлар тили ва адабиёти устида изланиш олиб бормоқдалар. Масалан, ўзбек мумтоз адабиёти намояндалари бўлмиш Атоий, Ҳусайн Бойқаро, Алишер Навоий, Заҳириддин Муҳаммад Бобур, Байрамхон, Нишотий, Андaлиб, Мужрим Обид, Увайсий, Огаҳий, Хоразмий ва Муқимий каби шоирларнинг асарлари бўйича тадқиқотлар қилинди, китоблар ва мақолалар нашр этилди.

Миллий уйғониш даври ўзбек адабиёти вакилларидан бўлмиш Беҳбудий, Садриддин Айний, Абдурауф Фитрат, Абдулҳамид Чўлпон, Абдулла Қодирий ва ундан кейинги давр намояндаларидан Ойбек, Саид Аҳмад, Шукрулло, Одил Ёқубов, Пиримқул Қодиров, Абдулла Орипов, Эркин Воҳидов ва бошқа бир қатор шоир-ёзувчиларнинг ижоди бўйича алоҳида-алоҳида изланишлар қилинишига ишонаман ва бунга зарурат бор. Чунки бу изланишлар асносида икки халқ бир-бирини яқиндан танийди ва янада яқиндан англайди.

– Бугун ўзбек китобхонлари Азиз Несин, Рашод Нури Гунтегин, Ўрхун Памуқ асарларини севиб мутолаа қилади. Туркияда қайси ўзбек ёзувчиларининг асарларига қизиқиш катта?

– Шу пайтга қадар ўнлаб ўзбек шоир ва ёзувчиларининг асарлари туркчага ўгирилди. Туркчага таржима қилинган илк ўзбек романи Садриддин Айнийнинг “Бухоро жаллодлари” асаридир. Мустақилликдан сўнгра, роман таржималари фаоллашди. Ўзбекистонда жуда севиб ўқиладиган “Ўткан кунлар” романи Туркияда ҳам кўп мутолаа қилинмоқда. Ойбекнинг “Навоий” романи, Одил Ёқубовнинг “Улуғбек хазинаси”, “Кўҳна дунё”, “Адолат манзили” каби романлари ва “Муқаддас” қиссаси, Пиримқул Қодировнинг “Юлдузли тунлар”, “Ҳумоюн ва Акбар” романлари, Шукруллонинг “Кафансиз кўмилганлар” ва Нурали Қобулнинг “Унутилган соҳиллар” романлари турк китобхонларига тақдим этилди ва севиб ўқилади.

Биз “Ўзбек адабиёти” дарсларида туркчага ўгирилган бу асарлардан ўқув қўлланма сифатида фойдаланамиз. Савдода ҳам мазкур китоблар жуда харидоргир эканлигидан хабардорман. Шу пайтгача Исажон Султон ва бошқаларнинг ҳикоя китоблари таржима қилинди. Яна кўплаб шеър ва ҳикоя антологиялари нашрдан чиқди.

– Қайси ўзбек олимлари билан ҳамкорлик қиласиз?

– Мен ўзбек халқ оғзаки ижоди ва ўзбек адабиёти соҳасида илмий фаолият олиб бораман. Аммо тадқиқотларимнинг катта қисми ўзбек халқ оғзаки ижоди масалаларига бағишланган. Эҳтимол шундан бўлса керак, Ўзбекистонда ҳам кўпроқ фольклоршунос олимлар билан танишдим ва ўзбек халқ оғзаки ижодининг долзарб масалалари бўйича ҳам улар билан илмий мулоқотда бўлиб тураман. Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт институтидаги фольклоршунос олимлар билан соҳага оид масалаларда фикрлашиб турамиз. Бу борада, йирик фольклоршунос олим доктор Тўра Мирзаевни алоҳида тилга олишим мумкин. Доктор Низомиддин Маҳмудов раҳбарлигидаги институтнинг салоҳиятли олимлари ўзбек фани ва маданиятини Туркияда танитиш ишлари бўйича бизга ёрдамларини аяшмайди. Ўзбек адабиёти масалалари бўйича фурсат топилди дегунча таниқли адабиётшунос олим, ажойиб инсон доктор Наим Каримовнинг тажрибаларидан фойдаланишга ҳаракат қиламиз. Бундан ташқари, Ўзбекистондаги бошқа университет ва институтларда меҳнат қиладиган олимлар билан ҳам вақти-вақти билан мулоқотда бўлиб турамиз.

