Модернизм ўзбек адабиёти ихлосмандлари учун анча таниш бўлса-да бу услуб (ёки услублар мажмуаси – оқим)да бир қатор ўзбек адиблари ижодий тажрибаларни амалга оширган ва ошираётган бўлсалар-да барибир бу оқим ўзбек китобхони учун ҳамон сирлилигича қолиб келаётир.
МОДЕРНИЗМ ТУШКУНЛИК ИНЪИКОСИМИ?
Ф. ф. н. Зуҳра МАМАДАЛИЕВА
Модернизм ўзбек адабиёти ихлосмандлари учун анча таниш бўлса-да бу услуб (ёки услублар мажмуаси – оқим)да бир қатор ўзбек адиблари ижодий тажрибаларни амалга оширган ва ошираётган бўлсалар-да барибир бу оқим ўзбек китобхони учун ҳамон сирлилигича қолиб келаётир. Тўғри, модернизм ҳақида Озод Шарафиддинов, Иброҳим ўафуров, Қозоқбой Йўлдошев, Маҳкам Маҳмудов, Абдуғафур Расулов, Умарали Норматов, Ҳамидулла Болтабоев, Тиловолди Жўраев каби адабиётшунос ва танқидчилар бир неча мақолалар ёздилар, ҳатто бу мавзуда бир неча диссертациялар ҳам ҳимоя қилинди. Шундай бўлса-да, биз таниган баъзи олимлар, магистрантлар ва филолог талабалар бу йўналишни ҳамон шаклий чалкашлик ва маънисизликдан иборат, деб ҳисоблайдилар, ҳатто, «ўарбда дунёга келган, биз учун салбий ва кераксиз» бўлган оқим деб баҳоловчилар йирик адабиётшунос олимлар орасида ҳам топилади.
Ҳозирги вақтда жаҳон майдонида интеграциялашув жараёни юз бераётган бир даврда, адабиётшунослар ва ўзбек китобсеварлари учун бу оқим ҳақида муайян билимга эга бўлиш талаб этилади. Шундай экан, таниқли адабиётшунос, профессор Муҳаммаджон Холбековнинг яқинда «MUMTOZ SO’Z» нашриётида иккинчи марта тўлдирилган ҳолда чоп этилган «ХХ аср модерн адабиёти манзаралари» китобини бизга ҳамон сирли ва бегона бўлган модернизм ва постмодернизм оқимлари, уларнинг услублари ҳақида янги ва зарур маълумотлар берадиган илк йирик тадқиқот, монография сифатида ўз кўламига эга ҳодиса, деб ҳисоблашга ҳақлимиз.
Бу монография бир неча мустақил мақолалардан таркиб топган бўлиб, уларда Пруст, Фолкнер, Жойс, Кафка, Вержиния Вулф, Камю, Умберто Эко каби модернизм дарғаларининг ҳаёти ва ижодий фаолияти ҳақида мулоҳаза юритилган, уларнинг машҳур асарлари илмий таҳлил қилинган. Муаллиф биографик, қиёсий ва қиёсий-тарихий методлар орқали ҳар бир ижодкор бадиий оламини синчковлик билан таҳлил қилишга, уларнинг ўзига хос услубини аниқлашга интилади.
Муаллиф ХХ аср бошларида дунёга келган ва шу асрнинг 50-йилларигача адабий майдонда гегемонлик қилган, бир қанча дурдона асарларни жаҳон адабиётига тақдим этган ва ҳатто ҳозиргача ўз гегемонлик мавқеини сақлаб келаётган модернизм ва постмодернизм оқимини яхшироқ англамоқ учун улар билан боғлиқ бўлган руҳий таҳлил, Ницше таълимоти, Фрейд ва Юнг назариялари, онг оқими, экзистенциализм ва абсурд фалсафаси каби таълимотларни ҳам илмий-назарий жиҳатдан чуқур ўрганганлиги яққол кўзга ташланади. Жумладан, муаллиф китобдаги «Адабиётдаги глобаллашув жараёни” сарлавҳали сўз боши XX асрда Шарқ ва ўарбда кечган тарихий шароит ва бу шароитдан келиб чиққан адабиёт, турли адабий оқимлар ҳақида сўз юритади. Кейинги «Жаҳон адабиётида модерн ва модернизм тушунчаси” деб номланган мақоласида эса «модернизм” ва «модерн адабиёт” истилоҳларини изоҳлар экан, модернизм нима эканлигини беш пунктдан иборат табдил ёрдамида атрофлича шарҳлайди.
