Мумтоз адабиётимиздаги қушлар образлари аҳамиятли тимсоллардан саналиб, инсон руҳи, унинг илоҳиёт билан яқинлашуви ва унга интилишини ўзида мужассам этади.

Зуҳра Мамадалиева
ИККИ МАҚОЛА

ҚАҚНУС ТИМСОЛИ ТАЛҚИНЛАРИ

Алишер Навоийнинг “Лисон ут-тайр” достонидаги қушлар тимсоли асосий рамзий образлардан саналади. Бу тимсолларни эса иккига ажратиб таҳлил қилиш аҳамиятли. Буларнинг биринчиси афсонавий қушлар: Симурғ, Анқо, Хумо ва Қақнус ҳисобланади.

Қақнус ҳақида Навоий асарлари луғатида шундай дейилган: «Қақнус – мавҳум бир қуш, афсонага кўра тумшуғида жуда кўп тешиклар бўлиб, бу тешиклардан чиққан овозлардан гўё мусиқа ўйлаб чиқарилар эмиш.» Бу образнинг илк куртакларини биз юнон халқ мифологиясида учратамиз: Феникс, таржимада сеҳрли қуш маъносини беради. Унинг кўриниши бургутсимон ва ранги қизил-тилласимон ёхуд олов рангда деб тасаввур қилинган. Айтишларича, умрининг охирида у турли хушбўй ўтинлар билан ўз уйчасини ёндирмиш ва унинг кулидан янги қақнус пайдо бўларкан. Мисрликларнинг тасаввури бўйича, у ўтларнинг хушбўй ҳидидан ўлар экан, сўнг эса қуёшда ёниб кетармиш ва унинг танасидан Қақнус бола чиқар эмиш. Феникснинг Шарқ адабиётида Қақнус шаклида ўзлашиши билан биргаликда ушбу образга бир қатор мотивлар қўшилди. Натижада ушбу образнинг таъсирчанлиги, бадиий қуввати ортди. Бу тимсолидан Шарқ адабиёти, жумладан туркий адабиётда Навоийдан олдин ҳам фойдаланилган. Ҳайдар Хоразмий “Маҳзан ул-асрор” достонида ўзининг тасаввуфий ишқи баёнида қуйидаги сатрларни келтиради:

Ҳар даму, ҳар лаҳза бир ўтқа ёниб,
Ғояти йўқ оташ ичра ўртаниб.

Ўт ичида қақнуси бечоравор,
Нолаи жонсўз тузиб сад ҳазор.

Навоий “Лисон ут-тайр”дан олдин ушбу образга лирикасида ҳамда “Фарҳод ва Ширин” достонида мурожаат қилади. Лекин уни “Лисон ут-тайр”да мукаммаллик ва бадиий санъаткорликнинг баркамол даражаси билан куйлайди. Бунинг сабаби унинг устози Аттордан таъсирланганлиги десак, хато бўлмайди.

“Мантиқ ут-тайр”да Атторнинг тасвиридаги Қақнус умр бўйи хас-хашак йиғади ва умрининг охирида шундай нола чекадики, натижада хас-хашак йиғилган уясига ўт тушиб, уя билан унинг соҳиби – Қақнус ҳам ёниб кетади. Аттор бу анъанавий образдан умрнинг фонийлиги ҳақидаги хулосани чиқариш учун фойдаланади:

Қақнуси саргашта умри минг, ҳазор,
Бир умр йиғлаб чекар фарёду зор…

Бўйлаким сен ҳам қутулмассан сира,
Шум ажалдин ҳийлаву тадбир ила.

Навоий эса бу ҳикоятдан “Лисон ут-тайр” асарида фойдаланади. Навоий ушбу ҳикоятни Атторда қандай қўлланилган бўлса, деарли шундайлигича келтирар экан, унга Фисоғурс (юнон файласуфи Пифагорнинг Шарқона аталиши)нинг бу наволарни эшитгани ва унга асосланиб, мусиқа фанига асос солганлиги ҳақидаги мотивни киритади. Қақнуснинг ҳаёти, ўтин йиғиши ва ноласи, шу сабабдан атрофга ўт кетиши ҳақидаги фикрлар айнан берилади, унинг ўтидан атрофдаги кўнгулларга ўт туташиши ҳақидаги фикр кучайтирилади, лекин хулоса мутлақо ўзгача маъно касб этади. Яъни:

Шайх гўё келди ул аввалги тайр,
Ким наво ичра қилиб умрида сайр…

Яъни бу сатрларида Навоий маънавий устози Атторни Қақнусга қиёслайди:

Юз наво зоҳир қилиб минқоридин,
Борча Ҳақнинг ёшурин асроридин.

Ўзига, хирманига доғи ўт уриб,
Ҳам ўзин, ҳам ўзгаларни куйдуриб.

Юқоридаги сатрларда Навоий Атторнинг санъати, маҳорати ва тасаввуфдаги даражасига мос тимсолни унинг ўз асаридан топа билади ва унга янги маъно юклаши орқали анъанавий образдан новаторлик ярата олиш маҳорати яна бир бор намоён қилади.

Айнан шу ўринда Навоий ўзини Қақнуснинг кулидан пайдо бўладиган Қақнус боласига ўхшатиши ҳам Атторга эҳтиромини ҳамда унинг ўрнига муносиб даъвогарлигини кўрсатиб турибди. Навоий бу даъвони мавжуд адабий анъаналардан четлашмаган ҳолда, камтаринлик билан изҳор этади:

Мен демонким ул отодур, мен ўғул,
Ул шаҳи олийсифот, мен банда, қул…

Ҳар неким кўрди отомдин рўзгор,
Ҳам они бўлди манга омузгор.

Навоий “Лисон ут-тайр”нинг XIII бўлимини Атторга бағишлайди ва “Қувватул аҳрор ва қиблатул аброр Шайх Фариддин Аттор қаддисаллоҳу руҳаҳуға мадҳу сано оғози ва ўз арзу ниёзи” деб номлайди. Унда Навоий Атторнинг асарларига ва тасаввуфий фаолиятига:

Назму насридинки таҳрир айлабон,
Ваҳдат асрорини тафсир айлабон, –

деб муносабат билдиради. Мана шу бўлимда Навоий Аттор руҳига мурожаат қилиб, ўзини қўллаб-қувватлашини сўрайди. CLXXIV бўлимда эса айнан мана шу мурожаат амалга ошганлиги, яъни Навоийнинг Аттор руҳи томонидан қўллаб-қувватланганлиги айтилади. Навоий Атторни Қақнусу, ўзини Қақнусбача дейиши фақатгина санъат нуқтаи назаридан бўлмай, муаллиф бу даъвога қандайдир маънода ўзини ҳақли деб ҳисоблаган. Бу даъвонинг исботини айнан нақшбандийлик таълимотида ёқланадиган увайсийлик назариясидан излаш керакка ўхшайди.

Маълумки, Навоий “Насойим ул-муҳаббат”да Аттор ҳақида фикр билдириб, шундай ёзади: “ …Баъзи дебдурларки, увайсий экандурлар ва Мавлоно Жалолиддин Румий қ.с.нинг сўзларида мазкурдурки, Шайх Мансур Ҳаллож руҳи юз эллик йилдан сўнгра Шайх Фариддидин Аттор руҳига тажалли қилди ва онинг мураббийси бўлибдур.” Атторнинг увайсий эканлигини, Мансур Ҳалложнинг руҳи уни тарбия қилганлигини эътироф этган Навоий ўзи ҳам Аттор руҳига иқтидо қилиши – эргашиши ва ундан руҳий мадад кутиши мумкингина эмас, тасаввуф таълимоти ва амалиёти ўз такомилига етган XV аср шароитида зарур эди.

Ўртадим олам элини, ўзни ҳам,
Қуш тилидан ўзга қилмай сўзни ҳам,–

сатрларида эса Навоий бу асар ўзининг энг сўнгги (бадиий) асари эканлигига ишора қилаётгандай бўлади.

Демак, юқорида таъкидлаганимиздек, Навоий Атторни Қақнусу, ўзини Қақнусбачага ўхшатиши фақатгина санъат нуқтаи назаридан бўлмай, тасаввуф фалсафасининг увайсийлик назариясига биноан ўзини ҳам Атторнинг руҳидан маънавий тарбия олган деб ҳисоблаганлиги учун айтаётган экан. Зеро, ҳазрат Навоий бу борада ҳақли эди. У Аттор руҳи орқали тарбияланган ва камолга етган ижодий фаолиятининг чўққиси бўлмиш “Лисон ут-тайр” достони уни тушуниб, мутоала этишга қодир китобхонларнинг қалбига маърифат оловини ёқиб, яшаб келмоқда.

Манба: “Ёшлик” журнали, 2010/6

МУМТОЗ АДАБИЁТДА ҚУШЛАР ОБРАЗИ

Мумтоз адабиётимизнинг дурдона асарларида рамз ва мажоз билан сўзлаш анъана эди. Биз ҳозирги замон адабиёт ихлосмандлари, мумтоз адабиёт намуналарини яхшироқ тушуниш, ўша даврдаги муаллифнинг асл мақсадини англаш учун мана шу рамз ва мажоз тилини билишимиз керак бўлади. Шу ўринда рамз ва мажоз истилоҳларининг қисқача изоҳини келтириб ўтиш жоиз. Рамз – символ; кўчим турларидан бири, фақат шартли равишда ва шу матн доирасида кўчма маъно касб этувчи сўз ёки сўз бирикмаси; Мажоз – мумтоз адабиётшуносликда сўзни ўз маъносида эмас, бошқа бир кўчма маънода ишлатиш, кўчимнинг умумий номи. (Д.Қуронов, З.Мамажонов, М.Шералиева. Адабиётшунослик луғати. Т.: “Akademnashr”, 2010. – Б.244,198).