– Талабаларга ўзбек тили ва адабиётидан сабоқ берасиз. Умуман, бу тилга уларнинг қизиқиши қай даражада? Ўзбек адабиёти борасида илмий тадқиқот олиб бораётган шогирдларингиз ҳам борми?

– Бизнинг бўлимда ҳозирда қарийб 450 нафар талаба бор. Улар туркий тиллар ва туркий адабиётлардан сабоқ оладилар. Биринчи курсда турк тили ва адабиётидан, иккинчи курсда озарбайжон, туркман тиллари ва адабиётларидан, учинчи курсда ўзбек тили ва адабиётидан, сўнгги курсда эса қозоқ, қирғиз ва бошқирд-татар тиллари ва адабиётларидан дарс оладилар. Бу программадан ҳам кўриниб турибдики, ўзбек тили ва адабиёти дарсларига бошқа тилларникига қараганда кўпроқ ўрин берилади. Мен ўзбекчани ўргатишда грамматик хусусиятлардан кўра оғзаки ўзлаштиришларга кўпроқ аҳаммият бераман. Мисол учун, тилни ўргана олишлари учун ҳар бир талабага ёдлаш учун ўзбекча ўртача мингта сўзни йил бошидаёқ рўйхат қилиб бераман. Булар кундалик ҳаётда тез-тез қўлланиладиган сўзлардир. Яна шунча муштарак сўзларимиз бор. Буларни ўргангандан кейин кундалик мулоқотда тушуна оладиган даражага етиб келадилар. Йил давомида қилинган таржималар орқали маълум савияга етадилар. Орада-сирада ўтказган анкеталардан шуни билиб олдикки, туркий тиллар орасида талабаларимиз энг кўп қизиқадиган ва ўрганишни истайдиган тил ўзбекчадир. Ўзбекистон — Туркистоннинг қалби , маданият маркази эканини билганлари учун бу ернинг тили ва адабиётига ҳам шу меъёрда аҳамият берадилар. Ўзбек адабиёти борасида илмий тадқиқот олиб бораётган шогирдларимиз ҳам бор, албатта.

– Келгусидаги илмий режаларингиз ҳақида ҳам тўхталсаниз.

– Ҳам ўзбек халк оғзаки ижоди билан, хам замонавий ўзбек адабиёти билан шуғулланганимни юқорида баён этиб ўтдим. Бир режа асосида ҳаракат киламан. Ҳозирга қадар ёзган асарларим асосида “Ўзбек халк оғзаки ижоди” исмли китоб ёзмоқ орзуйим бор. Ўзбекистонда бундай асарларнинг сони кўп. Дастлаб ўша китоблардан бирини танлаб таржима қилмокчи бўлдим. Қарасам, у китоблар ўзбеклар учун ёзилган асарлар. Ўзбек одам уларни ўқиб, бемалол англай олади. Туркларга Туркиядаги дунёқараш мантиғи ила ёзилган асар керак. Масалан, ичида кўплаб ўрнак матн бўлган ва мавзу бу ўрнакларга биноан англатилиши керак. Матнларнинг ўзбекча ва туркча мисоллари бўлмоғи керак. Бу ишни яқинда бошлаб, ҳали ҳозиргача ўшани устида ишламоқдаман. Бир ярим йилда битириш мўлжалим бор. Туркияда ўзбек тилини билмаган бир изланувчи ёки оддий бир ватандош ўзбек халк оғзаки ижодини ўрганмоқчи бўлса ҳар томонлама тадқиқ этилган бир китоб тополмайди. Шунинг учун тезликда бундай бир китоб ёзилишига эҳтиёж бор. Бу китоб халк оғзаки ижоди соҳасида балки охирги ишим бўлар.