Тадқиқотчи китобдан ўрин олган «XX аср модернизм прозасининг тадрижий талқини” номли мақоласида бу оқимнинг пайдо бўлиши ва ривожланиш омиллари хусусида баҳс юритади.
Жумладан, муаллиф модернизмнинг адабий майдонга кириб келишининг сабаби ҳақида сўз юритиб, қуйидагиларни ёзади: «Жамоавий онгсизлик (Юнг таълимоти)нинг ўзига хос хусусияти унинг универсаллиги, яъни ҳаммага ҳам тааллуқлилиги, ҳамма одамлар учун умумий бўлганлигидандир… Яъни жамоавий психикани тушуниб етмоқ учун бутун тирик мавжудотнинг бир-бирига айнан ўхшашлик жиҳатларини ҳис этмоқ зарур… Кўриб турганимиздек, жамоавий онгсизликнинг бирдан отилиб юзага чиқиши дастлаб адабиёт ва санъат соҳасида юз берди. Бу базисда турли-туман ва ранг-баранг оқимлар мажмуи сифатида намоён бўлган модернизм ушбу оқимнинг бадиий услуби тарзида мустаҳкам ўрин эгаллади».
Профессор М.Холбеков модернизм йўналишидаги асарларни таҳлил этар экан, аввало унинг келиб чиқиши ҳақида фикр юритиб, қуйидагиларни ёзади: «Инсоннинг ақлий, руҳий, қолаверса маънавий дунёсига нисбатан агностизим, яъни объектив дунёни ва унинг қонуниятларини билиш мумкинлигини инкор этувчи фалсафа руҳидаги муносабат икки Жаҳон уруши оралиғида вужудга келган модернизм тамойилига асосланган психологик роман учун асос бўлган эди». Муаллиф Марсель Пруст ижоди ҳақида фикр юритаётган бўлса-да, маълум тарихий-ижтимоий, руҳий-маданий даврдаги ўзгаришлар, шу жумладан, адабиётга янги йўналишнинг пайдо бўлиши ҳақида фикри бошқа феноменларга, умуман адабий жараёнга ҳам бирдай тааллуқлидир. Дарҳақиқат, икки уруш орасидаги халқ, шу жумладан адабиёт, маданият аҳли ҳам тушкунликка тушиши, инсоният учун ҳеч нажот йўқдай ҳисоблаши, тақдир олдида банданинг ожизлиги ва ниҳоят ҳаётнинг маънисизлиги тўғрисида фикрга келиши табиий ҳол эди. Ва бу фикрларнинг инъикоси сифатида адабиётда акс этиши табиий ҳол эди. Мана шундай табиий жараёнинг акси ўлароқ модернизм адабиёти дунёга келди. Модернизм унинг намоёндалари учун нафақат адабий услуб, балки ҳаётдаги эътиқодларини ҳам акс эттирар эди. Шунинг учун уларнинг ижоди ҳақида дастлаб чуқурроқ маълумотга эга бўлишимиз даркор. Жумладан, Жойс ҳам жаҳон адабиётида ўз ўрнига эга адиблардан. Унинг ижоди ўзбек китобхонларига ҳам таниш бўлиб бораётир.
Биздан ижоди узоқ йиллар сир сақланган европалик ижодкорлардан, модернизм дарғаларидан яна бири, мураккаб тақдир ва ижод соҳиби Франц Кафкадир. У ҳақида «Жараён” романининг ўзбек тилидаги таржимасига ёзувчи ва адабиётшунос Хуршид Дўстмуҳаммад томонидан сўз боши тариқасида ёзилган «Ҳаракатдан тўхтаган жараён қиссаси” мақоласида, профессор Қ.Йўлдошевнинг «Ёниқ сўз» тўпламига киритилган «Кафка» мақоласида, «Жараён» таржимони Вафо Файзуллонинг «Ҳаракатдаги «Жараён» қисмати» сарлавҳали сўнгсўзида, адабиётшунос Узоқ Жўрақуловнинг «Миф ва ижодий жараён» номли мақоласида фикр-мулоҳаза юритилган. Бироқ бу сирли ва ғалати, бунинг устига биз ўрганган Шарқона ривоя ҳамда фикрлаш тарзидан мутлақо узоқ бўлган услубда ўйлайдиган ва ёзадиган бу адиб ижоди ўзбек китобхонлари учун ҳамон бирмунча мавҳум бўлиб қолаётганди. Профессор М.Холбеков Кафка ижодини таҳлил этар экан, унинг эътиқоди ва услубига анча холис ва асосли муносабатда бўлади. Уни оқлаш ёки салбий фикрга боришдан анча узоқда бўлган тадқиқотчи ёзувчининг ижодий руҳияти ҳақида «ирреал дунёни реал тарзда тасвирлаган мусаввир” деб баҳолайди.
