Қайси турк халқлари ўзаро бир бирлари билан 1 соат ичида, 60-80 % орасида осон гаплаша/сўзлаша оладилар? Бу маълумотлар илмий тажрибалар натижаси эмас, балки менинг ўз шахсий кузатувларим эканлигини унутманг. Бу кўрсаткичлар албатта бошқаларга сизлардан кўра фарқли бўлади.
ҚАЙСИ ТУРК ХАЛҚЛАРИ БИР-БИРЛАРИНИ
ЖУДА ҚИСҚА ВАҚТДА ТУШУНА ОЛАДИЛАР?
Тимур Хўжаўғли
1.Ўғиз гуруҳи тилларида ўзаро осон гаплашиб, бир бирларини тушуна олишади. Туркия турклари ва Озарбайжон, Гагауз турклари 80 % англашув даражасида осон гаплашиб, бир бирларини тушунишади. Туркманистон туркманлари билан бу кўрсаткич 60 % гача тушиши мумкин.
2.Қарлуқлар гуруҳидан ўзбеклар ва уйғурларнинг сўзлашиб тушуниш даражаси 95 % дир.
3.Қипчоқ гуруҳидан 12 турк халқи орасидаги даража тилларга қараб энг ози 60 % дан энг кўпи 80 % гача етади.
4.Ўғиз гуруҳидан фақат Озарбайжон турклари ва туркманлар, Қарлуқ гуруҳидан ўзбек ва уйғурлар, Қипчоқ гуруҳидан Қрим татарлари, қозоқлар, қирғизлар, ногайлар, қорақалпоқлар, қорачой-болқорлар, қумуқлар ўрин олган. Бу 12 турк халқи бир бири билан учрашганда ўзаро осон гаплашиб, англаша оладилар. Англашув даражаси 60 % ва 80 % орасида ўзгариб туради.
5.Қарлуқ-Қипчоқ гуруҳлари орасида англашув даражаси 60 % ва 85 % ўртасида ўзгаради.
6.Бир бирлари билан энг яхши шу 4 турк халқи осон гаплашиб англаша оладилар: татар, ўзбек, уйғур, қозоқ, қирғиз, туркман: даража 85 % (татар-ўзбек-уйғур) ва 70 % (татар-ўзбек-уйғур, қозоқ, қирғиз), 60 % (туркманлар қўшилганда) орасида ўзгаради.
7.Олтой, Тува, Хакас турклари Қарлуқ ва Қипчоқ қабилалари билан 40 % ва 60 % орасида гаплашиб англашади. Анжак, Олтой, Тува, Хакас озарбайжон ва туркманлар билан 30 %, Туркия турки билан бу даража 20 % гача тушади (1 соатлик вақтда).
8.Саха (Ёқут) ва Чуваш туркчасида гаплашадиганлар бошқа туркий тилда сўзлашадиганлар билан 1 соат ичидаги англашув даражаси эса, энг кўпи 5 % ни ташкил қилади. Мен камида 8 туркий тилда жуда осон, 14 да бироз қийинроқ гаплашсам, фақат бир Ёқут ва Чувашлар билан бироз сўзлаша олишим учун улар билан ҳеч бўлмаса 1 ой яшамоғим керак.
— Юқоридаги кўрсаткичлар аниқ илмий тажрибалар асосидаги маълумотлар эмас, бу бутунлай менинг шахсий 40 йиллик кузатувларимга асосланган. Менинг биргина хусусиятим, Истанбулда туғулиб ўсган бўлсамда, аммо уйда она-отам билан ўзбекча гаплашганим бўлиши мумкин. Шунингдек 4-12 ёшлигим орасида кўплаб ўзбекча шеърлар ёд олганман. Кейинчалик ёшлик йилларимда Истанбулдаги қозоқлар билан кўп учрашиб танишганман. Сўнгра ёшлик ва ўрта ёшлар орасида ўзбек-уйғур-қозоқ-қирғиз-татар-бошқирд-туркман-озарбайжон турклари билан 20 йил бир иш жойида ишлаганман. Магистратура ва доктарантурада асосан қозоқча-ўзбекча-уйғурча адабиёт асарларини ўқиганман. Турк тилининг барча кўринишлари билан 40 йилдан буён ишлаб келмоқдаман.
— Шундай қилиб бу маълумотлар илмий тажрибалар натижаси эмас, балки менинг ўз шахсий кузатувларим эканлигини унутманг. Бу кўрсаткичлар албатта бошқаларга сизлардан кўра фарқли бўлади.