Кейин замонавий ўзбек адабиёти устида иш қилмок истайман. Ҳозирда бир тарафдан материал йиғиб, бошқа тарафдан фурсат бўлди дегунча, ўқиб, танишиб чиқяпман. Шахсий кутубхонамда – ҳеч санамадим, аммо ўзбекча шеърий ва ҳикоя тўпламлари, роман ва театрга тегишли китобларнинг сони мингга яқин деб ўйлайман. Икки йил аввал Ўзбекистонга сўнгги бор келганимда тахминан юз эллик адад роман сотиб олгандим. Булар ўзбек адабиётининг энг гўзал романларидир. Улар узра иш бошлашга тошиқиб турибман. Туркияда туркий тиллар ва адабиётлар деган бўлимлар бор. Мен ишлаётган университетда бир кун келиб ўзбек тили ва адабиёти бўлимини очилишига сабабчи бўлсам, ўзимни сўнг мақсадимга эришган деб ҳисоблардим.

– Самимий суҳбатингиз учун ташаккур, Ҳусейн бей! “Сурхон ёшлари” газетаси муштарийларига тилакларингиз бўлса, марҳамат!

– Мен қачонки бир ўзбек қардошим билан танишсам, илк айтадиганим “юртингизнинг қадрига етинг” деган сўз бўлади. Бу бежизга эмас. Биз турклар ниҳоятда мураккаб жўғрофияда яшаймиз. Бир ёнимизда Ироқ, бир томонимизда Сурия бор. Туркияга чегарадош бу мамлакатларда жиддий нотинчликлар мавжуд. Ўзбекистон бу жиҳатдан ҳам омадли десак, янглишмаймиз. Ўзбекистондаги тинчлик ва барқарорлик диққатга сазовордир. Бу ўз-ўзидан бўлмаслигини таъкидлашга эҳтиёж бўлмаса керак. Ўзбекистоннинг имкониятлари жуда катта. Тупроғининг усти ҳам, ости ҳам бойликларга кон. Юртингизнинг яна-да фаровон бўлишига, ҳар жиҳатдан тараққий этишига ишонаман ва чин кўнгилдан истайман ҳам. Ҳамма гап ишонч ва шу мақсад йўлида ҳаракат қилишга боғлиқ.
Ишхонамда деворларини Ўзбекистон байроғи, давлат рамзлари, ўзбек миллий либослари, тасвирий санъат намуналари ва эсдалик буюмлар билан безатганман. Самарқанд нони ҳам бор. Хонамга кирганлар бу ерни кичик Ўзбекистон деб айтишади. Бундан беҳад хурсанд бўламан. Хонамга ташриф буюрганларга бой маданиятингиздан, анъана ва одатларингиздан ҳикоя қилиб бераман. Баъзан талабаларга сюрприз қилиб ўзбек миллий кийимларидан кийиб кириб бораман. Уларга ҳам бу жуда ёқади. Бу ерда Ўзбекистоннинг норасмий маданият элчилигини бажаряпман десам ҳам бўлади. “Сурхон ёшлари” газетаси муштарийларига энг самимий тилакларимни йўллайман. Саломимни қабул қилгайсиз деган умиддаман.

– Сизга яна бир бор миннатдорчилик билдириб, ўзбек-турк адабий алоқалари йўлидаги ишларингизга улкан муваффақиятлар тилайман.

– Илмий-педагогик фаолиятим ҳақида сўзлашга имкон яратганингиз учун сизга ва газетхонларга самимий миннатдорчилик билдираман.

Обид ШОФИЕВ суҳбатлашди
Манба: “Сурхон ёшлари” газетаси, 2016-йил 17-май № 9 (143)

Сайтимизда шу мавзуда яна ўқинг:
Ҳусайн Байдемир. Сўз қимматини билганга

“O‘ZBЕKISTONNING NORASMIY
MADANIYAT ELCHISIMAN”
Taniqli turk adabiyotshunosi, doktor Husayn Baydemir bilan suhbat

– Janob Husayn, avvalo, ushbu suhbatga rozilik bildirganingiz uchun sizga cheksiz minnatdorchilik bildiraman. Bilamizki, siz Ataturk uiiversitetida talabalarga o‘zbek tili va adabiyotidan saboq berasiz. O‘zbek tilini o‘rganishingizga nima sabab bo‘lgan? Umuman, o‘zingiz haqingizda qisqacha to‘xtalib o‘tsangiz.