Сўз мулкининг султони Алишер Навоийнинг “Лисон ут-тайр” достони бутунлай рамз асосига қурилган бўлиб, ундаги образларнинг асосини рамзий ва мажозий образлар ташкил этади. Бу рамзларнинг маъносни билмай туриб эса, достон мазмуни ва муаллифнинг асл ниятини билиш мумкин эмас. Шунинг учун рамзий ва мажозий образлар ҳақида гапирганимизда, шу достон тимсолларини мисол келтиришни маъқул топдик.

“Лисон ут-тайр”даги рамзий образларнинг асосини қушлар образи ташкил этади. Бу образларни иккига ажратиб таҳлил қилиш мумкин. Буларнинг биринчиси, афсонавий қушлар: Симурғ, Анқо, Ҳумо ва Қақнус образлари.

Кейингиси реал қушлар: Ҳудҳуд, булбул, тўти, товус, қумри, кабутар, кабки дари, тазарв, қарчиғай, шунқор, бургут, куф, ўрдак ва товуқ образлари.

Бундан ташқари, умумий маънодаги жон қуши, кўнгул қуши, малойик қушлари каби тимсоллар бор.

Қушлар жаҳон халқлари мифологиясида катта аҳамиятга эга бўлиб, воқеалар жараёнида бирданига пайдо бўлувчи, қаҳрамонларга ёрдам берувчи ва вазиятни кескин ўзгартирувчи унсур сифатида эътироф этилади. Улар, асосан, илоҳиёт билан одамларнинг ўртасидаги кўприк сифатида, юксаклик ва осмон рамзи тимсолида талқин қилинган.

Қушлар тимсоли бошқа кўпгина халқлардаги сингари туркий халқлар мифологиясида ҳам илоҳий олам билан мулоқот қилувчи восита сифатида ифодаланган. Одам ўлганидан кейин ёки уйқусида руҳи қушга айланиб учиб кетиши ҳақидаги тасаввурлар халқ одатла- ри ва фольклорда, хусусан, “Майна”, “Опа-ука”, “Дев қиз”, “Гуноҳсиз мусича”, “Рустам” каби эртакларда ўз аксини топган.

Ибн Сино “Тайр” қиссасида мана шу каби халқ фольклори мотивларидан таъсирланган ҳолда инсонларнинг руҳларини қушлар шаклида тасвирлайди. Бу ифода унинг тиббиётдаги билимларига ҳам асосланган бўлиши мумкин. Зеро, замонавий тиббиёт ҳам инсон руҳининг ўлимдан кейин қуш каби парвоз қилишини исботлади. Ибн Сино қиссасининг сюжети асосида асар яратган Абу Ҳомид Ғаззолий эса қушларни умумий маънодаги инсон руҳи эмас, балки тасаввуф йўлидаги соликларнинг Роббисини излаётган кўнгиллари тимсолида тасвирлайди. Шу тахлит тасаввуф адабиётида қуш тимсоли Тангрисини излаётган солик(нинг кўнгли ёки руҳи) шаклида қабул қилинди.

Навоий асарларидаги қушлар тимсоли замирида ҳам фольклор мотивлари ҳамда тасаввуф адабиёти мотивлари жо бўлган, дейишимиз мумкин.

Навоий лирикасида умумий маънодаги қуш образи: жон қуши, кўнгил қуши, мало- йик қушлари, арвоҳи қудсий қушлари, ҳидоят қушлари, васл қуши, хирад қуши, жунун қушлари каби вариантларда учрайди.

Жон қуши – Одам ўлганидан кейин ёки уйқусида руҳи қушга айланиб учиб ке- тиши ҳақидаги тасаввурлар халқ эртакларида ўз аксини топган. Бу ҳақда Баҳодир Саримсоқов шундай фикр билдирган: “Жон эса осмонга учиб кетади. Руҳ ҳам танани тарк этади, аммо қуш ёки бошқа жондор сифатида ўлганнинг уйига, унинг яқинларидан хабар олгани тез-тез келиб туради”. Жон, руҳ ҳақидаги бу каби мавҳум тасаввурлар кейинчалик аниқлаштирилиб, жон қуши, руҳ тўтиси, чивиндек жон каби нисбатан конкрет образларда тасаввур қилина бошланган.

Жон қуши образи фольклор сингари мумтоз адабиётимизда, хусусан, Алишер Навоий ижодида ҳам асосий тимсоллардандир. “Ғаройиб ус-сиғар”да ўқиймиз:

Жон қуши ўртанди севгач, ёрнинг ўтлуғ юзин,
Найлайин куймай, чу бўлғай шамъ ила парвона дўст.

Ёрининг ўтлуғ юзини қўмсаган жон (қуши)ни парвонага қиёслаш ёки ёрнинг юзини кўриш учун танадан чиқишга шайланиши каби тасвирлар қушнинг парвозига ўхшатилмоқда. Бу тимсол “Лисон ут-тайр”нинг илк байти билан ҳамоҳангдир:

Жон қуши чун мантиқи роз айлагай,
Тангри ҳамди бирла оғоз айлагай.

Навоий лирикасидаги “жон қуши” образи билан достондаги “жон қуши” тимсолининг ўхшашлик томони: ҳар иккаласи ҳам қуш, демак, парвозга ташна. Фақат лирикадаги жон қушининг ошиқлик тасвирлари устунроқ. У ёрнинг қошида парвона ёки унга етиш учун шиддат билан итилмоқда. Достондаги “жон қуши” эса ориф ошиқдир. У Тангри ҳамди билан сайраб (у ҳақда билганларини ёки ишқининг асрорларини), баён этмоқчи. Навоий лирикасида энг кўп учрайдиган вариантлардан бири – кўнгул қуши образидир. Уни жон қуши тимсолининг маънодоши, дейишимиз мумкин. Фақат кичкинагина фарқ – жон қуши Ёр жамоли – Тангри дийдорини қўмсаб учишга, демакки, танадан чиқишга интилади. Кўнгул қуши эса вужуднинг ичида ўз шавқ ва завқини изҳор этади, ҳижронда қийналади, висолдан шодланади. Яна “Ғаройиб ус-сиғар”га мурожаат этсак:

Гулни ўхшатқан учун ёримға гўё боғ аро,
Музтариб кўнглум қушидир, булбули шайдо эмас.

Малойик қушлари ёки арвоҳи қудсий қушлари образининг тарихи ҳам жаҳон халқлари мифологиясига бориб тақалади. Жумладан, эрамиздан олдинги IV асрдан то эрамизнинг XVII асригача бўлган Европа ва ҳинд, эрон тасвирий санъатида фаришталар қанотли йигит ва қизлар шаклида тасвирланганлигини кўрамиз. Европа тасвирий санъатида улар, айниқса, муҳим аҳамият касб этиб, мажусийлик билан боғлиқ санъат асарларида ҳам, Инжил билан алоқадор санъат намуналарида ҳам муҳим тасвирлардан саналган. Жумладан, Рембрант мўйқаламига мансуб “Қурбонлик қилаётган Иброҳим” асарида (1634) Жабройил алайҳиссалом ёшгина қанотли йигитча шаклида тасвир этилган. Бундан ташқари, ҳинд илоҳаларини, мисрликларнинг қуёш маъбуди Ранинг ёнида, албатта, фаришталар бўлган ва улар қанотли ёшлар шаклида тасвирланган.

Шарқ тасвирий санъатида ҳам фаришталар қанотли йигит-қизлар шаклида тасвирланиши Навоий замонасида ҳам фаришталар – малойикаларни қуш кўринишида тасаввур қилинганлигидан далолатдир.

Фаридиддин Атторнинг “Мантиқ ут-тайр” достонида қушлар фано водийсига етишгач, даракчи қушдан подшоҳни мутлақо ҳеч нарсага эҳтиёжсизлиги ҳақидаги хабарини эшитишади. Бу тимсол Н.Комилов ва М. Маҳмудовлар таржимасида “иззати човуши – хизматчиси”, Жамол Камол таржимасида эса “шотир” деб ўгирилган.

Навоий ўзининг севимли тимсолларидан бири бўлмиш – малойик қуш(лар)и образини “Лисон ут-тайр”нинг “Қушларнинг фано водийсининг ниҳоятидин бақо мулкидин нишон топқонлари” бўлимида “иззат човуши” номи билан тасвирлайди:

Пардадин ногаҳ иззат човуши,
Жилва қилди ўйлаким давлат қуши.

Бу ўринда ҳам иззат човуши – подшоҳнинг хос маҳрами маъносида келаётганлиги унинг фаришта рамзи эканлигини тасдиқлайди.

Симурғ(семурғ) – Эрон-сўғд халқлари мифологиясида сеҳрли, барча нарсага қодир қуш рамзи сифатида тасвирланаб, Ахурамаздага тенглаштирилади. У бургутсимон тумшуқли, катта қанотли, баҳайбат ва патлари ҳам сеҳрли қуш тарзида тасвирланади.

Ушбу образ зардуштийларнинг муқаддас китоби “Авесто”да “Варағн”, “Саэна ирғға” шаклида келтирилган. Ўзбек халқ эртакларида ҳам Симурғ образининг Давлат қуши, Бахт қуши, Булбулигўё каби вариантларини кўришимиз мумкин. Бу вариантларда Симурғ гоҳ подшоҳларни ўзига жалб этадиган, бир пати ярим подшоликка тенг ноёб қуш тасвирида, гоҳ бош қаҳрамоннинг ҳомийси ва ҳимоячиси қиёфасида, гоҳ инсонни ўзига мафтун этадиган сайроқи ва гўзал қуш тимсолида келади.