Мақола муаллифи ёзувчининг ўзбек китобхонларига таниш ва нотаниш бўлган «Эврилиш”, «Ахлоқ тузатиш колониясида”, «Кўприк”, «Кунда” каби новеллаларини, «Америка”, «Жараён” ва «Қаср” сингари романларини таҳлил қилар экан, ҳаётни маънисиз деб билган, ундаги жараённи бегуноҳ инсоннинг азобга маҳкум этилиши дея англаган ва ниҳоят ҳар бир кишини жамиятдаги ташландиқ деб баҳолаган, лекин айни пайтда уни «инсон қисмати, табиат яхлитлиги ва Ердаги жамики тирик жонзотга солинган таҳдиддан хавотирланган”, бир сўз билан айтганда, ҳаётдан нимани излаётганини англолмай ўтган ўша улуғ ва бахтсиз Кафканинг инсониятга биз билмаган ишончини ифодалаш билан якунлайди: «Инсон ўзининг букилмас иродасига ишончисиз яшай олмайди, айни пайтда бу букилмас ирода ҳам, унга бўлган мустаҳкам ишонч ҳам унинг ўзи учун адабий сир бўлиб қолиши мумкин. Ушбу сирни ифода этиш йўлларидан бири – ҳар бир одамнинг қалбида, юрагида дилида ардоқлаб, эъзозлаб келинаётган Худога ишончидир”.
Китоб сўнгида постмодернизм ва онг оқими ҳақидаги мақолалар ўрин олган. Бу мақолалар ҳам муаллифнинг жаҳон адабиётига теран нигоҳ ила боқиб, уни ўзбек китобхонларига тушунарли қилиб таърифлаганига гувоҳ бўламиз. Китобни ўқир эканмиз, унинг муаллифи бутун бошли халқлар, қитъалар адабиётини моҳирона ўзлаштирибгина қолмай, бу беқиёс умуминсоний адабий меросни ўзбек китобхонига ўзбекона мазмун ва усулда, тушунарли тил билан сўзлатиб берганлиги тадқиқотнинг ютуғи, деб ҳисоблаймиз.
MODERNIZM TUSHKUNLIK IN’IKOSIMI?
F. f. n. Zuhra MAMADALIEVA
Modernizm o’zbek adabiyoti ixlosmandlari uchun ancha tanish bo’lsa-da bu uslub (yoki uslublar majmuasi – oqim)da bir qator o’zbek adiblari ijodiy tajribalarni amalga oshirgan va oshirayotgan bo’lsalar-da baribir bu oqim o’zbek kitobxoni uchun hamon sirliligicha qolib kelayotir. To’g’ri, modernizm haqida Ozod Sharafiddinov, Ibrohim o’afurov, Qozoqboy Yo’ldoshev, Mahkam Mahmudov, Abdug’afur Rasulov, Umarali Normatov, Hamidulla Boltaboev, Tilovoldi Jo’raev kabi adabiyotshunos va tanqidchilar bir necha maqolalar yozdilar, hatto bu mavzuda bir necha dissertatsiyalar ham himoya qilindi. Shunday bo’lsa-da, biz tanigan ba’zi olimlar, magistrantlar va filolog talabalar bu yo’nalishni hamon shakliy chalkashlik va ma’nisizlikdan iborat, deb hisoblaydilar, hatto, «o’arbda dunyoga kelgan, biz uchun salbiy va keraksiz» bo’lgan oqim deb baholovchilar yirik adabiyotshunos olimlar orasida ham topiladi.
Hozirgi vaqtda jahon maydonida integratsiyalashuv jarayoni yuz berayotgan bir davrda, adabiyotshunoslar va o’zbek kitobsevarlari uchun bu oqim haqida muayyan bilimga ega bo’lish talab etiladi. Shunday ekan, taniqli adabiyotshunos, professor Muhammadjon Xolbekovning yaqinda «MUMTOZ SO’Z» nashriyotida ikkinchi marta to’ldirilgan holda chop etilgan «XX asr modern adabiyoti manzaralari» kitobini bizga hamon sirli va begona bo’lgan modernizm va postmodernizm oqimlari, ularning uslublari haqida yangi va zarur ma’lumotlar beradigan ilk yirik tadqiqot, monografiya sifatida o’z ko’lamiga ega hodisa, deb hisoblashga haqlimiz.