– Bunday bir suhbat soyasida tuyg‘u va fikr-mulohazalarimni bayon etishga imkon berganingiz uchun avvalo men sizga tashakkurlarimni arz etmoq istardim.

Men 1972 yil Arzirum shahrining nohiyasi bo‘lmish Ispirda tavallud topdim. 1990 yili Otaturk universiteti adabiyot fakulteti turk tili va adabiyoti bo‘limida o‘qishni boshladim. Men turkshunoslik tahsilini boshlaganimda Sovet Ittifoqi hali tarqalmagan edi. Ammo parchalanish alomatlari ko‘rina boshlagandi. Qisqa muddatdan so‘ng turkiy jumhuriyatlar birin-ketin mustaqilliklarini e’lon qila boshladi. Biz talaba yoshlar eng baxtli onlarni yashayotgan edik. Ammo bu qardoshlarimiz haqida deyarli hech qanday ma’lumotimiz, tillari, adabiyoti, tirikchiliklari, yashash tarzi haqida umuman tushunchamiz yo‘q edi.

Bu bo‘shliqni to‘ldirish uchun 1992 yildan e’tiboran Turkiya universitetlarida turkiy tillar va adabiyot bo‘limlari ochila boshladi. Turkiy tillar va adabiyot bo‘limi Anqaradan so‘ng ikkinchi o‘laroq 1995 yili Arzirum Otaturk universitetida ochildi. 1994 yili turk tili va adabiyoti bo‘limini bitirib, maktablarda dars bera boshladim. So‘ngra, aspiranturada o‘kishni davom ettirdim va 1996 yili aspiranturani oliy baholar bilan tugatdim

Universitetimizda turkiy tillar va adabiyot bo‘limining asoschisi, rahmatli professor Doktor Bilge Seyido‘g‘li menga rahbarlik qildi. U kishi ilk bor turkiy tillar va adabiyoti sohasida ish yuritish istagim bor-yo‘qligini so‘raganda, men hech taraddud ko‘rsatmay qabul qildim.

Domlam savolining ortidan, “Yaxshi, qaysi sohada ish qilmokchisan? Turkmanistonmi, O‘zbekistonmi, Qirg‘izistonmi, Qozog‘istonmi va hokazo?” deya so‘radi. Darhol men yana hech ikkilanmay “O‘zbekiston” dedim. Buning bir necha sababi bor edi. Avvalombor O‘zbekiston mustaqillikka erishgan turkiy jumhuriyatlar ichida eng gavjumi edi. Undan tashqari Temuriylar saltanatining bir davomchisi martabasida edi. O‘rta Osiyodagi tarixiy shaharlarning deyarli aksariyati O‘zbekiston xududida joylashgan. O‘zbek- chig‘atoy lahjasi, o‘zbek adabiyoti ham muhtasham chig‘atoy adabiyotining bir davomchisi edi. Ahvol bunday ekan, taraddudga o‘rin qoladimi?

– Adabiyotning asosi, avvalambor, xalq og‘zaki ijodidan boshlanadi. Folklorga oid ko‘plab maqolalaringiz chop etilgan. Bu maqolalar o‘zining dolzarbligi bilan alohida ahamiyat kasb etadi. Umuman, bugungi kunda mushtarak yodgorliklarimiz, bebaho merosimizni o‘rganish yo‘lidagi tadqiqotlardan ko‘nglingiz to‘ladimi?