Бадиий адабиётдаги Симурғ тимсолини илк бор Абулқосим Фирдавсийнинг “Шоҳнома”сида кўришимиз мумкин. Фирдавсийнинг бу асарида Симурғ ота-бола паҳлавонлар Зол ва Рустамнинг ҳомийси, нажоткор ва қўрқмас, доно ва мўъжизакор қобилиятга эга образ тарзида намоён бўлади.

Тасаввуф луғатларида ҳам Симурғ тимсолининг бир неча хил талқинлари берилади. Жумладан, “Миръоти ушшоқ”да қуйидагича келтирилган: «Симурғ деб – раббул-оламин ва мусаббубул-асбоб (сабаблар сабабчиси)нинг ҳузурини айтарлар». Теҳронда нашр этилган “Фарҳанги мусталаҳоти урафо” луғатида “Симурғ комил инсондир” деб ёзиб қўйилган. Туркияда чоп қилинган “Тасаввуф терминлари луғати”да Симурғнинг комил инсон, ўттиз қуш, Ҳудҳуд бошчилигида йўлга чиққан қушлар етти водийдан ўтгандан сўнгра етишадиган подшоҳ ва Оллоҳ каби маъноларда талқин этилиши қайд қилинган.

Бу образнинг мукаммал талқинини тасаввуф адабиётининг етакчи вакили, шоир ва мутафаккир Фаридиддин Атторнинг “Мантиқ ут-тайр” асарида кўрамиз. Аттор достонига Симурғни бош қаҳрамон қилиб танлади. Шу билан бирга, бу образни ҳам шаклан, ҳам мазмунан бойитди. У рамзийлик анъанасига асосан бу образга Яратганнинг тимсоли вазифасини юклади. Симурғ сўзи қушлар подшосининг номи бўлиб келиши билан бирга, ундан форс тилида сўз ўйини орқали симурғ – ўттиз қуш сўзини ҳосил қилиши мумкинлиги муаллиф мақсадига тўғри келарди.

“Мантиқ ут-тайр”га жавоб тарзида “Лисон ут-тайр” достонини ёзган Навоий ҳам Симурғ образини ўз достонининг бош қаҳрамони тариқасида қолдиради. Бунинг сабаби, Навоийнинг ўқувчилари бўлмиш туркий тилли китобхонларга ҳам бу образ халқ эртаклари ва Фирдавсий асари орқали яхши танишлиги бўлса керак. Навоий достонида ҳам Симурғ идеал образ сифатида парда орқасида тасвирланади. Унинг таърифини “Лисон ут-тайр”да ҳам Ҳудҳуд сўзлайди.

Бироқ достонни ўқир эканмиз, Навоийнинг бу образга Атторга нисбатан бошқача нуқтаи назарда эканлиги маълум бўлади. Навоий Симурғ таърифига Атторга қараганда кўпроқ мулоҳаза ва тасвир уйғунлигини амалга оширади. Профессор Е.Бертельснинг фикрига кўра, “Навоий қушларни ўзларининг сирли подшоси ҳақида қизиқишга икки ҳисса кўпроқ мажбур қилади”.

Атторнинг фикрича, бу дунё, ундаги қушлар Симурғнинг сояси холос, яъни улар Симурғга интилганларидагина аҳамиятли. Қушлар (инсонлар)нинг бу дунёдаги ҳаёти ҳижрон ва айрилиқда. Аттор мана шу фикрни таъкидлар экан, унинг нуқтаи назари бўйича инсоннинг шахс сифатида борлиги унинг Симурғга (Оллоҳ васлига) интилиши билан эъзозли.

Навоий эса инсоннинг яратилишини ҳижрон ва айрилиқ эмас, балки Яратгувчининг ҳикмати, деб баҳолайди. У бу фикрга “Мен махфий хазина эдим, ошкор бўлишни хоҳладим” мазмунидаги қудсий ҳадисга асосланиб келади.

Достон якунида ҳам бу фарқ янада яққол намоён бўлади. Бир қарашда бир хилдай туюлган бу фикр икки даҳо ижодкор қаламида икки хил хулоса беради: Аттор фикрича, ўттиз қуш (тариқат йўлидаги соликлар) риёзат чекиб Симурғ (Ҳақ таоло) даргоҳига етдилар ва унга айландилар. Яъни ўзликдан юксакликдаги илоҳий Ўзликка етдилар.

Навоийнинг нуқтаи назари бўйича эса ўттиз қуш (тариқат йўлидаги соликлар) риёзат чекиш асносида табиатлари софланиб, ўзларидаги Симурғни (Оллоҳнинг зуҳурини) кашф қилдилар. Яъни ўзларидаги Илоҳий Ўзликни қайта кашф этдилар.

Демак, Навоий достонида, Симурғ – ўттиз қуш, Оллоҳнинг рамзий тимсоли талқинларидан ташқари янги – комил инсон маъноси ҳам кашф этилди.

Анқо – афсонавий қуш. Қадимги Шарқ халқлари афсона, эртак ва достонларида бош қаҳрамонга ҳомий. У инсонларнинг кўзига кўринмайди, қаноти, пати олтин, кумуш ва бошқалардан деб таърифланади. Халқимиз орасида бахт, толе, давлат қуши, кимга сояси тушса, ўша бахтли бўлади, деган фикр мавжуд. Ривоят, эртак ва чўпчакларда Анқо Симурғ, Ҳумога ҳам ўхшатилади.

Шу билан биргаликда, Анқонинг халқ тилида ноёб, қимматли, топилмас, кўҳи Қофда яшайдиган қуш каби маънолари ҳам мавжуд. Бинобарин, Анқони кўҳи Қофда яшайдиган афсонавий қуш деб тасаввур қилиш анъанаси халқимиз орасида ҳозиргача сақланиб қолган. Бу ўринда “анқонинг уруғи” иборасини топилмайдиган, камёб нарсага нисбатан қўлланилишини айтиб ўтиш аҳамиятли. Жумладан, XI-XII асрларда яшаб ижод этган ислом илоҳиётчиси Абу Ҳомид Муҳаммад Ғаззолий “Рисолат ут-тайр” деб номланган фалсафий тасаввуфий рисоласида Анқо тимсоли орқали қушлар подшоси ва рамзий маънода Оллоҳнинг тасаввуфий образини акс эттиради.

Анқо тимсолидан Навоий, “Ҳайрат ул-аброр”, “Лайли ва Мажнун” каби достонларида ҳамда лирикасида унумли фойдаланди. “Фавойид ул-кибар”да ўқиймиз:

Сирри ишқим билмаган эл қолмади, гарчи манга
Номабар қуш ўрнига Анқони маҳрам қилдингиз.

Ҳумо – ўзбек халқ оғзаки ижоди намуналарида давлат қуши, бахт қуши каби вариантларда учрайди.

Давлат қуши варианти мамлакат подшоси вафот этгач, тахт вориси бўлмаган пайтларда учириладиган афсонавий қуш сифатида талқин қилинади. Эмишки, қуш муносиб тахт эгасининг ғойибона тарзда танлаб, бошига қўнаркан.

Бахт қуши вариантлари бевосита халқ удумлари билан боғлиқ ҳолда ҳали-ҳамон яшаб келмоқда. Унаштирилган қиз ёки йигитларни “қуш муборак бўлсин” деб табрикланиши мана шундай одатлар сирасига кириб, унда бахт қушига ишора бор. Шоир Носир Муҳаммаднинг “Анқони маҳрам қилдингиз” рисоласида ёзилишича: “Ҳумо қуши қадимги эртак ва афсоналарда кўп тилга олинади. Уни жаннат қуши ҳам деб атаганлар. Баъзи ривоятларга кўра, у Чин оролларида яшайдиган ва суякларни еб юрадиган бир қуш бўлиб, кимнинг бошига сояси тушса, ўша одам давлат ва салтанатга эришар экан. Ўзбеклар орасида ҳали-ҳанузгача сақланиб келаётган “бошига бахт қуши қўнибди-да” ибораси ҳам мана шу қуш билан боғлиқ одатлардан келиб чиққандир”. (Носир Муҳаммад. Анқони маҳрам қилдингиз. – Т:. 2004. – Б. 45).

“Лисон ут-тайр”да Навоий Ҳумонинг афсонавий хусусиятига ўзига хос фикр билдиради. Яъни Ҳумо ҳақидаги ривоятга асосий эътиборини қаратади. Чунки Ҳумонинг бахт қуши эканлигию унинг подшоҳларни тахтга чиқишига сабаб бўлиши фақат бир афсона. Ҳеч бир тарихий асарда ҳеч қайси подшоҳ Ҳумонинг сояси тушганлиги сабабли подшоҳ бўлганлиги ҳақидаги маълумот йўқ. Навоий худди мана шу содда мантиққа асосланиб, “Лисон ут-тайр”да “Мен давлат қушиман”, деб даъво қилган Ҳумонинг даъвоси ёлғонлигини исботлайди. Бугина эмас. Агар шундай бўлган тақдирда ҳам бундан сенга ҳеч фойда йўқ, дейди Ҳудҳуд Ҳумога.

Достонда тасвирланган афсонавий қушлардан яна бири Қақнусдир. У ҳақида “Навоий асарлари луғати”да шундай дейилаган: “Қақнус – мавҳум бир қуш, афсонага кўра, тумшуғида жуда кўп тешиклар бўлиб, бу тешиклардан чиққан овозлардан гўё мусиқа ўйлаб чиқарилар эмиш”.

Бу образнинг илк куртакларини биз юнон халқ мифологиясида учратамиз. Феникс, фойник – грек ва эфиопия мифологиясида сеҳрли қуш. Уни узоқ ўтмишда Оссурия- ликлар кашф этишган эмиш. Феникс жуда узоқ яшайди, дейишади. Унинг кўриниши бургутсимон ва ранги қизил-тилласимон, олов рангда деб тасаввур қилинган. Айтишларича, умрининг охирида у турли хушбўй ўтинлар билан ўзи ва уйчасини ёндирармиш ва унинг кулидан янги қақнус пайдо бўларкан. Мисрликларнинг тасаввури бўйича, у ўтларнинг хушбўй ҳидидан ўлар экан, сўнг эса қуёшда ёниб кетармиш ва унинг танасидан қақнус бола чиқар экан.

