Ушбу мақолани ёзиш истаги устоз Эркин Воҳидовнинг “Китоб дунёси” газетасида нашр этилган “Сўз – забаржад, сўз – гавҳар, олтин” сарлавҳали мақоласини ўқигандан сўнг туғилди…Мақолани ўқиётганимда, шууримдаги номаълум бир “соғинч”имнинг босилганини ҳис қилдим…

СЎЗ ҚИЙМАТИНИ БИЛГАНГА…
Ҳусайн БАЙДЕМИР
Арзирум шаҳар Ататурк университетининг Адабиёт факультети доценти, филология фанлари доктори

Ушбу мақолани ёзиш истаги устоз Эркин Воҳидовнинг “Китоб дунёси” газетасида нашр этилган “Сўз – забаржад, сўз – гавҳар, олтин” сарлавҳали мақоласини ўқигандан сўнг туғилди.

Дунёнинг энг кўзга кўринган ёзувчилари, қалам аҳли, файласуфлари ҳам “сўз”нинг қудрати олдида ўзларининг қанчалик ночорлигини эътироф этишган. Гарчи шоҳ асарларида сўзни ўрнида, маромида қўллаб, бетакрор аcарлар яратишса ҳам, сўзнинг сирини очишга ҳеч бири муваффақ бўла олишмаган. Бутун умрини тилшунослик тадқиқотларига бағишлаган олимлар сўзнинг тарихини ёзган, тиллар билан боғлиқ ўнлаб назарияларни яратган, аммо ҳеч бири сўзга ёки, биринчи сўзга оид қониқарли, батафсил изоҳ бериша олмаган. Устоз Эркин Воҳидовнинг юқорида номи таъкидланган мақоласи, илмий мақола бўлмаса ҳам, менинг бугунгача ўқиган ўнлаб, балки юзлаб илмий тадқиқот маҳсули ҳисобланган мақолалардан кўпроқ таъсирлантирди, деб айта оламан. Билишимча, бунинг икки сабаби бор:

Биринчиси, устознинг тенги йўқ шоирлиги, яна ҳам тўғрироғи, ”сўз устаси” эканлигидадир. “Шеърият дунёси”да яшаган ҳар қандай киши шуни яхши биладики, шоирлар сўзни қурилиш устасининг тош ёки ғиштлардан фойдаланганидек фойдаланмайди. Шоир, шеърига танлаб олган сўзга кўнгил риштасини боғлайди. Шоирнинг кўнглидан чиққан туйғулар сўзга, ундан кейин эса шеърият шайдоларининг кўнглига йўл олади. Мана шу кўнгил ришталари, шоирни сўзга, сўзни ўқувчига, ўқувчини эса шоирга боғлайди. Шу сабабли бўлса керак, сўзлари чиройли, диққат билан танлаб олинган шеърлар, ўқувчини шоирга мафтун қилиб қўяди. Сўзлари бетакрор шеърлар, туйғуни ўқувчининг қалбига ҳеч бир тўсиқсиз олиб борувчи йўлдир. Устознинг бу мақоласи шеър эмас албатта, аммо шеър каби ўқиган нодир мақолаларимдан биридир. Шоирларга хос усулубда ёзилган, танланган ҳар бир “сўз”, муаллиф билан кўнгил ришталарини боғлаган.

Иккинчиси, мақолани ўқиётганимда, шууримдаги номаълум бир “соғинч”имнинг босилганини ҳис қилдим. Туркий тиллар, Маҳмуд Кошғарийдан, Навоийдан кейин эгасиз қолган эди, гўё. Бу икки улуғ инсон, туркий тилнинг келажаги учун тер тўкиб меҳнат сарфлаб, бу тилнинг буюклиги ҳақида биз каби бир қанча авлодларининг онгига сингдиришга ҳаракат қилган эди. Аммо афсуслар бўлсинки, кейинги даврларда уларнинг амалга оширган ишларига ҳам, туркий тиллар аҳамиятига ҳам бепарволик килинди.

2013 йилнинг ноябрь ойи­да икки ҳамкасбим билан биргаликда Ўзбекистонда эдик. Тошкентдан бир такси тутиб, Самарқанд ва Бухорога бордик. Таксининг шофёри турк тилини, ҳамкасбларим эса ўзбек тилини билишмайди. Мен эса, гўё уларнинг орасида таржимонлик қилардим. Дўстларимдан бири автомобилнинг олдинги ўриндиғига ўтириб, Са­мар­қандга боргунга қадар тахминан тўрт соат давомида шофёр билан суҳбатлашди. Мен жуда кам ҳоллардагина ёрдам берардим. Бири турк тилида, иккинчиси ўзбек тилида гапиради. Бир оз қийналишса ҳам яна ўз тилларида гапирар, муҳими бир-бирини тушунишар эди. Тилларнинг тузилиши, тушунча бир хиллиги, умумий сўзларнинг мавжудлиги узоқ суҳбат қуриш учун етарли бўлди. Ўзбек тилида турмуш ўртоғи вафот этган аёлга “боши очиқ қолди” ибораси ишлатилади. Турк тилида эса турмушга бериш “бошини боғламоқ” ибораси орқали ифода этилади. Бир олманинг икки ярми каби икки ибора. Ота-боболаримизнинг умумий тасаввури ҳақида бизга хабар берувчи икки мерос, чиройли икки мисол… Устоз мақоласининг бизга маъқул бўлган энг муҳим фактори, юз йиллардан ҳам аввал руҳимизнинг туб-тубида ётган муштарак тасаввурдир…

Устоз Эркин Воҳидовнинг мақоласи қалбимизда акс-садо берди. Қаламга олганим ушбу мақола арзимас бўлса-да, ўша бетакрор баланд овознинг тоғларда, қояларда жаранг берган акс-садоси, холос. Шу сабабли, менинг ёзганларим устознинг жарангли овозини, мақоласининг мазмунини том маъноси билан акс эттирмайди. Сабаби, ҳеч бир садо товушнинг манбаи каби тўла, асли каби мазмундор эмас. Шунинг учун устознинг мақоласини ўқи­маганларга менинг ёзганларим узуқ-юлуқ, арзимас бўлиб туюлиши мумкин.