– To‘g‘ri aytdingiz, adabiyot xalq og‘zaki ijodi bilan boshlanadi. So‘z bor ekan, xalq og‘zaki ijodi ham bor demakdir. So‘z insoniyat tarixichalik qadimiy ekanini nazarda tutadigan bo‘lsak, xalq og‘zaki ijodini insoniyat bilan tengdosh deb aytish mumkin. Turkiylarning xalq og‘zaki ijodi esa turkiy millatlar tarixi qadar eskidir. Mushtarak yodgorliklarimizni o‘rganish yo‘lidagi tadqiqotlar shu boisdan hech qachon to‘xtab qolmaydi. Turkiy xalqlarning xalq og‘zaki ijodi ustida tadqiqot olib borish bir boshqotirmaning qismlarini to‘ldirishga o‘xshaydi. Boshqotirma bo‘shliqlarini eng oson to‘ldirishning yo‘li chiqishi kerak bo‘lgan manzarani butunicha ko‘ra olishdan iboratdir. Hozirgi kunda xalq og‘zaki ijodi bo‘yicha turkiy xalqlarning har bir mintaqasida juda qiymatli tadqiqotlar olib borilmoqda. Faqat bu tadqiqotlarning ko‘pgina qismida men guvohi bo‘layotgan bir kamchilik bor. Biror masala butunlovchi nuqtai nazar bilan o‘rganilmayapti. Masalan, o‘zbek olimlari masalaga faqat O‘zbekiston nuqtai nazaridan, turkiyaliklar esa Turkiya nuqtai nazaridan yondoshmasligi kerak. Xalq og‘zaki ijodidagi ko‘plab masalalarning yechimini eng eski davrlardan qidirish kerak. Shu bois manzaraga uzoqroq aspektdan qaray olsakgina puxta natijalar qo‘lga kirita olamiz deb o‘ylayman.

– “Kitob dunyosi” gazetasining 2014 yil 14-sonida e’lon qilingan “So‘z qiymatini bilganga…” nomli maqolangizni maroq bilan o‘qib chiqdim. Maqolada ko‘tarilgan mavzu, muammo, haqiqatda dolzarb. Darhaqiqat, so‘z – mo‘’jiza. Bugun yoshlarimiz ba’zi so‘zlarning etimologiyasidan bexabar. Ko‘pgina so‘zlarimiz leksikonimizdan chiqib ketyapti. Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur singari ulkan so‘z san’atkorlarining asarlarini o‘rganganimizda ko‘pgina savollarimizga javob topamiz. Shunday emasmi ?

– Ha, kunlar o‘tgan sayin ba’zi so‘zlar unutilib, tillarimiz yanada qisirlashib bormoqda. Buning asosiy sabablaridan biri yoshlarning kitob o‘qimasligidadir. Farzandlarga va yoshlarga kitob o‘qittirolmayapmiz. Chunki ular internet degan tuzoqqa tushishdan o‘zini tiyib turolmayapti. Ayniqsa axborot vositalari deyilgan bir maydonda ko‘pincha imlo xatolari ko‘p, so‘z boyligi cheklangan, dag‘al tilda yozilgan, matn parchalarini o‘qiganda, bunday iborani to‘g‘ri tuzolmasligi oshkor bo‘ladi. Alohida shuni ham ta’qidlash kerakki, insonlar har kunlik xayotida ona tilidan boshqa tilda gaplashishlari ona tili uchun ahamiyatli tahlikalardan biridir. Bir til kancha ko‘p ko‘llansa, insonlar shunchalik uni o‘rganadi va u tilning so‘z boyligidan o‘sha sharoitda shunchalik ko‘p voqif bo‘ladilar. Bizda “Ishlab turgan temir zanglamas” degan maqol bor. Ko‘llanmagan tillar vaqt o‘tgan sari susayib, unutilib ketadi. Alisher Navoiy hazratlari o‘z zamonasining turkiy shoirlarini ona tillarida qalam surishga da’vat qilar edi. Agar biz haqiqatan Alisher Navoiyni yaxshi ko‘rsak, uning da’vatiga ijobat qilmog‘imiz kerak deb o‘ylayman.

– Bugungi o‘zbek-turk adabiy aloqalari haqida ham to‘xtalsangiz.