Феникснинг Шарқ адабиётига Қақнус шаклида ўзлашиши билан биргаликда ушбу образга бир қатор мотивлар қўшилди. Натижада, ушбу образнинг таъсирчанлиги, бадиий қуввати ортди. Сидқий Ходнайлиқий таржимасидаги “Ажойиб ул-махлуқот” асарида ёзилишича: “Унинг жуфти, фарзанди бўлмас эмиш. Тумшуғидаги беҳисоб тешиклардан сеҳркор оҳанглар янграр экан Ниҳоят, тумшуғидаги тешиклардан ва қанотидан ўт чиқиб, ўтинга тушар ва ўзи ҳам кулга айланармиш. Кулдан эса тухум ва бу тухумдан ёш Қақнус пайдо бўлар экан. Куй ва арғанун (орган) мусиқа асбоби унинг овозига тақлидан кашф этилаган эмиш”.

Бу образдан Шарқ, жумладан, туркий адабиётда Навоийдан олдин ҳам фойдаланилган. “Лисон ут-тайр”дан олдин ушбу образга Навоий лирикасида ҳамда “Фарҳод ва Ширин” достонида мурожаат қилади. Лекин уни “Лисон ут-тайр”да мукаммаллик ва бадиий санъаткорликнинг баркамол даражасида куйлайди. Бунинг сабаби, унинг устози, улуғ форс шоири ва мутафаккири Фариддидин Аттордан таъсирланганлиги десак, хато бўлмайди.

“Мантиқ ут-тайр”да Фариддидин Атторнинг тасвирдаги Қақнус умр бўйи хас-хашак йиғади ва умрининг охирида шундай нола чекадики, натижада, хас-хашак йиғилган уясига ўт тушиб, уя билан унинг соҳиби – Қақнус ҳам ёниб кетади. Аттор бу анъанавий образдан умрнинг фонийлиги ҳақидаги хулосани чиқариш учун фойдаланади.

Навоий эса бу ҳикоятни “Лисон ут-тайр”да деярли айнан келтирар экан, уни Фисоғурс (юнон файласуфи Пифагорнинг шарқона аталиши)нинг бу наволарни эшитгани ва унга асосланиб, мусиқа фанига асос солганлиги ҳақидаги мотив билан бойитади. Қақнуснинг ҳаёти, ўтин йиғиши ва ноласи, шу сабабдан атрофга ўт кетиши ҳақидаги фикрлар айнан берилади, унинг ўтидан атрофдаги кўнгулларга ўт туташиши ҳақидаги фикр кучайтирилади, лекин хулоса мутлақо ўзгача маъно касб этади. Яъни:

Шайх гўё келди ул аввалги тайр,
Ким, наво ичра қилиб умрида сайр…

Яъни бу сатрларида Навоий маънавий устози Атторни қақнусга қиёслайди. Навоий салафининг санъати, маҳоратига мос образни унинг ўз асаридан топа билади ва унга янги маъно юклаши орқали анъанавий образдан новаторлик ярата олди. Айнан шу ўринда Навоий ўзини қақнуснинг кулидан пайдо бўладиган қақнус болага ўхшатади. Бу ташбеҳ билан Навоий Атторга бўлган эҳтиромини ҳамда унинг ўрнига муносиб даъвогарлигини изҳор этмоқда. Бу даъво фақатгина санъат нуқтаи назаридан бўлмай, муаллиф бунга ўзини ҳақли деб ҳисоблаган. Бу даъвонинг исботини нақшбандийлик таълимотида ёқланадиган увайсийлик (руҳий устоз-шогирдлик) назариясидан изласак тўғри бўлади.

Навоий “Насойим ул-муҳаббат”да Аттор ҳақида Мансур Ҳаллож руҳидан тарбия олган увайсий эканлигини айтади. Бундан келиб чиқадики, Навоий ўзи ҳам Аттор руҳига иқтидо қилиши – эргашиши ва ундан руҳий мадад кутиши мумкингина эмас, тасаввуф таълимоти ва амалиёти ўз такомилига етган XV аср шароитида зарур эди.

Ўртадим олам элини, ўзни ҳам,
Қуш тилидан ўзга қилмай сўзни ҳам

сатрларида эса Навоий бу асар ўзининг энг сўнгги (бадиий) ҳамда энг кучли асари эканлигига ишора қилаётгандай бўлади.

Демак, Навоий Атторни қақнусу ўзини қақнус болага ўхшатишининг сабаби, ўзини Атторнинг руҳидан маънавий тарбия олган деб ҳисоблаганлиги учун экан. Зеро, ҳазрат Навоий бу борада ҳақли эди. Улуғ шоир ижодий фаолиятининг чўққиси бўлмиш “Лисон ут-тайр” достони уни англаб, мутолаа этишга қодир китобхонларнинг қалбига маърифат оловини ёқиб, яшаб келмоқда.

Алишер Навоийнинг “Лисон ут-тайр”ида учрамайдиган, бироқ унинг лирикасида ва умуман, мумтоз адабиётдаги яна сермаҳсул қушлар образларидан бири – бу Самандар образидир.

Самандар, зардуштийлик динида улуғланган афсонавий ва муқаддас жонивор ҳисобланади. Уни қуш ёки калтакесаксимон мавжудот сифатида талқин қиладилар. Эмишки, у зардуштийлар оташгоҳидаги олов ичида яшар, оловдан чиқса ёки олов ўчса, ҳалок бўлар экан. Шоир Носир Муҳаммаднинг “Анқони маҳрам қилдингиз” рисоласида айтилишича, “самандар гоҳ қуш, гоҳ калтакесак сингари ҳайвон деб таърифланса-да, унинг ўтда ёнмаслик хусусиятига кўпроқ эътибор берилади. Бу ҳақда кўплаб ривоятлар мавжуд. Масалан, улардан бирида айтилишича, самандарнинг терисидан салла тикиб, ўша давр подшоҳларидан бирига совға қилибдилар. Ҳар қачон кир бўлса, уни оловга солар, салла яна топ-тоза бўлиб қолар экан”.

Мумтоз адабиётимизда самандар рамзий маънода умрбоқийлик ва ишқ тимсолида қўлланлади. Навоий ижоди ҳам бундан мустасно эмас. Жумладан, “Фарҳод ва Ширин” достонида Фарҳодга унинг устози Суҳайло ҳаким нафс рамзи бўлмиш аждаҳони енгиш мақсадида унинг ўтини қайтариш учун самандар ёғини беради.

Деди: “Бу зарфким маръи бўлодур.
Самандар ёғидин билким тўлодур.

Кўп оташгоҳ ўтидин тормишам доғ
Ки, то жамъ айламишмен бу қадар ёғ”.

Байтда самандар ёғи нафсга қарши турувчи ишқ тимсолида қўлланилмоқда. “Лисон ут-тайр” достонидаги бир қатор реал қушлар образлари борки, бу образлар умум адабиётда ҳам кўп қўлланилган рамзий тимсоллар ҳисобланади.

Жумладан, бундай образлардан Шарқ адабиётида энг кўп аҳамият берилгани – бу булбул тимсоли бўлиб, у “ошиқ” рамзида келиши нафақат адабиётшуносларга, балки барча шеърият мухлисларига маълум. Навоий лирикасидаги энг кўп мурожаат қилинган қуш рамзи ҳам булбул бўлиб, у гул тимсоли билан уйғун ҳолда ошиқнинг изтироблари, унинг маъшуқ гўзалликларидан таъсирланиши каби ҳолатларни тасвирлаш учун қўлланилган фаол тимсоллардан бири саналади. Навоий булбул тимсолини ишқда фарёд қилувчи, яъни сукра – шовқинли йўлдаги ошиқ соликка ҳам қиёслайди ва тазод санъатидан фойдаланиб, уни ўтда жимгина ёнувчи парвонага – ишқини пинҳон сақловчи саҳв йўлидаги ориф соликка қарши қўяди. Ушбу образнинг дунёвий гўзалликларга ҳирс қўйиб, асл маънони – илоҳиётни унутган руҳият маъносидаги талқини ҳам мавжуд.

Ҳудҳуд – образининг келиб чиқиши Қуръони каримнинг “Намл” сурасига бориб тақалади. Унда Ҳудҳуднинг Сулаймон пайғамбар ва Сабаъ маликаси Билқийс ўртасидаги воситачилиги келтирилиб ўтилган. Бу сура сабаб Ҳудҳуд форсий ва туркий адабиётда Навоийдан олдин ҳам энг фаол қушлар образи даражасида бўлган. Жумладан, форс адабиётида Фаридиддин Аттор, Жалолиддин Румий, туркий адаби- ётда Носируддин Бурҳониддин Рабғузий, турк адиби Гулшаҳрий асарларидаги турли ўринларда аҳамиятли образ сифатида кўрамиз.

Навоий бу образга бир қатор ўзгартишлар киритди. Натижада, Навоийнинг Ҳудҳуди комил инсон, пири муршид, ўзлигини таниётган руҳ (нафси лаввома) каби маъноларни акс эттирди.

Тўти – мумтоз адабиётда ширинсўзлик тимсоли бўлиб келади. Унга ёрнинг ширин каломини муқояса қиладилар. Достонда тўти ўзини қийинчилик кўрмаганлиги учун “бургутлар пашшадек бўладиган йўл”да қийналиб қолишини айтади. Ушбу тимсол билан Навоий зоҳирий орзу-ҳавасларга ўч, худбин кимсаларни ёки руҳиятнинг ўз-ўзига бино қўйиш хусуcиятини акс эттиради.