Bu monografiya bir necha mustaqil maqolalardan tarkib topgan bo’lib, ularda Prust, Folkner, Joys, Kafka, Verjiniya Vulf, Kamyu, Umberto Eko kabi modernizm darg’alarining hayoti va ijodiy faoliyati haqida mulohaza yuritilgan, ularning mashhur asarlari ilmiy tahlil qilingan. Muallif biografik, qiyosiy va qiyosiy-tarixiy metodlar orqali har bir ijodkor badiiy olamini sinchkovlik bilan tahlil qilishga, ularning o’ziga xos uslubini aniqlashga intiladi.
Muallif XX asr boshlarida dunyoga kelgan va shu asrning 50-yillarigacha adabiy maydonda gegemonlik qilgan, bir qancha durdona asarlarni jahon adabiyotiga taqdim etgan va hatto hozirgacha o’z gegemonlik mavqeini saqlab kelayotgan modernizm va postmodernizm oqimini yaxshiroq anglamoq uchun ular bilan bog’liq bo’lgan ruhiy tahlil, Nitsshe ta’limoti, Freyd va Yung nazariyalari, ong oqimi, ekzistentsializm va absurd falsafasi kabi ta’limotlarni ham ilmiy-nazariy jihatdan chuqur o’rganganligi yaqqol ko’zga tashlanadi. Jumladan, muallif kitobdagi «Adabiyotdagi globallashuv jarayoni” sarlavhali so’z boshi XX asrda Sharq va o’arbda kechgan tarixiy sharoit va bu sharoitdan kelib chiqqan adabiyot, turli adabiy oqimlar haqida so’z yuritadi. Keyingi «Jahon adabiyotida modern va modernizm tushunchasi” deb nomlangan maqolasida esa «modernizm” va «modern adabiyot” istilohlarini izohlar ekan, modernizm nima ekanligini besh punktdan iborat tabdil yordamida atroflicha sharhlaydi.
Tadqiqotchi kitobdan o’rin olgan «XX asr modernizm prozasining tadrijiy talqini” nomli maqolasida bu oqimning paydo bo’lishi va rivojlanish omillari xususida bahs yuritadi. Jumladan, muallif modernizmning adabiy maydonga kirib kelishining sababi haqida so’z yuritib, quyidagilarni yozadi: «Jamoaviy ongsizlik (Yung ta’limoti)ning o’ziga xos xususiyati uning universalligi, ya’ni hammaga ham taalluqliligi, hamma odamlar uchun umumiy bo’lganligidandir… Ya’ni jamoaviy psixikani tushunib yetmoq uchun butun tirik mavjudotning bir-biriga aynan o’xshashlik jihatlarini his etmoq zarur… Ko’rib turganimizdek, jamoaviy ongsizlikning birdan otilib yuzaga chiqishi dastlab adabiyot va san’at sohasida yuz berdi. Bu bazisda turli-tuman va rang-barang oqimlar majmui sifatida namoyon bo’lgan modernizm ushbu oqimning badiiy uslubi tarzida mustahkam o’rin egalladi».
Professor M.Xolbekov modernizm yo’nalishidagi asarlarni tahlil etar ekan, avvalo uning kelib chiqishi haqida fikr yuritib, quyidagilarni yozadi: «Insonning aqliy, ruhiy, qolaversa ma’naviy dunyosiga nisbatan agnostizim, ya’ni ob’ektiv dunyoni va uning qonuniyatlarini bilish mumkinligini inkor etuvchi falsafa ruhidagi munosabat ikki Jahon urushi oralig’ida vujudga kelgan modernizm tamoyiliga asoslangan psixologik roman uchun asos bo’lgan edi». Muallif Marsel` Prust ijodi haqida fikr yuritayotgan bo’lsa-da, ma’lum tarixiy-ijtimoiy, ruhiy-madaniy davrdagi o’zgarishlar, shu jumladan, adabiyotga yangi yo’nalishning paydo bo’lishi haqida fikri boshqa fenomenlarga, umuman adabiy jarayonga ham birday taalluqlidir. Darhaqiqat, ikki urush orasidagi xalq, shu jumladan adabiyot, madaniyat ahli ham tushkunlikka tushishi, insoniyat uchun hech najot yo’qday hisoblashi, taqdir oldida bandaning ojizligi va nihoyat hayotning ma’nisizligi to’g’risida fikrga kelishi tabiiy hol edi. Va bu fikrlarning in’ikosi sifatida adabiyotda aks etishi tabiiy hol edi. Mana shunday tabiiy jarayoning aksi o’laroq modernizm adabiyoti dunyoga keldi. Modernizm uning namoyondalari uchun nafaqat adabiy uslub, balki hayotdagi e’tiqodlarini ham aks ettirar edi. Shuning uchun ularning ijodi haqida dastlab chuqurroq ma’lumotga ega bo’lishimiz darkor. Jumladan, Joys ham jahon adabiyotida o’z o’rniga ega adiblardan. Uning ijodi o’zbek kitobxonlariga ham tanish bo’lib borayotir.