– Turkiyada o‘zbek adabiyoti bilan bog‘liq muhim ishlar amalga oshirildi va bu jarayon hanuz davom etmoqda. Bu izlanishlar asosan magistrlik va doktorlik ilmiy tadqiqotlari, maqolalar va tarjima nashrlardan tashkil topmoqda. Tadqiqotlar til, adabiyot, xalq og‘zaki ijodi kabi uch tamal yo‘nalishlarda amalga oshirib kelinmoqda. Turkiyadagi izlanishlar son jihatidan ancha salmoqli ekanligini ko‘rishimiz mumkin. Buning asosiy sababi Turkiyada 30 ga yaqin universitetda turkiy xalqlar tili va adabiyoti (Turkologiya) fakultetlari faoliyat yuritishidir. Ushbu fakultetlardagi professor-o‘qituvchilar turkiy xalqlar tili va adabiyoti ustida izlanish olib bormoqdalar. Masalan, o‘zbek mumtoz adabiyoti namoyandalari bo‘lmish Atoiy, Husayn Boyqaro, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur, Bayramxon, Nishotiy, Andalib, Mujrim Obid, Uvaysiy, Ogahiy, Xorazmiy va Muqimiy kabi shoirlarning asarlari bo‘yicha tadqiqotlar qilindi, kitoblar va maqolalar nashr etildi.

Milliy uyg‘onish davri o‘zbek adabiyoti vakillaridan bo‘lmish Behbudiy, Sadriddin Ayniy, Abdurauf Fitrat, Abdulhamid Cho‘lpon, Abdulla Qodiriy va undan keyingi davr namoyandalaridan Oybek, Said Ahmad, Shukrullo, Odil Yoqubov, Pirimqul Qodirov, Abdulla Oripov, Erkin Vohidov va boshqa bir qator shoir-yozuvchilarning ijodi bo‘yicha alohida-alohida izlanishlar qilinishiga ishonaman va bunga zarurat bor. Chunki bu izlanishlar asnosida ikki xalq bir-birini yaqindan taniydi va yanada yaqindan anglaydi.

– Bugun o‘zbek kitobxonlari Aziz Nesin, Rashod Nuri Guntegin, O‘rxun Pamuq asarlarini sevib mutolaa qiladi. Turkiyada qaysi o‘zbek yozuvchilarining asarlariga qiziqish katta?

– Shu paytga qadar o‘nlab o‘zbek shoir va yozuvchilarining asarlari turkchaga o‘girildi. Turkchaga tarjima qilingan ilk o‘zbek romani Sadriddin Ayniyning “Buxoro jallodlari” asaridir. Mustaqillikdan so‘ngra, roman tarjimalari faollashdi. O‘zbekistonda juda sevib o‘qiladigan “O‘tkan kunlar” romani Turkiyada ham ko‘p mutolaa qilinmoqda. Oybekning “Navoiy” romani, Odil Yoqubovning “Ulug‘bek xazinasi”, “Ko‘hna dunyo”, “Adolat manzili” kabi romanlari va “Muqaddas” qissasi, Pirimqul Qodirovning “Yulduzli tunlar”, “Humoyun va Akbar” romanlari, Shukrulloning “Kafansiz ko‘milganlar” va Nurali Qobulning “Unutilgan sohillar” romanlari turk kitobxonlariga taqdim etildi va sevib o‘qiladi.

Biz “O‘zbek adabiyoti” darslarida turkchaga o‘girilgan bu asarlardan o‘quv qo‘llanma sifatida foydalanamiz. Savdoda ham mazkur kitoblar juda xaridorgir ekanligidan xabardorman. Shu paytgacha Isajon Sulton va boshqalarning hikoya kitoblari tarjima qilindi. Yana ko‘plab she’r va hikoya antologiyalari nashrdan chiqdi.

– Qaysi o‘zbek olimlari bilan hamkorlik qilasiz?

– Men o‘zbek xalq og‘zaki ijodi va o‘zbek adabiyoti sohasida ilmiy faoliyat olib boraman. Ammo tadqiqotlarimning katta qismi o‘zbek xalq og‘zaki ijodi masalalariga bag‘ishlangan. Ehtimol shundan bo‘lsa kerak, O‘zbekistonda ham ko‘proq folklorshunos olimlar bilan tanishdim va o‘zbek xalq og‘zaki ijodining dolzarb masalalari bo‘yicha ham ular bilan ilmiy muloqotda bo‘lib turaman. Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot institutidagi folklorshunos olimlar bilan sohaga oid masalalarda fikrlashib turamiz. Bu borada, yirik folklorshunos olim doktor To‘ra Mirzayevni alohida tilga olishim mumkin. Doktor Nizomiddin Mahmudov rahbarligidagi institutning salohiyatli olimlari o‘zbek fani va madaniyatini Turkiyada tanitish ishlari bo‘yicha bizga yordamlarini ayashmaydi. O‘zbek adabiyoti masalalari bo‘yicha fursat topildi deguncha taniqli adabiyotshunos olim, ajoyib inson doktor Naim Karimovning tajribalaridan foydalanishga harakat qilamiz. Bundan tashqari, O‘zbekistondagi boshqa universitet va institutlarda mehnat qiladigan olimlar bilan ham vaqti-vaqti bilan muloqotda bo‘lib turamiz.