Товус – мумтоз адабиётда маъшуқанинг гўзаллиги ва қадам ташлаши рамзи (товус хиромон) сифатида талқин қилинган. “Лисон ут-тайр”да товус тимсоли зебу зийнатларига бино қўйган киши ёки ўзининг илмига, амалига кибр айлаш рамзи сифатида тасвирланади. Ҳудҳуд уни суратга бино қўйганликда айблаб, танқид қилади:

Сенки бу суратқа бўлдунг мубтало,
Ур тамасхурға улус ичра сало.

Қумри – ҳам мумтоз адабиётда сайроқи қуш сифатида тасвирланади. Бироқ Навоий ушбу тимсолга янги маъно юклаб, уни боғ-бўстонни севувчи, ундан бир дақиқа ҳам айрилмайдиган қуш – ўз уйига меҳр қўйган ва ундан нарини кўролмайдиган киши ёки руҳияти дунёнинг “ялтир-юлтир”ларига асир бўлиб, ундан ажралишни тасаввур қила олмайдиган инсон тимсолида талқин қилади. Ҳудҳуд унинг хонанишинлигини танқид қилгани ҳолда, Ҳақ йўлига киришни тарғиб қилади:

Эр эрсанг, мақсуди асли истабон,
Йўлға кирсанг, ёр васли истабон.

Кабутар – достонга Навоийнинг ўзи киритган қуш тимсолларидан саналади. У дунё мифологиясида руҳ, тинчлик маъносини англатади, туркий халқлар асотирларида ҳам “девларнинг жони кабутар шаклида бўлар эмиш”, деган тушунчани эслаган эдик. Шу билан бирга, инсон руҳига ҳам муқояса қилинади. Навоийнинг кабутари ҳам, шуни назарда тутган ҳолда, узрида ўзини “барча қушлар ичра ҳаййу ло ямут” – тирик, ўлмайдиган қушман, деб таништиради. “Лисон ут-тайр”да кабутар уй-жойига асир бўлган одам ёки вужудига асир нотавон руҳ тимсолида талқин қилинади:

Ким санга Тенгри насиб айлаб қанот,
Қилғудек бир дамда қатъи коинот.

Сен халойиққа бўлуб фармонпазир,
Дона бирла сув учун зору асир.

Кабки дари (каклик) – узлатни макон тутган зоҳид (ёки руҳиятнинг ўз ибодатларига ружу қўйиши) образида талқин қилинади. Бу образ билан Навоий ибодатга ружу қўйган зоҳид асл ҳақиқатдан – Оллоҳдан узоқдадир, деган умумтасаввуфий ғояни олға суради.

Тазарв (тустовуқ) – мумтоз адабиётда гўзаллик тимсоли бўлиб, бу ўринда ташқи чиройига маҳлиё бўлган енгилтак ёхуд руҳиятнинг енгил-елпиликларга мойиллиги тимсолида гавдаланади:

Эр кирар эр сониға ҳиммат била,
Эр эмас фахр айлағон зийнат била.

Эрга хулқу феъл эрур зебу камол,
Янги заркаш ҳулласидур эски шол.

Шунқор – ўзининг подшоҳлигини айтиб, шоҳга эҳтиёжи йўқлигини изҳор этади. Навоий бу тимсол билан тахт ва амалга ружу қўйган шахсларни ҳамда руҳиятдаги амалпарастлик иллатини ифода этади:

Қавми нодонким, дегайлар сени шоҳ,
Бутни ё ўтни дегондекдур илоҳ.

Зотинга шатранж шоҳидур адил,
Ким, ўзидек ўтрусидадур бадил.

Бургут – Навоийнинг ўзи киритган яна бир қуш тимсоли. У, асосан, туркий адабиётда мард, жасур ва овчи образида гавдаланган. Достондаги ўринда Навоий бургутни нафсга, жисмоний куч-қудратга берилиб, тоат-ибодатни эсидан чиқарган инсон ёки аслиятни унутган руҳ тимсолида талқин қилади:

Мунча бирла ўзни тавсиф эткасен,
Зўру шавкат бирла таъриф эткасен.

Паҳлавону қаҳрамон ул бўлди, ул –
Ким, кечиб жонидин эткой азми йўл.

Куф (ўрдак) – хазина топиш ишқига тушганлигини айтиб, узр сўрайди. Бу тимсол Навоий талқинида тирикчилик ташвишлари билан банд бўлган одам ёки руҳиятнинг шу хилдаги хусусияти маъносида гавдалантирилган. Ўрдак соҳта кароматфуруш сўфий тимсолида ёки руҳнинг ўз илму ҳунарларига мағрурлиги қиёфасида гавдалантиради:

Мавждин сажжода солиб сувда,
Кўргузиб мақсуд юз ул кўзгуда.

Сувдадур мақсудима чун етмагим,
Бас, хатодур ўзга ён азм этмагим.

Навоий бундай кароматфурушликни ҳам инкор этади.

Товуқ (хўроз) – руҳиятда мавжуд бўлган шаҳвоний ҳирс тимсоли. Муаллиф унинг бу хусусиятини эркакнинг фазилати эмас деб, қаттиқ танбеҳ беради:

Юз ямонлиғ бирла шанъат айлабон,
Яхшиларға ўзни нисбат айлабон.

Сустлуғлар бирлаким қилдинг аён,
Демагил ўзни хурўс, эй мокиён.

Достондаги барча қушлар алоҳида тимсоллар бўлиши билан биргаликда, бошқа маънода, жон қушининг турли ҳолатдаги кўринишлари, турфа кайфиятдаги товланишларидир.

Умуман олганда, мумтоз адабиётимиздаги қушлар образлари аҳамиятли тимсоллардан саналиб, инсон руҳи, унинг илоҳиёт билан яқинлашуви ва унга интилишини ўзида мужассам этади.

* Мақола «Шарқ юлдузи» журнали таҳририяти таклифига кўра ёзилди.

Манба: «Шарқ юлдузи» журнали, 2013/6

 Mumtoz adabiyotimizdagi qushlar obrazlari ahamiyatli timsollardan sanalib, inson ruhi, uning ilohiyot bilan yaqinlashuvi va unga intilishini o‘zida mujassam etadi.

Zuhra Mamadaliyeva
IKKI MAQOLA

  Zuhra Mamadaliyeva 1977 yilda tug‘ilgan. Jizzax Davlat pedagogika institutining O‘zbek tili va adabiyoti fakultetini hamda O‘zMU o‘zbek filologiyasi fakulteti Oliy adabiyot kursini tugallagan. “Alisher Navoiyning “Lison ut-tayr” dostonidagi ramziy obrazlar tizimi” mavzuida nomzodlik dissertatsiyasini yoqlagan. Filologiya fanlari nomzodi. 10 dan ziyod ilmiy maqolalari respublika va xorij matbuotida e’lon qilingan

QAQNUS TIMSOLI TALQINLARI

Alisher Navoiyning “Lison ut-tayr” dostonidagi qushlar timsoli asosiy ramziy obrazlardan sanaladi. Bu timsollarni esa ikkiga ajratib tahlil qilish ahamiyatli. Bularning birinchisi afsonaviy qushlar: Simurg‘, Anqo, Xumo va Qaqnus hisoblanadi.

Qaqnus haqida Navoiy asarlari lug‘atida shunday deyilgan: «Qaqnus – mavhum bir qush, afsonaga ko‘ra tumshug‘ida juda ko‘p teshiklar bo‘lib, bu teshiklardan chiqqan ovozlardan go‘yo musiqa o‘ylab chiqarilar emish.» Bu obrazning ilk kurtaklarini biz yunon xalq mifologiyasida uchratamiz: Feniks, tarjimada sehrli qush ma’nosini beradi. Uning ko‘rinishi burgutsimon va rangi qizil-tillasimon yoxud olov rangda deb tasavvur qilingan. Aytishlaricha, umrining oxirida u turli xushbo‘y o‘tinlar bilan o‘z uychasini yondirmish va uning kulidan yangi qaqnus paydo bo‘larkan. Misrliklarning tasavvuri bo‘yicha, u o‘tlarning xushbo‘y hididan o‘lar ekan, so‘ng esa quyoshda yonib ketarmish va uning tanasidan Qaqnus bola chiqar emish. Feniksning Sharq adabiyotida Qaqnus shaklida o‘zlashishi bilan birgalikda ushbu obrazga bir qator motivlar qo‘shildi. Natijada ushbu obrazning ta’sirchanligi, badiiy quvvati ortdi. Bu timsolidan Sharq adabiyoti, jumladan turkiy adabiyotda Navoiydan oldin ham foydalanilgan. Haydar Xorazmiy “Mahzan ul-asror” dostonida o‘zining tasavvufiy ishqi bayonida quyidagi satrlarni keltiradi:

Har damu, har lahza bir o‘tqa yonib,
G‘oyati yo‘q otash ichra o‘rtanib.

O‘t ichida qaqnusi bechoravor,
Nolai jonso‘z tuzib sad hazor.

Navoiy “Lison ut-tayr”dan oldin ushbu obrazga lirikasida hamda “Farhod va Shirin” dostonida murojaat qiladi. Lekin uni “Lison ut-tayr”da mukammallik va badiiy san’atkorlikning barkamol darajasi bilan kuylaydi. Buning sababi uning ustozi Attordan ta’sirlanganligi desak, xato bo‘lmaydi.