Bizdan ijodi uzoq yillar sir saqlangan yevropalik ijodkorlardan, modernizm darg’alaridan yana biri, murakkab taqdir va ijod sohibi Frants Kafkadir. U haqida «Jarayon” romanining o’zbek tilidagi tarjimasiga yozuvchi va adabiyotshunos Xurshid Do’stmuhammad tomonidan so’z boshi tariqasida yozilgan «Harakatdan to’xtagan jarayon qissasi” maqolasida, professor Q.Yo’ldoshevning «Yoniq so’z» to’plamiga kiritilgan «Kafka» maqolasida, «Jarayon» tarjimoni Vafo Fayzulloning «Harakatdagi «Jarayon» qismati» sarlavhali so’ngso’zida, adabiyotshunos Uzoq Jo’raqulovning «Mif va ijodiy jarayon» nomli maqolasida fikr-mulohaza yuritilgan. Biroq bu sirli va g’alati, buning ustiga biz o’rgangan Sharqona rivoya hamda fikrlash tarzidan mutlaqo uzoq bo’lgan uslubda o’ylaydigan va yozadigan bu adib ijodi o’zbek kitobxonlari uchun hamon birmuncha mavhum bo’lib qolayotgandi. Professor M.Xolbekov Kafka ijodini tahlil etar ekan, uning e’tiqodi va uslubiga ancha xolis va asosli munosabatda bo’ladi. Uni oqlash yoki salbiy fikrga borishdan ancha uzoqda bo’lgan tadqiqotchi yozuvchining ijodiy ruhiyati haqida «irreal dunyoni real tarzda tasvirlagan musavvir” deb baholaydi.
Maqola muallifi yozuvchining o’zbek kitobxonlariga tanish va notanish bo’lgan «Evrilish”, «Axloq tuzatish koloniyasida”, «Ko’prik”, «Kunda” kabi novellalarini, «Amerika”, «Jarayon” va «Qasr” singari romanlarini tahlil qilar ekan, hayotni ma’nisiz deb bilgan, undagi jarayonni begunoh insonning azobga mahkum etilishi deya anglagan va nihoyat har bir kishini jamiyatdagi tashlandiq deb baholagan, lekin ayni paytda uni «inson qismati, tabiat yaxlitligi va Yerdagi jamiki tirik jonzotga solingan tahdiddan xavotirlangan”, bir so’z bilan aytganda, hayotdan nimani izlayotganini anglolmay o’tgan o’sha ulug’ va baxtsiz Kafkaning insoniyatga biz bilmagan ishonchini ifodalash bilan yakunlaydi: «Inson o’zining bukilmas irodasiga ishonchisiz yashay olmaydi, ayni paytda bu bukilmas iroda ham, unga bo’lgan mustahkam ishonch ham uning o’zi uchun adabiy sir bo’lib qolishi mumkin. Ushbu sirni ifoda etish yo’llaridan biri – har bir odamning qalbida, yuragida dilida ardoqlab, e’zozlab kelinayotgan Xudoga ishonchidir”.
Kitob so’ngida postmodernizm va ong oqimi haqidagi maqolalar o’rin olgan. Bu maqolalar ham muallifning jahon adabiyotiga teran nigoh ila boqib, uni o’zbek kitobxonlariga tushunarli qilib ta’riflaganiga guvoh bo’lamiz. Kitobni o’qir ekanmiz, uning muallifi butun boshli xalqlar, qit’alar adabiyotini mohirona o’zlashtiribgina qolmay, bu beqiyos umuminsoniy adabiy merosni o’zbek kitobxoniga o’zbekona mazmun va usulda, tushunarli til bilan so’zlatib berganligi tadqiqotning yutug’i, deb hisoblaymiz.