Устознинг ёзганларида можор туркологи Андраш Бодроглигетти ҳақида қизиқ бўлим бор. Муҳтарам Бодроглигетти, можарларнинг жуда қадим замонларда Ўрта Осиёдан кўчиб борганлигини эслатганларидан кейин фамилиясининг туркий эканлигини исботлайди. Бадр ўғли кетди… Ўзи Америкада ўзбек тилидан дарс беряпти. Хуллас, бу бўлимни ўқиганимда қисматимнинг ўша можар туркологникига қанчалик ўхшашлигини тушуниб етдим. Тушуниб етдим деб айтаман, чунки, аввал ҳеч бундай ўйламаган эдим. Мақолани ўқигунга қадар, менинг ҳам шунга ўхшаш ўтмишим бўлганлигини ақлимнинг бир учига ҳам келтирмаган эдим.

Бадр ўғли кетди…

Мақолани ўқиган кунимдан бошлаб бу овоз қалбимда ва ақлимда жаранглаб туради. Бадр ўғли кетди… Ҳа, Бадр ўғли юз йиллар давомида кетаверди ва дунёнинг тўрт томонига тарқалди…

Бундан тахминан икки юз йил аввал “Бадр ўғли” мен туғилиб ўсган туманга келибди. Исми – Темурбек экан. Шарқдан, қайсидир бир жойидан келган. Усмонли давлати, уни ҳозирда ватаним бўлган туманга жойлаштирибди. Темурбек, менинг саккиз авлод аввалги бобом. Усмонлилар даврида фамилия ишлатилмаганлиги учун бизнинг оиламизни Темурбеклар деб аташган экан. Маҳаллий халқ орасида ҳанузгача шундай дейилади. Туркия Жумҳурияти ташкил топгандан кейин фамилия қонуни қабул қилиниб, бизнинг оиланинг фамилияси “Demir” бўлган. Demir, Темур номининг ўғизча қўлланилишидир (Темур > Темир > Demir). 1960- йилларда оиламизнинг катталаридан бири фамилиямизнинг олд қисмига “Вау” (ўзбек тилида – Бой) сўзини илова қилган. Шундан кейин фамилиямиз ‘Bayde­mir’ бўлган экан.

Энди ўйлаб қарасам, Туркияда “Темур” исми кўп ҳам қўлланилмайди. Бу исмни олган мен танийдиган ҳеч ким йўқ. Шундай экан, менинг бобом бу исмни қаердан олган? Бу ерларга Шарқ­дан қўчиб келганлигимиздан бошқа боболаримиздан бизга етиб келган ҳеч бир, ҳатто оғзаки маълумот ҳам йўқ. “Шарқ ва Темур” номлари ёнма-ён келганлиги сабабли, Моварауннаҳр минтақасини эсга солади. Мен, унинг саккизинчи авлоддан набирасиман… Туркиянинг Арзирум шаҳрида турк талабаларига Ўзбек адабиёти ва фольклоридан дарслар бераман. Ҳолатим Бодроглигеттига қанчалик ўхшайди…

Мен туғилиб ўсган кичик бир жойда олдинги тишлари ҳаддан ташқари катта кишиларни “гажў дишли” де­йишар эди. Маъносини ҳеч ким билмаса ҳам, ҳар доим шундай дерди. Кунларнинг бирида “Бобурнома”ни ўқир эканман “гажў” сўзига дуч келдим. Ўша сўзни учратганимда катта кашфиёт қилган одамдек хурсанд бўлган эдим. Аслида, Ҳиндистонда филнинг тишига “гажў” де­йилар экан. Бу сўз Онадўлининг чекка бир бурчагига қандай бориб қолгани қизиқ. Бадр ўғли кетти… Бадр ўғли Лос-Анжелесга кетди, Бадр ўғли Эрзирумга кетди.

Устоз Эркин Воҳидов мақоласида “Маҳмуд Қошғарий бобомизнинг китоби ёстиғимиз остида бўлмоғи керак.” – дейди. Сўзнинг қадрини, қийматини билган киши учун “Девону луғотит турк”нинг баҳоси белгиланадими?. “Девону луғотит турк” фақатгина бир луғат эмас, туркий тилли халқларнинг ўтмишига оид маданият энциклопедиясидир. Унда ота-боболаримизнинг кундалик ҳаёти, тасаввурлари ва ҳамма нарсадан муҳим бўлган “сўз”лари бор. Бу сўзларнинг бир қисми бугун ҳам қўлланилмоқда. Луғатдаги бу сўзлар антиқачи дўконидаги бебаҳо санъат асарларига ўхшайди.