“Mantiq ut-tayr”da Attorning tasviridagi Qaqnus umr bo‘yi xas-xashak yig‘adi va umrining oxirida shunday nola chekadiki, natijada xas-xashak yig‘ilgan uyasiga o‘t tushib, uya bilan uning sohibi – Qaqnus ham yonib ketadi. Attor bu an’anaviy obrazdan umrning foniyligi haqidagi xulosani chiqarish uchun foydalanadi:

Qaqnusi sargashta umri ming, hazor,
Bir umr yig‘lab chekar faryodu zor…

Bo‘ylakim sen ham qutulmassan sira,
Shum ajaldin hiylavu tadbir ila.

Navoiy esa bu hikoyatdan “Lison ut-tayr” asarida foydalanadi. Navoiy ushbu hikoyatni Attorda qanday qo‘llanilgan bo‘lsa, dearli shundayligicha keltirar ekan, unga Fisog‘urs (yunon faylasufi Pifagorning Sharqona atalishi)ning bu navolarni eshitgani va unga asoslanib, musiqa faniga asos solganligi haqidagi motivni kiritadi. Qaqnusning hayoti, o‘tin yig‘ishi va nolasi, shu sababdan atrofga o‘t ketishi haqidagi fikrlar aynan beriladi, uning o‘tidan atrofdagi ko‘ngullarga o‘t tutashishi haqidagi fikr kuchaytiriladi, lekin xulosa mutlaqo o‘zgacha ma’no kasb etadi. Ya’ni:

Shayx go‘yo keldi ul avvalgi tayr,
Kim navo ichra qilib umrida sayr…

Ya’ni bu satrlarida Navoiy ma’naviy ustozi Attorni Qaqnusga qiyoslaydi:

Yuz navo zohir qilib minqoridin,
Borcha Haqning yoshurin asroridin.

O‘ziga, xirmaniga dog‘i o‘t urib,
Ham o‘zin, ham o‘zgalarni kuydurib.

Yuqoridagi satrlarda Navoiy Attorning san’ati, mahorati va tasavvufdagi darajasiga mos timsolni uning o‘z asaridan topa biladi va unga yangi ma’no yuklashi orqali an’anaviy obrazdan novatorlik yarata olish mahorati yana bir bor namoyon qiladi.

Aynan shu o‘rinda Navoiy o‘zini Qaqnusning kulidan paydo bo‘ladigan Qaqnus bolasiga o‘xshatishi ham Attorga ehtiromini hamda uning o‘rniga munosib da’vogarligini ko‘rsatib turibdi. Navoiy bu da’voni mavjud adabiy an’analardan chetlashmagan holda, kamtarinlik bilan izhor etadi:

Men demonkim ul otodur, men o‘g‘ul,
Ul shahi oliysifot, men banda, qul…

Har nekim ko‘rdi otomdin ro‘zgor,
Ham oni bo‘ldi manga omuzgor.

Navoiy “Lison ut-tayr”ning XIII bo‘limini Attorga bag‘ishlaydi va “Quvvatul ahror va qiblatul abror Shayx Fariddin Attor qaddisallohu ruhahug‘a madhu sano og‘ozi va o‘z arzu niyozi” deb nomlaydi. Unda Navoiy Attorning asarlariga va tasavvufiy faoliyatiga:

Nazmu nasridinki tahrir aylabon,
Vahdat asrorini tafsir aylabon, –

deb munosabat bildiradi. Mana shu bo‘limda Navoiy Attor ruhiga murojaat qilib, o‘zini qo‘llab-quvvatlashini so‘raydi. CLXXIV bo‘limda esa aynan mana shu murojaat amalga oshganligi, ya’ni Navoiyning Attor ruhi tomonidan qo‘llab-quvvatlanganligi aytiladi. Navoiy Attorni Qaqnusu, o‘zini Qaqnusbacha deyishi faqatgina san’at nuqtai nazaridan bo‘lmay, muallif bu da’voga qandaydir ma’noda o‘zini haqli deb hisoblagan. Bu da’voning isbotini aynan naqshbandiylik ta’limotida yoqlanadigan uvaysiylik nazariyasidan izlash kerakka o‘xshaydi.

Ma’lumki, Navoiy “Nasoyim ul-muhabbat”da Attor haqida fikr bildirib, shunday yozadi: “ …Ba’zi debdurlarki, uvaysiy ekandurlar va Mavlono Jaloliddin Rumiy q.s.ning so‘zlarida mazkurdurki, Shayx Mansur Halloj ruhi yuz ellik yildan so‘ngra Shayx Fariddidin Attor ruhiga tajalli qildi va oning murabbiysi bo‘libdur.” Attorning uvaysiy ekanligini, Mansur Hallojning ruhi uni tarbiya qilganligini e’tirof etgan Navoiy o‘zi ham Attor ruhiga iqtido qilishi – ergashishi va undan ruhiy madad kutishi mumkingina emas, tasavvuf ta’limoti va amaliyoti o‘z takomiliga yetgan XV asr sharoitida zarur edi.

O‘rtadim olam elini, o‘zni ham,
Qush tilidan o‘zga qilmay so‘zni ham,–

satrlarida esa Navoiy bu asar o‘zining eng so‘nggi (badiiy) asari ekanligiga ishora qilayotganday bo‘ladi.

Demak, yuqorida ta’kidlaganimizdek, Navoiy Attorni Qaqnusu, o‘zini Qaqnusbachaga o‘xshatishi faqatgina san’at nuqtai nazaridan bo‘lmay, tasavvuf falsafasining uvaysiylik nazariyasiga binoan o‘zini ham Attorning ruhidan ma’naviy tarbiya olgan deb hisoblaganligi uchun aytayotgan ekan. Zero, hazrat Navoiy bu borada haqli edi. U Attor ruhi orqali tarbiyalangan va kamolga yetgan ijodiy faoliyatining cho‘qqisi bo‘lmish “Lison ut-tayr” dostoni uni tushunib, mutoala etishga qodir kitobxonlarning qalbiga ma’rifat olovini yoqib, yashab kelmoqda.

Manba: “Yoshlik” jurnali, 2010/6

MUMTOZ ADABIYOTDA QUSHLAR OBRAZI

Mumtoz adabiyotimizning durdona asarlarida ramz va majoz bilan so‘zlash an’ana edi. Biz hozirgi zamon adabiyot ixlosmandlari, mumtoz adabiyot namunalarini yaxshiroq tushunish, o‘sha davrdagi muallifning asl maqsadini anglash uchun mana shu ramz va majoz tilini bilishimiz kerak bo‘ladi. Shu o‘rinda ramz va majoz istilohlarining qisqacha izohini keltirib o‘tish joiz. Ramz – simvol; ko‘chim turlaridan biri, faqat shartli ravishda va shu matn doirasida ko‘chma ma’no kasb etuvchi so‘z yoki so‘z birikmasi; Majoz – mumtoz adabiyotshunoslikda so‘zni o‘z ma’nosida emas, boshqa bir ko‘chma ma’noda ishlatish, ko‘chimning umumiy nomi. (D.Quronov, Z.Mamajonov, M.Sheraliyeva. Adabiyotshunoslik lug‘ati. T.: “Akademnashr”, 2010. – B.244,198).

So‘z mulkining sultoni Alisher Navoiyning “Lison ut-tayr” dostoni butunlay ramz asosiga qurilgan bo‘lib, undagi obrazlarning asosini ramziy va majoziy obrazlar tashkil etadi. Bu ramzlarning ma’nosni bilmay turib esa, doston mazmuni va muallifning asl niyatini bilish mumkin emas. Shuning uchun ramziy va majoziy obrazlar haqida gapirganimizda, shu doston timsollarini misol keltirishni ma’qul topdik.

“Lison ut-tayr”dagi ramziy obrazlarning asosini qushlar obrazi tashkil etadi. Bu obrazlarni ikkiga ajratib tahlil qilish mumkin. Bularning birinchisi, afsonaviy qushlar: Simurg‘, Anqo, Humo va Qaqnus obrazlari.

Keyingisi real qushlar: Hudhud, bulbul, to‘ti, tovus, qumri, kabutar, kabki dari, tazarv, qarchig‘ay, shunqor, burgut, kuf, o‘rdak va tovuq obrazlari.

Bundan tashqari, umumiy ma’nodagi jon qushi, ko‘ngul qushi, maloyik qushlari kabi timsollar bor.

Qushlar jahon xalqlari mifologiyasida katta ahamiyatga ega bo‘lib, voqealar jarayonida birdaniga paydo bo‘luvchi, qahramonlarga yordam beruvchi va vaziyatni keskin o‘zgartiruvchi unsur sifatida e’tirof etiladi. Ular, asosan, ilohiyot bilan odamlarning o‘rtasidagi ko‘prik sifatida, yuksaklik va osmon ramzi timsolida talqin qilingan.

Qushlar timsoli boshqa ko‘pgina xalqlardagi singari turkiy xalqlar mifologiyasida ham ilohiy olam bilan muloqot qiluvchi vosita sifatida ifodalangan. Odam o‘lganidan keyin yoki uyqusida ruhi qushga aylanib uchib ketishi haqidagi tasavvurlar xalq odatla- ri va folklorda, xususan, “Mayna”, “Opa-uka”, “Dev qiz”, “Gunohsiz musicha”, “Rustam” kabi ertaklarda o‘z aksini topgan.

Ibn Sino “Tayr” qissasida mana shu kabi xalq folklori motivlaridan ta’sirlangan holda insonlarning ruhlarini qushlar shaklida tasvirlaydi. Bu ifoda uning tibbiyotdagi bilimlariga ham asoslangan bo‘lishi mumkin. Zero, zamonaviy tibbiyot ham inson ruhining o‘limdan keyin qush kabi parvoz qilishini isbotladi. Ibn Sino qissasining syujeti asosida asar yaratgan Abu Homid G‘azzoliy esa qushlarni umumiy ma’nodagi inson ruhi emas, balki tasavvuf yo‘lidagi soliklarning Robbisini izlayotgan ko‘ngillari timsolida tasvirlaydi. Shu taxlit tasavvuf adabiyotida qush timsoli Tangrisini izlayotgan solik(ning ko‘ngli yoki ruhi) shaklida qabul qilindi.