– Talabalarga o‘zbek tili va adabiyotidan saboq berasiz. Umuman, bu tilga ularning qiziqishi qay darajada? O‘zbek adabiyoti borasida ilmiy tadqiqot olib borayotgan shogirdlaringiz ham bormi?

– Bizning bo‘limda hozirda qariyb 450 nafar talaba bor. Ular turkiy tillar va turkiy adabiyotlardan saboq oladilar. Birinchi kursda turk tili va adabiyotidan, ikkinchi kursda ozarbayjon, turkman tillari va adabiyotlaridan, uchinchi kursda o‘zbek tili va adabiyotidan, so‘nggi kursda esa qozoq, qirg‘iz va boshqird-tatar tillari va adabiyotlaridan dars oladilar. Bu programmadan ham ko‘rinib turibdiki, o‘zbek tili va adabiyoti darslariga boshqa tillarnikiga qaraganda ko‘proq o‘rin beriladi. Men o‘zbekchani o‘rgatishda grammatik xususiyatlardan ko‘ra og‘zaki o‘zlashtirishlarga ko‘proq ahammiyat beraman. Misol uchun, tilni o‘rgana olishlari uchun har bir talabaga yodlash uchun o‘zbekcha o‘rtacha mingta so‘zni yil boshidayoq ro‘yxat qilib beraman. Bular kundalik hayotda tez-tez qo‘llaniladigan so‘zlardir. Yana shuncha mushtarak so‘zlarimiz bor. Bularni o‘rgangandan keyin kundalik muloqotda tushuna oladigan darajaga yetib keladilar. Yil davomida qilingan tarjimalar orqali ma’lum saviyaga yetadilar. Orada-sirada o‘tkazgan anketalardan shuni bilib oldikki, turkiy tillar orasida talabalarimiz eng ko‘p qiziqadigan va o‘rganishni istaydigan til o‘zbekchadir. O‘zbekiston — Turkistonning qalbi , madaniyat markazi ekanini bilganlari uchun bu yerning tili va adabiyotiga ham shu me’yorda ahamiyat beradilar. O‘zbek adabiyoti borasida ilmiy tadqiqot olib borayotgan shogirdlarimiz ham bor, albatta.

– Kelgusidagi ilmiy rejalaringiz haqida ham to‘xtalsaniz.

– Ham o‘zbek xalk og‘zaki ijodi bilan, xam zamonaviy o‘zbek adabiyoti bilan shug‘ullanganimni yuqorida bayon etib o‘tdim. Bir reja asosida harakat kilaman. Hozirga qadar yozgan asarlarim asosida “O‘zbek xalk og‘zaki ijodi” ismli kitob yozmoq orzuyim bor. O‘zbekistonda bunday asarlarning soni ko‘p. Dastlab o‘sha kitoblardan birini tanlab tarjima qilmokchi bo‘ldim. Qarasam, u kitoblar o‘zbeklar uchun yozilgan asarlar. O‘zbek odam ularni o‘qib, bemalol anglay oladi. Turklarga Turkiyadagi dunyoqarash mantig‘i ila yozilgan asar kerak. Masalan, ichida ko‘plab o‘rnak matn bo‘lgan va mavzu bu o‘rnaklarga binoan anglatilishi kerak. Matnlarning o‘zbekcha va turkcha misollari bo‘lmog‘i kerak. Bu ishni yaqinda boshlab, hali hozirgacha o‘shani ustida ishlamoqdaman. Bir yarim yilda bitirish mo‘ljalim bor. Turkiyada o‘zbek tilini bilmagan bir izlanuvchi yoki oddiy bir vatandosh o‘zbek xalk og‘zaki ijodini o‘rganmoqchi bo‘lsa har tomonlama tadqiq etilgan bir kitob topolmaydi. Shuning uchun tezlikda bunday bir kitob yozilishiga ehtiyoj bor. Bu kitob xalk og‘zaki ijodi sohasida balki oxirgi ishim bo‘lar.