“Девону луғотит турк”нинг бугунги кунда маълум бўлган ягона нусхаси мавжуд. У Истанбулдаги Миллат Кутубхонасида сақланмоқда. Яқин вақтларга қадар бу асарнинг мавжудлиги маълум бўлишига қарамай, асарни кўрган киши бўлмаган. Котиб Чалабий каби баъзи бир тарихий шахслар бу китоб ҳақида таъкидлашган, аммо китобнинг ўзи номаълум эди. 1910 йилда Али Амири Афанди Истанбулда эски китоблар дўконидан бу китобни қандай китоблигини билмасдан сотиб олади. Ўша вақтда бу китобнинг “Девону луғотит турк” асари эканлигини сотган киши ҳам, олган киши ҳам билган эмас. 1072 – 1074 йиллар оралиғида Боғдодда Аббосий халифасига тақдим этилиши учун ёзилган бу асарнинг қисматини кўринг! У ердан Мисрга, Мисрдан Усмонли подшоҳи Явуз Султон Селим билан бирга Истанбулга, у ердан эса бир эски китоб дўконига… Бадр ўғли кетди…

Аслида, “сўз” қийматли бўлса, ҳеч вақт баҳосини йўқотмайди. Баҳоси йўқ бу асарни Али Амири Афанди 1910 йилда 33 лирага китобфурушдан сотиб олади. Оз вақт ўтгач китобнинг “Девону луғотит турк” асари эканлиги маълум бўлади. Китобни сотиб олиш учун Али Амири Афандига Венгрия Фанлар Академияси 10.000 олтин, Франция Халқаро Кутубхонаси эса 30.000 олтин таклиф қилади. Али Амири Афанди уларга тарих саҳифаларига ёзиб қолдирса арзийдиган қўйидаги жавобни билдиради: “Мен китобларимни халқим учун тўплаганман. Дунёнинг бутун олтинларини олдимга қўйишса, бундай ноёб бир китобни эмас, ҳатто ҳар қандай бир китобимнинг бир саҳифасини ҳам сотмайман.”

Али Амири Афанди бу китобни сотмас эди. Сабаби, у киши “сўз”нинг қийматини биладиганлар сирасидан бўлган. Бутун умри расмий хизматда, Усмонли давлатининг уч қитъада жойлашган ҳудудларида ўтган. Ҳар борган шаҳарида тахминан икки йил ишлаган, у ерда ўқийдиган бошқа китоб қолмагандан кейин бошқа шаҳарга ишга жўнатишларини сўраган. Оила қурмасдан бутун маошининг ҳаммасини китоб сотиб олишга сарфлаган. Борган шаҳарларидан сотиб олиб тўплаган китобларининг сони 16 500 атрофида бўл­ган. Шулардан 4 500 донаси қўлёзма асар, 12 000 таси матбаа китоби саналган. Умрининг охирида ки­тоб­ларини “Халқ”га совға қилган. Бугунги кунда Истанбулда фаолият кўрсатаётган Миллет Кутубхонаси, унинг турк халқига қилган бебаҳо совғаси саналади. Кутубхонага ўзининг номини берилишини ҳам истамаган.

“Девону луғотит турк” каби бебаҳо асарни “сўз”нинг қийматини билган бир доно ёзган бўлса, бошқа бир “сўз”нинг қийматини билган доно уни топиб, туркий халқларга армуғон қилган. Устоз Эркин Воҳидовнинг таъкидлаганидек, бу асар, “сўз”­нинг қийматини билганларнинг ёстиғи остида бўлиши керак.

Устознинг мақоласида урғу берган муҳим масалалардан бири, тиллар ўртасидаги сўз алмашиш ҳодисасидир.

Дунёдаги барча тиллар тарих давомида бир-бирларидан сўз олган. Бу албатта, табиий бир жараён саналади. Сабаби, тиллар ҳам инсониятнинг яшаган географик ўрнига, иқлимга ва яшаш шаклига мослашишидек жонлидир. Дунёнинг энг кичик тиллари, атрофдаги қабила ва халқлар билан сиёсий, иқтисодий муносабатларни ўрната олмаган кичик жамоа ва қабилаларнинг тилларидир. Қабиланинг ҳаёти ташқи дунёга очилмагани учун уларнинг тиллари ҳам бошқа тиллар таъсиридан узоқда бўлиб, саноқли сўзлар билан чегараланишга мажбур бўлади.

Дунёдаги катта-катта тиллар, бошқа тиллардан ўзига сўзларни қабул қилиб, яна бошқа тилларга сўз берувчи тиллар саналади. Бугунги кунда она тилидан ташқари дунё­да энг кўп сўзлашиладиган тиллардан бири – инглиз тилидир. Инглиз тили икки юз йил аввал бир оролдагиларнинг тили эди. Инглиз тилининг шу даражада каттариб, кенгайишига сабаб бошқа тиллар учун очиқ бўлганлигида. Инглизчага биргина французчадан 80 000 дан ортиқ лотинчадан келиб чиққан сўзлар кирган. Аммо, ҳеч бир инглиз бу ҳолатдан безовта бўлмайди. Аксинча, таш­қаридан кириб келган сўзларга эга чиқиб, бу билан ғурурланиб юришади. Бир вақтлар Шарқ маданиятининг адабиёт ва санъат тили саналган форс тили, ташқаридан, айниқса арабчадан энг кўп сўз олган тиллардан бири саналган. Рус тилида ҳам вазият худди шундай. ўарб Европа тилларидан олинган ўн мингларча келиб чиқиши лотинча бўлган сўз рус тилида ҳанузгача қўлланилмоқда. Дунё тиллари орасидаги бундай сўз алмашуви юзлаб йиллар давомида тилимизда, ҳамма нарсадан муҳими, табиий шароитда амалга ошган. Бу сўз алмашув жараёнининг чегараларини, тилларнинг, шу тилда гаплашувчи халқларнинг нутқидаги назорат тизими белгилаган. Тилнинг сўз бойлигини қисқа муддат оралиғида кенгайтириш мақсадида, онгсиз равишда сўзларни қабул қилиб ишлатиш ҳам, тилни бузилишига олиб келади.