Navoiy asarlaridagi qushlar timsoli zamirida ham folklor motivlari hamda tasavvuf adabiyoti motivlari jo bo‘lgan, deyishimiz mumkin.

Navoiy lirikasida umumiy ma’nodagi qush obrazi: jon qushi, ko‘ngil qushi, malo- yik qushlari, arvohi qudsiy qushlari, hidoyat qushlari, vasl qushi, xirad qushi, junun qushlari kabi variantlarda uchraydi.

Jon qushi – Odam o‘lganidan keyin yoki uyqusida ruhi qushga aylanib uchib ke- tishi haqidagi tasavvurlar xalq ertaklarida o‘z aksini topgan. Bu haqda Bahodir Sarimsoqov shunday fikr bildirgan: “Jon esa osmonga uchib ketadi. Ruh ham tanani tark etadi, ammo qush yoki boshqa jondor sifatida o‘lganning uyiga, uning yaqinlaridan xabar olgani tez-tez kelib turadi”. Jon, ruh haqidagi bu kabi mavhum tasavvurlar keyinchalik aniqlashtirilib, jon qushi, ruh to‘tisi, chivindek jon kabi nisbatan konkret obrazlarda tasavvur qilina boshlangan.

Jon qushi obrazi folklor singari mumtoz adabiyotimizda, xususan, Alisher Navoiy ijodida ham asosiy timsollardandir. “G‘aroyib us-sig‘ar”da o‘qiymiz:

Jon qushi o‘rtandi sevgach, yorning o‘tlug‘ yuzin,
Naylayin kuymay, chu bo‘lg‘ay sham’ ila parvona do‘st.

Yorining o‘tlug‘ yuzini qo‘msagan jon (qushi)ni parvonaga qiyoslash yoki yorning yuzini ko‘rish uchun tanadan chiqishga shaylanishi kabi tasvirlar qushning parvoziga o‘xshatilmoqda. Bu timsol “Lison ut-tayr”ning ilk bayti bilan hamohangdir:

Jon qushi chun mantiqi roz aylagay,
Tangri hamdi birla og‘oz aylagay.

Navoiy lirikasidagi “jon qushi” obrazi bilan dostondagi “jon qushi” timsolining o‘xshashlik tomoni: har ikkalasi ham qush, demak, parvozga tashna. Faqat lirikadagi jon qushining oshiqlik tasvirlari ustunroq. U yorning qoshida parvona yoki unga yetish uchun shiddat bilan itilmoqda. Dostondagi “jon qushi” esa orif oshiqdir. U Tangri hamdi bilan sayrab (u haqda bilganlarini yoki ishqining asrorlarini), bayon etmoqchi. Navoiy lirikasida eng ko‘p uchraydigan variantlardan biri – ko‘ngul qushi obrazidir. Uni jon qushi timsolining ma’nodoshi, deyishimiz mumkin. Faqat kichkinagina farq – jon qushi Yor jamoli – Tangri diydorini qo‘msab uchishga, demakki, tanadan chiqishga intiladi. Ko‘ngul qushi esa vujudning ichida o‘z shavq va zavqini izhor etadi, hijronda qiynaladi, visoldan shodlanadi. Yana “G‘aroyib us-sig‘ar”ga murojaat etsak:

Gulni o‘xshatqan uchun yorimg‘a go‘yo bog‘ aro,
Muztarib ko‘nglum qushidir, bulbuli shaydo emas.

Maloyik qushlari yoki arvohi qudsiy qushlari obrazining tarixi ham jahon xalqlari mifologiyasiga borib taqaladi. Jumladan, eramizdan oldingi IV asrdan to eramizning XVII asrigacha bo‘lgan Yevropa va hind, eron tasviriy san’atida farishtalar qanotli yigit va qizlar shaklida tasvirlanganligini ko‘ramiz. Yevropa tasviriy san’atida ular, ayniqsa, muhim ahamiyat kasb etib, majusiylik bilan bog‘liq san’at asarlarida ham, Injil bilan aloqador san’at namunalarida ham muhim tasvirlardan sanalgan. Jumladan, Rembrant mo‘yqalamiga mansub “Qurbonlik qilayotgan Ibrohim” asarida (1634) Jabroyil alayhissalom yoshgina qanotli yigitcha shaklida tasvir etilgan. Bundan tashqari, hind ilohalarini, misrliklarning quyosh ma’budi Raning yonida, albatta, farishtalar bo‘lgan va ular qanotli yoshlar shaklida tasvirlangan.

Sharq tasviriy san’atida ham farishtalar qanotli yigit-qizlar shaklida tasvirlanishi Navoiy zamonasida ham farishtalar – maloyikalarni qush ko‘rinishida tasavvur qilinganligidan dalolatdir.

Farididdin Attorning “Mantiq ut-tayr” dostonida qushlar fano vodiysiga yetishgach, darakchi qushdan podshohni mutlaqo hech narsaga ehtiyojsizligi haqidagi xabarini eshitishadi. Bu timsol N.Komilov va M. Mahmudovlar tarjimasida “izzati chovushi – xizmatchisi”, Jamol Kamol tarjimasida esa “shotir” deb o‘girilgan.

Navoiy o‘zining sevimli timsollaridan biri bo‘lmish – maloyik qush(lar)i obrazini “Lison ut-tayr”ning “Qushlarning fano vodiysining nihoyatidin baqo mulkidin nishon topqonlari” bo‘limida “izzat chovushi” nomi bilan tasvirlaydi:

Pardadin nogah izzat chovushi,
Jilva qildi o‘ylakim davlat qushi.

Bu o‘rinda ham izzat chovushi – podshohning xos mahrami ma’nosida kelayotganligi uning farishta ramzi ekanligini tasdiqlaydi.

Simurg‘(semurg‘) – Eron-so‘g‘d xalqlari mifologiyasida sehrli, barcha narsaga qodir qush ramzi sifatida tasvirlanab, Axuramazdaga tenglashtiriladi. U burgutsimon tumshuqli, katta qanotli, bahaybat va patlari ham sehrli qush tarzida tasvirlanadi.

Ushbu obraz zardushtiylarning muqaddas kitobi “Avesto”da “Varag‘n”, “Saena irg‘g‘a” shaklida keltirilgan. O‘zbek xalq ertaklarida ham Simurg‘ obrazining Davlat qushi, Baxt qushi, Bulbuligo‘yo kabi variantlarini ko‘rishimiz mumkin. Bu variantlarda Simurg‘ goh podshohlarni o‘ziga jalb etadigan, bir pati yarim podsholikka teng noyob qush tasvirida, goh bosh qahramonning homiysi va himoyachisi qiyofasida, goh insonni o‘ziga maftun etadigan sayroqi va go‘zal qush timsolida keladi.

Badiiy adabiyotdagi Simurg‘ timsolini ilk bor Abulqosim Firdavsiyning “Shohnoma”sida ko‘rishimiz mumkin. Firdavsiyning bu asarida Simurg‘ ota-bola pahlavonlar Zol va Rustamning homiysi, najotkor va qo‘rqmas, dono va mo‘’jizakor qobiliyatga ega obraz tarzida namoyon bo‘ladi.

Tasavvuf lug‘atlarida ham Simurg‘ timsolining bir necha xil talqinlari beriladi. Jumladan, “Mir’oti ushshoq”da quyidagicha keltirilgan: “Simurg‘ deb – rabbul-olamin va musabbubul-asbob (sabablar sababchisi)ning huzurini aytarlar”. Tehronda nashr etilgan “Farhangi mustalahoti urafo” lug‘atida “Simurg‘ komil insondir” deb yozib qo‘yilgan. Turkiyada chop qilingan “Tasavvuf terminlari lug‘ati”da Simurg‘ning komil inson, o‘ttiz qush, Hudhud boshchiligida yo‘lga chiqqan qushlar yetti vodiydan o‘tgandan so‘ngra yetishadigan podshoh va Olloh kabi ma’nolarda talqin etilishi qayd qilingan.

Bu obrazning mukammal talqinini tasavvuf adabiyotining yetakchi vakili, shoir va mutafakkir Farididdin Attorning “Mantiq ut-tayr” asarida ko‘ramiz. Attor dostoniga Simurg‘ni bosh qahramon qilib tanladi. Shu bilan birga, bu obrazni ham shaklan, ham mazmunan boyitdi. U ramziylik an’anasiga asosan bu obrazga Yaratganning timsoli vazifasini yukladi. Simurg‘ so‘zi qushlar podshosining nomi bo‘lib kelishi bilan birga, undan fors tilida so‘z o‘yini orqali simurg‘ – o‘ttiz qush so‘zini hosil qilishi mumkinligi muallif maqsadiga to‘g‘ri kelardi.

“Mantiq ut-tayr”ga javob tarzida “Lison ut-tayr” dostonini yozgan Navoiy ham Simurg‘ obrazini o‘z dostonining bosh qahramoni tariqasida qoldiradi. Buning sababi, Navoiyning o‘quvchilari bo‘lmish turkiy tilli kitobxonlarga ham bu obraz xalq ertaklari va Firdavsiy asari orqali yaxshi tanishligi bo‘lsa kerak. Navoiy dostonida ham Simurg‘ ideal obraz sifatida parda orqasida tasvirlanadi. Uning ta’rifini “Lison ut-tayr”da ham Hudhud so‘zlaydi.