Keyin zamonaviy o‘zbek adabiyoti ustida ish qilmok istayman. Hozirda bir tarafdan material yig‘ib, boshqa tarafdan fursat bo‘ldi deguncha, o‘qib, tanishib chiqyapman. Shaxsiy kutubxonamda – hech sanamadim, ammo o‘zbekcha she’riy va hikoya to‘plamlari, roman va teatrga tegishli kitoblarning soni mingga yaqin deb o‘ylayman. Ikki yil avval O‘zbekistonga so‘nggi bor kelganimda taxminan yuz ellik adad roman sotib olgandim. Bular o‘zbek adabiyotining eng go‘zal romanlaridir. Ular uzra ish boshlashga toshiqib turibman. Turkiyada turkiy tillar va adabiyotlar degan bo‘limlar bor. Men ishlayotgan universitetda bir kun kelib o‘zbek tili va adabiyoti bo‘limini ochilishiga sababchi bo‘lsam, o‘zimni so‘ng maqsadimga erishgan deb hisoblardim.

– Samimiy suhbatingiz uchun tashakkur, Huseyn bey! “Surxon yoshlari” gazetasi mushtariylariga tilaklaringiz bo‘lsa, marhamat!

– Men qachonki bir o‘zbek qardoshim bilan tanishsam, ilk aytadiganim “yurtingizning qadriga yeting” degan so‘z bo‘ladi. Bu bejizga emas. Biz turklar nihoyatda murakkab jo‘g‘rofiyada yashaymiz. Bir yonimizda Iroq, bir tomonimizda Suriya bor. Turkiyaga chegaradosh bu mamlakatlarda jiddiy notinchliklar mavjud. O‘zbekiston bu jihatdan ham omadli desak, yanglishmaymiz. O‘zbekistondagi tinchlik va barqarorlik diqqatga sazovordir. Bu o‘z-o‘zidan bo‘lmasligini ta’kidlashga ehtiyoj bo‘lmasa kerak. O‘zbekistonning imkoniyatlari juda katta. Tuprog‘ining usti ham, osti ham boyliklarga kon. Yurtingizning yana-da farovon bo‘lishiga, har jihatdan taraqqiy etishiga ishonaman va chin ko‘ngildan istayman ham. Hamma gap ishonch va shu maqsad yo‘lida harakat qilishga bog‘liq.
Ishxonamda devorlarini O‘zbekiston bayrog‘i, davlat ramzlari, o‘zbek milliy liboslari, tasviriy san’at namunalari va esdalik buyumlar bilan bezatganman. Samarqand noni ham bor. Xonamga kirganlar bu yerni kichik O‘zbekiston deb aytishadi. Bundan behad xursand bo‘laman. Xonamga tashrif buyurganlarga boy madaniyatingizdan, an’ana va odatlaringizdan hikoya qilib beraman. Ba’zan talabalarga syurpriz qilib o‘zbek milliy kiyimlaridan kiyib kirib boraman. Ularga ham bu juda yoqadi. Bu yerda O‘zbekistonning norasmiy madaniyat elchiligini bajaryapman desam ham bo‘ladi. “Surxon yoshlari” gazetasi mushtariylariga eng samimiy tilaklarimni yo‘llayman. Salomimni qabul qilgaysiz degan umiddaman.

– Sizga yana bir bor minnatdorchilik bildirib, o‘zbek-turk adabiy aloqalari yo‘lidagi ishlaringizga ulkan muvaffaqiyatlar tilayman.

– Ilmiy-pedagogik faoliyatim haqida so‘zlashga imkon yaratganingiz uchun sizga va gazetxonlarga samimiy minnatdorchilik bildiraman.

Obid SHOFIYEV suhbatlashdi
Manba: “Surxon yoshlari” gazetasi, 2016-yil 17-may № 9 (143)