Дунёдаги катта-катта тилларнинг ўзига хос хусусияти, менга қолса “омадли жиҳати” деган бўлар эдим, ўз ҳалқи томонидан садоқат ва ҳурмат билан ишлатилишида бўлса керак. Француз, форс, рус тиллари адабиёт ва санъатдаги муваффақиятларини аввало, бу тилларни она тили сифатида қўллайдиган хал­қига, тўғрироғи ўз халқига боғлиқдир. Сабаби, бу хал­қ­лар, тарихнинг ҳеч бир даврида ўз тилларидан воз кечмади, мумтоз асарларини ўз тиллари билан ёзишга, изоҳлашга ҳаракат қилишди. Шу тарздаги онгли, барқарор хатти-ҳаракатлари, ҳаётнинг барча жабҳаларида она тилидан фойдаланишга ҳаракат қи­лишлари, эътиборли бў­лишлари, тилларининг юксалиб ривожланишини таъминлади. Демак, ҳар қандай бир тилнинг юксалиб ривожланишини таъминлайдиган энг муҳим омиллардан бири халқнинг ўз тилига бўлган садоқати, муҳаббати билан биргаликда кундалик ҳаётда қўлланилишидир.

Табиий равишда шундай савол туғилади: “Хўш туркий халқлар, бугунгача бўлган тарихий муддат давомида, бугунги кунда тилларига кўрсатган садоқатлари хусусида имтиҳондан муваффақият билан ўта олишдими?”. Бу саволнинг жавобини, масаланинг изоҳини, қуйида сизлар билан маслаҳатлашадиган мисоллар орқали виждонингизга ҳавола қилмоқчиман. Университетимизда ишлаш учун Қирғизистондан бир ўқитувчи келди. Ўзи қирғиз, тахминан беш-олти ёшлардаги қизи ҳам бор эди. Қизча жуда ҳам ширин ва ёқимтой бўл­ганлиги сабабли, ҳар кўрганимда эркалашга ҳаракат қиламан. Қирғизча сўзлар ўрганиб, бу қизча билан гаплашаман. Қизиқ томони, қизча қирғизча сўзларга ҳеч жавоб бермас эди. Кейинчалик билсам, қизча қирғиз тилини билмас экан. Оила аъзолари уйда қирғиз тилида гаплашмасликлари маълум бўлди.

Мени ҳайратга солган, ҳам дилимни ғаш қилган бош­қа бир латифа эса қу­йидагича: “Бир кун интернетда озарбайжонлик машҳур шоир Бахтиёр Ваҳобзоданинг она тили мавзуидаги бир шеърини ўқидим. Озарбайжонлик фуқаролар шеър­нинг тагига кўпгина изоҳлар ёзишибди. Шеър озарбайжонча, озарбайжон тилини мадҳ этар экан, таг ёзувдаги баёнларнинг ҳаммаси негадир рус тилида эди!”

Шунга ўхшаш хатолар Туркияда ҳам бўлди ва ҳозир ҳам давом этиб турибди. Жум­ҳурият эълон қилинган илк вақтларда “туркчалаштириш” деб номланган сиёсат кузатилди. Гўёки, турк тилини ҳимоя қилиш мақсадида шундай йўл тутилди. Бошқа тиллардан олинган бутун сўзларни турк тилидан чиқариб ташлашга ҳаракат қи­лишди. Ўша сўзларга нисбатан ўгай фарзандга қарагандек қаралди. Аслида эса бу сўзларнинг кўпчилиги юз йиллардан буён халқ томонидан қўлланилиб келинар эди. Халқ истеъмолидаги сўзлар, халқнинг ўз тилининг маҳсули саналади. Аслида ҳеч бир халқ, четдан олинган сўзни, ўша халқнинг талаффузидек талаффуз қилмайди. Унга ўз талаффуз шаклини қўшиб, сўзни миллийлаштиради. Устоз Эркин Воҳидов, шу сабабли Сурияда арабларга Навоийнинг “Бадоиул васат” номли асари борлигини тушунтирмаган. Араблар араб тилида шундай бир сўзнинг мавжуд эмаслигини таъкидлаб жавоб берганларида қанчалик ҳақли эканлигини билсангиз эди. Ҳақиқатан ҳам, арабчада бир ўзбекнинг талаффуз этадиган “Бадоиул” сўзининг ўзи мавжуд эмас. Сўзнинг келиб чиқиши арабча, аммо ўзбекча талаффузи билан айтилиши арабча эмас. У фақат ўзбекчадир. Таълим маъносини англатувчи сўзга французлар “edukasyon”, инглизлар эса “edukeysin” дейишади. Аммо ҳар иккиси ҳам “education” деб ёзадилар. Тилда асл нарса ёзилиш эмас, балки талаффуз шаклидир. “Еducation”, французларнинг талаффузи билан французча, инглизларнинг талаффузи билан инглизча ҳисобланади. Шунинг учун ҳеч бир инглиз бу сўзга бегонадек қарамайди. Аммо, афсуслар бўлсинки, биз ўнлаб йиллар давомида шундай хатони қилдик, натижада тилимиздаги бўёқдорликни, унумдорликни йўқотдик.

Туркиянинг катта шаҳарларида юрганда инсон ўзини чет давлатда юргандек ҳис этади. Сабаби, иш жойларининг номлари асосан чет тилидаги сўзлар билан тўлиб тошган. Ё инглиз тилида, ёки француз тилида… Маҳмуд Кошғарий ёхуд Алишер Навоий қабрларидан туриб келишса, шаҳарларимизни айлантириб кўрсатишга уялган бўлар эдик. “Девону луғотит турк”ни ва “Муҳокаматул луғатайн”ни қўлимиздан олиб кетишарди балки. Балки, “Сўзнинг қийматини билмайдиган сизлар, сизларга бундай асарлар нимага керак? Бу сатрлар “сўз”нинг қадрини билганлар учун ёзилган, сизлар учун эмас!”, деб кетишар эди. Туркий тилларда сўзлашувчи халқларни айланиб кўриб, ҳафсалалари пир бўларди балки. То ки, “Сўз-забаржад, сўз – гавҳар, олтин” сарлавҳали мақолага кўзлари тушмагунча…