Қайси турк халқлари ўзаро бир бирлари билан 1 соат ичида, 60-80 % орасида осон гаплаша/сўзлаша оладилар? (Шахсий фикр, кузатув/илмий тажриба эмас!)
QAYSI TURK XALQLARI BIR-BIRLARINI
JUDA QISQA VAQTDA TUSHUNA OLADILAR
Timur Xo’jao’g’li (Timur Kocaoglu)
1.O’g’iz guruhi tillarida o’zaro oson gaplashib, bir birlarini tushuna olishadi. Turkiya turklari va Ozarbayjon, Gagauz turklari 80 % anglashuv darajasida oson gaplashib, bir birlarini tushunishadi. Turkmaniston turkmanlari bilan bu ko’rsatkich 60 % gacha tushishi mumkin.
2.Qarluqlar guruhidan o’zbeklar va uyg’urlarning so’zlashib tushunish darajasi 95 % dir.
3.Qipchoq guruhidan 12 turk xalqi orasidagi daraja tillarga qarab eng ozi 60 % dan eng ko’pi 80 % gacha yetadi.
4.O’g’iz guruhidan faqat Ozarbayjon turklari va turkmanlar, Qarluq guruhidan o’zbek va uyg’urlar, Qipchoq guruhidan Qrim tatarlari, qozoqlar, qirg’izlar, nogaylar, qoraqalpoqlar, qorachoy-bolqorlar, qumuqlar o’rin olgan. Bu 12 turk xalqi bir biri bilan uchrashganda o’zaro oson gaplashib, anglasha oladilar. Anglashuv darajasi 60 % va 80 % orasida o’zgarib turadi.
5.Qarluq-Qipchoq guruhlari orasida anglashuv darajasi 60 % va 85 % o’rtasida o’zgaradi.
6.Bir birlari bilan eng yaxshi shu 4 turk xalqi oson gaplashib anglasha oladilar: tatar, o’zbek, uyg’ur, qozoq, qirg’iz, turkman: daraja 85 % (tatar-o’zbek-uyg’ur) va 70 % (tatar-o’zbek-uyg’ur, qozoq, qirg’iz), 60 % (turkmanlar qo’shilganda) orasida o’zgaradi.
7.Oltoy, Tuva, Xakas turklari Qarluq va Qipchoq qabilalari bilan 40 % va 60 % orasida gaplashib anglashadi. Anjak, Oltoy, Tuva, Xakas ozarbayjon va turkmanlar bilan 30 %, Turkiya turki bilan bu daraja 20 % gacha tushadi (1 soatlik vaqtda).
8.Saxa (Yoqut) va Chuvash turkchasida gaplashadiganlar boshqa turkiy tilda so’zlashadiganlar bilan 1 soat ichidagi anglashuv darajasi esa, eng ko’pi 5 % ni tashkil qiladi. Men kamida 8 turkiy tilda juda oson, 14 da biroz qiyinroq gaplashsam, faqat bir Yoqut va Chuvashlar bilan biroz so’zlasha olishim uchun ular bilan hech bo’lmasa 1 oy yashamog’im kerak.
— Yuqoridagi ko’rsatkichlar aniq ilmiy tajribalar asosidagi ma’lumotlar emas, bu butunlay mening shaxsiy 40 yillik kuzatuvlarimga asoslangan. Mening birgina xususiyatim, Istanbulda tug’ulib o’sgan bo’lsamda, ammo uyda ona-otam bilan o’zbekcha gaplashganim bo’lishi mumkin. Shuningdek 4-12 yoshligim orasida ko’plab o’zbekcha she’rlar yod olganman. Keyinchalik yoshlik yillarimda Istanbuldagi qozoqlar bilan ko’p uchrashib tanishganman. So’ngra yoshlik va o’rta yoshlar orasida o’zbek-uyg’ur-qozoq-qirg’iz-tatar-boshqird-turkman-ozarbayjon turklari bilan 20 yil bir ish joyida ishlaganman. Magistratura va doktaranturada asosan qozoqcha-o’zbekcha-uyg’urcha adabiyot asarlarini o’qiganman. Turk tilining barcha ko’rinishlari bilan 40 yildan buyon ishlab kelmoqdaman.
— Shunday qilib bu ma’lumotlar ilmiy tajribalar natijasi emas, balki mening o’z shaxsiy kuzatuvlarim ekanligini unutmang. Bu ko’rsatkichlar albatta boshqalarga sizlardan ko’ra farqli bo’ladi.
Qaysi turk xalqlari o’zaro bir birlari bilan 1 soat ichida, 60-80 % orasida oson gaplasha/so’zlasha oladilar? (Shaxsiy fikr, kuzatuv/ilmiy tajriba emas!)