Манба: «Китоб дунёси» газетаси,14-сон, 2014 йил

SO’Z QIYMATINI BILGANGA…
Husayn BAYDEMIR
Arzirum shahar Ataturk universitetining Adabiyot fakul`teti dotsenti, filologiya fanlari doktori

Ushbu maqolani yozish istagi ustoz Erkin Vohidovning “Kitob dunyosi” gazetasida nashr etilgan “So’z – zabarjad, so’z – gavhar, oltin” sarlavhali maqolasini o’qigandan so’ng tug’ildi.
Dunyoning eng ko’zga ko’ringan yozuvchilari, qalam ahli, faylasuflari ham “so’z”ning qudrati oldida o’zlarining qanchalik nochorligini e’tirof etishgan. Garchi shoh asarlarida so’zni o’rnida, maromida qo’llab, betakror acarlar yaratishsa ham, so’zning sirini ochishga hech biri muvaffaq bo’la olishmagan. Butun umrini tilshunoslik tadqiqotlariga bag’ishlagan olimlar so’zning tarixini yozgan, tillar bilan bog’liq o’nlab nazariyalarni yaratgan, ammo hech biri so’zga yoki, birinchi so’zga oid qoniqarli, batafsil izoh berisha olmagan. Ustoz Erkin Vohidovning yuqorida nomi ta’kidlangan maqolasi, ilmiy maqola bo’lmasa ham, mening bugungacha o’qigan o’nlab, balki yuzlab ilmiy tadqiqot mahsuli hisoblangan maqolalardan ko’proq ta’sirlantirdi, deb  ayta olaman. Bilishimcha, buning ikki sababi bor:

Birinchisi, ustozning tengi yo’q shoirligi, yana ham to’g’rirog’i, ”so’z ustasi” ekanligidadir. “She’riyat dunyosi”da yashagan har qanday kishi shuni yaxshi biladiki, shoirlar so’zni qurilish ustasining tosh yoki g’ishtlardan foydalanganidek foydalanmaydi.  Shoir, she’riga tanlab olgan so’zga ko’ngil rishtasini bog’laydi. Shoirning ko’nglidan chiqqan tuyg’ular so’zga, undan keyin esa she’riyat shaydolarining ko’ngliga yo’l oladi. Mana shu ko’ngil rishtalari, shoirni so’zga, so’zni o’quvchiga, o’quvchini esa shoirga  bog’laydi. Shu sababli bo’lsa kerak, so’zlari chiroyli, diqqat bilan tanlab olingan she’rlar, o’quvchini shoirga maftun qilib qo’yadi. So’zlari betakror she’rlar, tuyg’uni o’quvchining qalbiga hech bir to’siqsiz olib boruvchi yo’ldir. Ustozning bu  maqolasi she’r emas albatta, ammo she’r kabi o’qigan nodir maqolalarimdan biridir. Shoirlarga xos usulubda yozilgan, tanlangan har bir “so’z”, muallif bilan ko’ngil rishtalarini bog’lagan.

Ikkinchisi, maqolani o’qiyotganimda, shuurimdagi noma’lum bir “sog’inch”imning bosilganini his qildim. Turkiy tillar, Mahmud Qoshg’ariydan, Navoiylardan keyin egasiz qolgan edi, go’yo. Bu ikki ulug’ inson, turkiy tilning kelajagi uchun ter to’kib  mehnat sarflab, bu tilning buyukligi haqida biz kabi bir qancha avlodlarining ongiga singdirishga harakat qilgan edi. Ammo afsuslar bo’lsinki, keyingi davrlarda ularning amalga oshirgan ishlariga ham, turkiy tillar ahamiyatiga ham beparvolik  kilindi.

2013 yilning noyabr` oyi­da ikki hamkasbim bilan birgalikda O’zbekistonda edik. Toshkentdan bir taksi tutib, Samarqand va Buxoroga bordik. Taksining shofyori turk tilini, hamkasblarim esa o’zbek tilini bilishmaydi. Men esa, go’yo ularning  orasida tarjimonlik qilardim. Do’stlarimdan biri avtomobilning oldingi o’rindig’iga o’tirib, Sa­mar­qandga borgunga qadar taxminan to’rt soat davomida shofyor bilan suhbatlashdi. Men juda kam hollardagina yordam berardim. Biri turk tilida,  ikkinchisi o’zbek tilida gapiradi. Bir oz qiynalishsa ham yana o’z tillarida gapirar, muhimi bir-birini tushunishar edi. Tillarning tuzilishi, tushuncha bir xilligi, umumiy so’zlarning mavjudligi uzoq suhbat qurish uchun yetarli bo’ldi. O’zbek tilida turmush o’rtog’i vafot etgan ayolga “boshi ochiq qoldi” iborasi ishlatiladi. Turk tilida esa turmushga berish “boshini bog’lamoq” iborasi orqali ifoda etiladi. Bir olmaning ikki yarmi kabi ikki ibora. Ota-bobolarimizning umumiy tasavvuri haqida bizga xabar beruvchi ikki meros, chiroyli ikki misol… Ustoz maqolasining bizga ma’qul bo’lgan eng muhim faktori, yuz yillardan ham avval ruhimizning tub-tubida yotgan mushtarak tasavvurdir…

Ustoz Erkin Vohidovning maqolasi qalbimizda aks-sado berdi. Qalamga olganim ushbu maqola arzimas bo’lsa-da, o’sha betakror baland ovozning tog’larda, qoyalarda jarang bergan aks-sadosi, xolos. Shu sababli, mening yozganlarim ustozning jarangli ovozini, maqolasining mazmunini tom ma’nosi bilan aks ettirmaydi. Sababi, hech bir sado tovushning manbai kabi to’la, asli kabi mazmundor emas. Shuning uchun ustozning maqolasini o’qi­maganlarga mening yozganlarim uzuq-yuluq, arzimas bo’lib  tuyulishi mumkin.

Ustozning yozganlarida mojor turkologi Andrash Bodrogligetti haqida qiziq bo’lim bor. Muhtaram Bodrogligetti, mojarlarning juda qadim zamonlarda O’rta Osiyodan ko’chib borganligini eslatganlaridan keyin familiyasining turkiy ekanligini  isbotlaydi. Badr o’g’li ketdi… O’zi Amerikada o’zbek tilidan dars beryapti. Xullas, bu bo’limni o’qiganimda qismatimning o’sha mojar turkolognikiga qanchalik o’xshashligini tushunib yetdim. Tushunib yetdim deb aytaman, chunki, avval hech bunday  o’ylamagan edim. Maqolani o’qigunga qadar, mening ham shunga o’xshash o’tmishim bo’lganligini aqlimning bir uchiga ham keltirmagan edim.

Badr o’g’li ketdi…

Maqolani o’qigan kunimdan boshlab bu ovoz qalbimda va aqlimda jaranglab turadi. Badr o’g’li ketdi… Ha, Badr o’g’li yuz yillar davomida ketaverdi va dunyoning to’rt tomoniga tarqaldi…

Bundan taxminan ikki yuz yil avval “Badr o’g’li” men tug’ilib o’sgan tumanga kelibdi. Ismi – Temurbek ekan. Sharqdan, qaysidir bir joyidan kelgan. Usmonli davlati, uni hozirda vatanim bo’lgan tumanga joylashtiribdi. Temurbek, mening sakkiz  avlod avvalgi bobom. Usmonlilar davrida familiya ishlatilmaganligi uchun bizning oilamizni Temurbeklar deb atashgan ekan. Mahalliy xalq orasida hanuzgacha shunday deyiladi. Turkiya Jumhuriyati tashkil topgandan keyin familiya qonuni qabul qilinib, bizning oilaning familiyasi “Demir” bo’lgan. Demir, Temur nomining o’g’izcha qo’llanilishidir (Temur > Temir > Demir). 1960- yillarda oilamizning kattalaridan biri familiyamizning old qismiga “Vau” (o’zbek tilida – Boy) so’zini ilova qilgan. Shundan keyin familiyamiz ‘Bayde­mir’ bo’lgan ekan.

Endi o’ylab qarasam, Turkiyada “Temur” ismi ko’p ham qo’llanilmaydi. Bu ismni olgan men taniydigan hech kim yo’q. Shunday ekan, mening bobom bu ismni qaerdan olgan? Bu yerlarga Sharq­dan qo’chib kelganligimizdan boshqa bobolarimizdan bizga yetib  kelgan hech bir, hatto og’zaki ma’lumot ham yo’q. “Sharq va Temur” nomlari yonma-yon kelganligi sababli, Movaraunnahr mintaqasini esga soladi. Men, uning sakkizinchi avloddan nabirasiman… Turkiyaning Arzirum shahrida turk talabalariga O’zbek  adabiyoti va fol`kloridan darslar beraman. Holatim Bodrogligettiga qanchalik o’xshaydi…

Men tug’ilib o’sgan kichik bir joyda oldingi tishlari haddan tashqari katta kishilarni “gajo’ dishli” de­yishar edi. Ma’nosini hech kim bilmasa ham, har doim shunday derdi. Kunlarning birida “Boburnoma”ni o’qir ekanman “gajo’” so’ziga duch keldim.  O’sha so’zni uchratganimda katta kashfiyot qilgan odamdek xursand bo’lgan edim. Aslida, Hindistonda filning tishiga “gajo’” de­yilar ekan. Bu so’z Onado’lining chekka bir burchagiga qanday borib qolgani qiziq. Badr o’g’li ketti… Badr o’g’li Los-Anjelesga ketdi, Badr o’g’li Erzirumga ketdi.

Ustoz Erkin Vohidov maqolasida “Mahmud Qoshg’ariy bobomizning kitobi yostig’imiz ostida bo’lmog’i kerak.” – deydi. So’zning qadrini, qiymatini bilgan kishi uchun “Devonu lug’otit turk”ning bahosi belgilanadimi?. “Devonu lug’otit turk” faqatgina bir lug’at emas, turkiy tilli xalqlarning o’tmishiga oid madaniyat entsiklopediyasidir. Unda ota-bobolarimizning kundalik hayoti, tasavvurlari va hamma narsadan muhim bo’lgan “so’z”lari bor. Bu so’zlarning bir qismi bugun ham qo’llanilmoqda.  Lug’atdagi bu so’zlar antiqachi do’konidagi bebaho san’at asarlariga o’xshaydi.

“Devonu lug’otit turk”ning bugungi kunda ma’lum bo’lgan yagona nusxasi mavjud. U Istanbuldagi Millat Kutubxonasida saqlanmoqda. Yaqin vaqtlarga qadar bu asarning mavjudligi ma’lum bo’lishiga qaramay, asarni ko’rgan kishi bo’lmagan. Kotib Chalabiy kabi ba’zi bir tarixiy shaxslar bu kitob haqida ta’kidlashgan, ammo kitobning o’zi noma’lum edi. 1910 yilda Ali Amiri Afandi Istanbulda eski kitoblar do’konidan bu kitobni qanday kitobligini bilmasdan sotib oladi. O’sha vaqtda bu kitobning “Devonu lug’otit turk” asari ekanligini sotgan kishi ham, olgan kishi ham bilgan emas. 1072 – 1074 yillar oralig’ida Bog’dodda Abbosiy xalifasiga taqdim etilishi uchun yozilgan bu asarning qismatini ko’ring! U yerdan Misrga, Misrdan Usmonli podshohi Yavuz Sulton Selim bilan birga Istanbulga, u yerdan esa bir eski kitob do’koniga… Badr o’g’li ketdi…

Aslida, “so’z” qiymatli bo’lsa, hech vaqt bahosini yo’qotmaydi. Bahosi yo’q bu asarni Ali Amiri Afandi 1910 yilda 33 liraga kitobfurushdan sotib oladi. Oz vaqt o’tgach kitobning “Devonu lug’otit turk” asari ekanligi ma’lum bo’ladi. Kitobni sotib olish uchun Ali Amiri Afandiga Vengriya Fanlar Akademiyasi 10.000 oltin, Frantsiya Xalqaro Kutubxonasi esa 30.000 oltin taklif qiladi. Ali Amiri Afandi ularga tarix sahifalariga yozib qoldirsa arziydigan qo’yidagi javobni bildiradi: “Men kitoblarimni xalqim uchun to’plaganman. Dunyoning butun oltinlarini oldimga qo’yishsa, bunday noyob bir kitobni emas, hatto har qanday bir kitobimning bir sahifasini ham sotmayman.”

Ali Amiri Afandi bu kitobni sotmas edi. Sababi, u kishi “so’z”ning qiymatini biladiganlar sirasidan bo’lgan. Butun umri rasmiy xizmatda, Usmonli davlatining uch qit’ada joylashgan hududlarida o’tgan. Har borgan shaharida taxminan ikki yil ishlagan, u yerda o’qiydigan boshqa kitob qolmagandan keyin boshqa shaharga ishga jo’natishlarini so’ragan. Oila qurmasdan butun maoshining hammasini kitob sotib olishga sarflagan. Borgan shaharlaridan sotib olib to’plagan kitoblarining soni 16 500 atrofida bo’l­gan. Shulardan 4 500 donasi qo’lyozma asar, 12 000 tasi matbaa kitobi sanalgan. Umrining oxirida ki­tob­larini “Xalq”ga sovg’a qilgan. Bugungi kunda Istanbulda faoliyat ko’rsatayotgan Millet Kutubxonasi, uning turk xalqiga qilgan bebaho sovg’asi sanaladi. Kutubxonaga o’zining nomini berilishini ham istamagan.

“Devonu lug’otit turk” kabi bebaho asarni “so’z”ning qiymatini bilgan bir dono yozgan bo’lsa, boshqa bir “so’z”ning qiymatini bilgan dono uni topib, turkiy xalqlarga armug’on qilgan. Ustoz Erkin Vohidovning ta’kidlaganidek, bu asar, “so’z”­ ning qiymatini bilganlarning yostig’i ostida bo’lishi kerak.

Ustozning maqolasida urg’u bergan muhim masalalardan biri, tillar o’rtasidagi so’z almashish hodisasidir.

Dunyodagi barcha tillar tarix davomida bir-birlaridan so’z olgan. Bu albatta, tabiiy bir jarayon sanaladi. Sababi, tillar ham insoniyatning yashagan geografik o’rniga, iqlimga va yashash shakliga moslashishidek jonlidir. Dunyoning eng kichik tillari,  atrofdagi qabila va xalqlar bilan siyosiy, iqtisodiy munosabatlarni o’rnata olmagan kichik jamoa va qabilalarning tillaridir. Qabilaning hayoti tashqi dunyoga ochilmagani uchun ularning tillari ham boshqa tillar ta’siridan uzoqda bo’lib, sanoqli  so’zlar bilan chegaralanishga majbur bo’ladi.

Dunyodagi katta-katta tillar, boshqa tillardan o’ziga so’zlarni qabul qilib, yana boshqa tillarga so’z beruvchi tillar sanaladi. Bugungi kunda ona tilidan tashqari dunyo­da eng ko’p so’zlashiladigan tillardan biri – ingliz tilidir. Ingliz tili ikki
yuz yil avval bir oroldagilarning tili edi. Ingliz tilining shu darajada kattarib, kengayishiga sabab boshqa tillar uchun ochiq bo’lganligida. Inglizchaga birgina frantsuzchadan 80 000 dan ortiq lotinchadan kelib chiqqan so’zlar kirgan. Ammo, hech bir ingliz bu holatdan bezovta bo’lmaydi. Aksincha, tash­qaridan kirib kelgan so’zlarga ega chiqib, bu bilan g’ururlanib yurishadi. Bir vaqtlar Sharq madaniyatining adabiyot va san’at tili sanalgan fors tili, tashqaridan, ayniqsa arabchadan eng ko’p so’z olgan tillardan biri sanalgan. Rus tilida ham vaziyat xuddi shunday. o’arb Yevropa tillaridan olingan o’n minglarcha kelib chiqishi lotincha bo’lgan so’z rus tilida hanuzgacha qo’llanilmoqda. Dunyo tillari orasidagi bunday so’z almashuvi yuzlab yillar davomida tilimizda, hamma narsadan muhimi, tabiiy sharoitda amalga oshgan. Bu so’z almashuv jarayonining chegaralarini, tillarning, shu tilda gaplashuvchi xalqlarning nutqidagi nazorat tizimi belgilagan. Tilning so’z boyligini qisqa muddat oralig’ida kengaytirish maqsadida, ongsiz ravishda so’zlarni qabul qilib ishlatish ham, tilni buzilishiga olib keladi.

Dunyodagi katta-katta tillarning o’ziga xos xususiyati, menga qolsa “omadli jihati” degan bo’lar edim, o’z halqi tomonidan sadoqat va hurmat bilan ishlatilishida bo’lsa kerak. Frantsuz, fors, rus tillari adabiyot va san’atdagi muvaffaqiyatlarini avvalo, bu tillarni ona tili sifatida qo’llaydigan xal­qiga, to’g’rirog’i o’z xalqiga bog’liqdir. Sababi, bu xal­q­lar, tarixning hech bir davrida o’z tillaridan voz kechmadi, mumtoz asarlarini o’z tillari bilan yozishga, izohlashga harakat qilishdi. Shu tarzdagi ongli, barqaror xatti-harakatlari, hayotning barcha jabhalarida ona tilidan foydalanishga harakat qi­lishlari, e’tiborli bo’­lishlari, tillarining yuksalib rivojlanishini ta’minladi. Demak, har qanday bir tilning yuksalib rivojlanishini ta’minlaydigan eng muhim omillardan biri xalqning o’z tiliga bo’lgan sadoqati, muhabbati bilan birgalikda kundalik hayotda qo’llanilishidir.

Tabiiy ravishda shunday savol tug’iladi: “Xo’sh turkiy xalqlar, bugungacha bo’lgan tarixiy muddat davomida, bugungi kunda tillariga ko’rsatgan sadoqatlari xususida imtihondan muvaffaqiyat bilan o’ta olishdimi?”. Bu savolning javobini, masalaning izohini, quyida sizlar bilan maslahatlashadigan misollar orqali vijdoningizga havola qilmoqchiman. Universitetimizda ishlash uchun Qirg’izistondan bir o’qituvchi keldi. O’zi qirg’iz, taxminan besh-olti yoshlardagi qizi ham bor edi. Qizcha juda ham shirin va yoqimtoy bo’l­ganligi sababli, har ko’rganimda erkalashga harakat qilaman. Qirg’izcha so’zlar o’rganib, bu qizcha bilan gaplashaman. Qiziq tomoni, qizcha qirg’izcha so’zlarga hech javob bermas edi. Keyinchalik bilsam, qizcha qirg’iz tilini bilmas ekan. Oila a’zolari uyda qirg’iz tilida gaplashmasliklari ma’lum bo’ldi.

Meni hayratga solgan, ham dilimni g’ash qilgan bosh­qa bir latifa esa qu­yidagicha: “Bir kun internetda ozarbayjonlik mashhur shoir Baxtiyor Vahobzodaning ona tili mavzuidagi bir she’rini o’qidim. Ozarbayjonlik fuqarolar she’r­ning tagiga
ko’pgina izohlar yozishibdi. She’r ozarbayjoncha, ozarbayjon tilini madh etar ekan, tag yozuvdagi bayonlarning hammasi negadir rus tilida edi!”

Shunga o’xshash xatolar Turkiyada ham bo’ldi va hozir ham davom etib turibdi. Jum­huriyat e’lon qilingan ilk vaqtlarda “turkchalashtirish” deb nomlangan siyosat kuzatildi. Go’yoki, turk tilini himoya qilish maqsadida shunday yo’l tutildi. Boshqa tillardan olingan butun so’zlarni turk tilidan chiqarib tashlashga harakat qi­lishdi. O’sha so’zlarga nisbatan o’gay farzandga qaragandek qaraldi. Aslida esa bu so’zlarning ko’pchiligi yuz yillardan buyon xalq tomonidan qo’llanilib kelinar edi. Xalq iste’molidagi so’zlar, xalqning o’z tilining mahsuli sanaladi. Aslida hech bir xalq, chetdan olingan so’zni, o’sha xalqning talaffuzidek talaffuz qilmaydi. Unga o’z talaffuz shaklini qo’shib, so’zni milliylashtiradi. Ustoz Erkin Vohidov, shu sababli Suriyada arablarga Navoiyning “Badoiul vasat” nomli asari borligini tushuntirmagan. Arablar arab tilida shunday bir so’zning mavjud emasligini ta’kidlab javob berganlarida qanchalik haqli ekanligini bilsangiz edi. Haqiqatan ham, arabchada  bir o’zbekning talaffuz etadigan “Badoiul” so’zining o’zi mavjud emas. So’zning kelib chiqishi arabcha, ammo o’zbekcha talaffuzi bilan aytilishi arabcha emas. U faqat o’zbekchadir. Ta’lim ma’nosini anglatuvchi so’zga frantsuzlar “edukasyon”, inglizlar esa “edukeysin” deyishadi. Ammo har ikkisi ham “education” deb yozadilar. Tilda asl narsa yozilish emas, balki talaffuz shaklidir. “Education”, frantsuzlarning talaffuzi bilan frantsuzcha, inglizlarning talaffuzi bilan inglizcha hisoblanadi. Shuning uchun hech bir ingliz bu so’zga begonadek qaramaydi. Ammo, afsuslar bo’lsinki, biz o’nlab yillar davomida shunday xatoni qildik, natijada tilimizdagi bo’yoqdorlikni, unumdorlikni yo’qotdik.

Turkiyaning katta shaharlarida yurganda inson o’zini chet davlatda yurgandek his etadi. Sababi, ish joylarining nomlari asosan chet tilidagi so’zlar bilan to’lib toshgan. YO ingliz tilida, yoki frantsuz tilida… Mahmud Qoshg’ariy yoxud Alisher Navoiy qabrlaridan turib kelishsa, shaharlarimizni aylantirib ko’rsatishga uyalgan bo’lar edik. “Devonu lug’otit turk”ni va “Muhokamatul lug’atayn”ni qo’limizdan olib ketishardi balki. Balki, “So’zning qiymatini bilmaydigan sizlar, sizlarga bunday asarlar nimaga kerak? Bu satrlar “so’z”ning qadrini bilganlar uchun yozilgan, sizlar uchun emas!”, deb ketishar edi. Turkiy tillarda so’zlashuvchi xalqlarni aylanib ko’rib, hafsalalari pir bo’lardi balki. To ki, “So’z-zabarjad, so’z – gavhar, oltin” sarlavhali maqolaga ko’zlari tushmaguncha…

Manba: «Kitob dunyosi» gazetasi,14-son, 2014 yil