Biroq dostonni o‘qir ekanmiz, Navoiyning bu obrazga Attorga nisbatan boshqacha nuqtai nazarda ekanligi ma’lum bo‘ladi. Navoiy Simurg‘ ta’rifiga Attorga qaraganda ko‘proq mulohaza va tasvir uyg‘unligini amalga oshiradi. Professor Ye.Bertelsning fikriga ko‘ra, “Navoiy qushlarni o‘zlarining sirli podshosi haqida qiziqishga ikki hissa ko‘proq majbur qiladi”.

Attorning fikricha, bu dunyo, undagi qushlar Simurg‘ning soyasi xolos, ya’ni ular Simurg‘ga intilganlaridagina ahamiyatli. Qushlar (insonlar)ning bu dunyodagi hayoti hijron va ayriliqda. Attor mana shu fikrni ta’kidlar ekan, uning nuqtai nazari bo‘yicha insonning shaxs sifatida borligi uning Simurg‘ga (Olloh vasliga) intilishi bilan e’zozli.

Navoiy esa insonning yaratilishini hijron va ayriliq emas, balki Yaratguvchining hikmati, deb baholaydi. U bu fikrga “Men maxfiy xazina edim, oshkor bo‘lishni xohladim” mazmunidagi qudsiy hadisga asoslanib keladi.

Doston yakunida ham bu farq yanada yaqqol namoyon bo‘ladi. Bir qarashda bir xilday tuyulgan bu fikr ikki daho ijodkor qalamida ikki xil xulosa beradi: Attor fikricha, o‘ttiz qush (tariqat yo‘lidagi soliklar) riyozat chekib Simurg‘ (Haq taolo) dargohiga yetdilar va unga aylandilar. Ya’ni o‘zlikdan yuksaklikdagi ilohiy O‘zlikka yetdilar.

Navoiyning nuqtai nazari bo‘yicha esa o‘ttiz qush (tariqat yo‘lidagi soliklar) riyozat chekish asnosida tabiatlari soflanib, o‘zlaridagi Simurg‘ni (Ollohning zuhurini) kashf qildilar. Ya’ni o‘zlaridagi Ilohiy O‘zlikni qayta kashf etdilar.

Demak, Navoiy dostonida, Simurg‘ – o‘ttiz qush, Ollohning ramziy timsoli talqinlaridan tashqari yangi – komil inson ma’nosi ham kashf etildi.

Anqo – afsonaviy qush. Qadimgi Sharq xalqlari afsona, ertak va dostonlarida bosh qahramonga homiy. U insonlarning ko‘ziga ko‘rinmaydi, qanoti, pati oltin, kumush va boshqalardan deb ta’riflanadi. Xalqimiz orasida baxt, tole, davlat qushi, kimga soyasi tushsa, o‘sha baxtli bo‘ladi, degan fikr mavjud. Rivoyat, ertak va cho‘pchaklarda Anqo Simurg‘, Humoga ham o‘xshatiladi.

Shu bilan birgalikda, Anqoning xalq tilida noyob, qimmatli, topilmas, ko‘hi Qofda yashaydigan qush kabi ma’nolari ham mavjud. Binobarin, Anqoni ko‘hi Qofda yashaydigan afsonaviy qush deb tasavvur qilish an’anasi xalqimiz orasida hozirgacha saqlanib qolgan. Bu o‘rinda “anqoning urug‘i” iborasini topilmaydigan, kamyob narsaga nisbatan qo‘llanilishini aytib o‘tish ahamiyatli. Jumladan, XI-XII asrlarda yashab ijod etgan islom ilohiyotchisi Abu Homid Muhammad G‘azzoliy “Risolat ut-tayr” deb nomlangan falsafiy tasavvufiy risolasida Anqo timsoli orqali qushlar podshosi va ramziy ma’noda Ollohning tasavvufiy obrazini aks ettiradi.

Anqo timsolidan Navoiy, “Hayrat ul-abror”, “Layli va Majnun” kabi dostonlarida hamda lirikasida unumli foydalandi. “Favoyid ul-kibar”da o‘qiymiz:

Sirri ishqim bilmagan el qolmadi, garchi manga
Nomabar qush o‘rniga Anqoni mahram qildingiz.

Humo – o‘zbek xalq og‘zaki ijodi namunalarida davlat qushi, baxt qushi kabi variantlarda uchraydi.

Davlat qushi varianti mamlakat podshosi vafot etgach, taxt vorisi bo‘lmagan paytlarda uchiriladigan afsonaviy qush sifatida talqin qilinadi. Emishki, qush munosib taxt egasining g‘oyibona tarzda tanlab, boshiga qo‘narkan.

Baxt qushi variantlari bevosita xalq udumlari bilan bog‘liq holda hali-hamon yashab kelmoqda. Unashtirilgan qiz yoki yigitlarni “qush muborak bo‘lsin” deb tabriklanishi mana shunday odatlar sirasiga kirib, unda baxt qushiga ishora bor. Shoir Nosir Muhammadning “Anqoni mahram qildingiz” risolasida yozilishicha: “Humo qushi qadimgi ertak va afsonalarda ko‘p tilga olinadi. Uni jannat qushi ham deb ataganlar. Ba’zi rivoyatlarga ko‘ra, u Chin orollarida yashaydigan va suyaklarni yeb yuradigan bir qush bo‘lib, kimning boshiga soyasi tushsa, o‘sha odam davlat va saltanatga erishar ekan. O‘zbeklar orasida hali-hanuzgacha saqlanib kelayotgan “boshiga baxt qushi qo‘nibdi-da” iborasi ham mana shu qush bilan bog‘liq odatlardan kelib chiqqandir”. (Nosir Muhammad. Anqoni mahram qildingiz. – T:. 2004. – B. 45).

“Lison ut-tayr”da Navoiy Humoning afsonaviy xususiyatiga o‘ziga xos fikr bildiradi. Ya’ni Humo haqidagi rivoyatga asosiy e’tiborini qaratadi. Chunki Humoning baxt qushi ekanligiyu uning podshohlarni taxtga chiqishiga sabab bo‘lishi faqat bir afsona. Hech bir tarixiy asarda hech qaysi podshoh Humoning soyasi tushganligi sababli podshoh bo‘lganligi haqidagi ma’lumot yo‘q. Navoiy xuddi mana shu sodda mantiqqa asoslanib, “Lison ut-tayr”da “Men davlat qushiman”, deb da’vo qilgan Humoning da’vosi yolg‘onligini isbotlaydi. Bugina emas. Agar shunday bo‘lgan taqdirda ham bundan senga hech foyda yo‘q, deydi Hudhud Humoga.

Dostonda tasvirlangan afsonaviy qushlardan yana biri Qaqnusdir. U haqida “Navoiy asarlari lug‘ati”da shunday deyilagan: “Qaqnus – mavhum bir qush, afsonaga ko‘ra, tumshug‘ida juda ko‘p teshiklar bo‘lib, bu teshiklardan chiqqan ovozlardan go‘yo musiqa o‘ylab chiqarilar emish”.

Bu obrazning ilk kurtaklarini biz yunon xalq mifologiyasida uchratamiz. Feniks, foynik – grek va efiopiya mifologiyasida sehrli qush. Uni uzoq o‘tmishda Ossuriya- liklar kashf etishgan emish. Feniks juda uzoq yashaydi, deyishadi. Uning ko‘rinishi burgutsimon va rangi qizil-tillasimon, olov rangda deb tasavvur qilingan. Aytishlaricha, umrining oxirida u turli xushbo‘y o‘tinlar bilan o‘zi va uychasini yondirarmish va uning kulidan yangi qaqnus paydo bo‘larkan. Misrliklarning tasavvuri bo‘yicha, u o‘tlarning xushbo‘y hididan o‘lar ekan, so‘ng esa quyoshda yonib ketarmish va uning tanasidan qaqnus bola chiqar ekan.

Feniksning Sharq adabiyotiga Qaqnus shaklida o‘zlashishi bilan birgalikda ushbu obrazga bir qator motivlar qo‘shildi. Natijada, ushbu obrazning ta’sirchanligi, badiiy quvvati ortdi. Sidqiy Xodnayliqiy tarjimasidagi “Ajoyib ul-maxluqot” asarida yozilishicha: “Uning jufti, farzandi bo‘lmas emish. Tumshug‘idagi behisob teshiklardan sehrkor ohanglar yangrar ekan Nihoyat, tumshug‘idagi teshiklardan va qanotidan o‘t chiqib, o‘tinga tushar va o‘zi ham kulga aylanarmish. Kuldan esa tuxum va bu tuxumdan yosh Qaqnus paydo bo‘lar ekan. Kuy va arg‘anun (organ) musiqa asbobi uning ovoziga taqlidan kashf etilagan emish”.

Bu obrazdan Sharq, jumladan, turkiy adabiyotda Navoiydan oldin ham foydalanilgan. “Lison ut-tayr”dan oldin ushbu obrazga Navoiy lirikasida hamda “Farhod va Shirin” dostonida murojaat qiladi. Lekin uni “Lison ut-tayr”da mukammallik va badiiy san’atkorlikning barkamol darajasida kuylaydi. Buning sababi, uning ustozi, ulug‘ fors shoiri va mutafakkiri Fariddidin Attordan ta’sirlanganligi desak, xato bo‘lmaydi.

“Mantiq ut-tayr”da Fariddidin Attorning tasvirdagi Qaqnus umr bo‘yi xas-xashak yig‘adi va umrining oxirida shunday nola chekadiki, natijada, xas-xashak yig‘ilgan uyasiga o‘t tushib, uya bilan uning sohibi – Qaqnus ham yonib ketadi. Attor bu an’anaviy obrazdan umrning foniyligi haqidagi xulosani chiqarish uchun foydalanadi.

Navoiy esa bu hikoyatni “Lison ut-tayr”da deyarli aynan keltirar ekan, uni Fisog‘urs (yunon faylasufi Pifagorning sharqona atalishi)ning bu navolarni eshitgani va unga asoslanib, musiqa faniga asos solganligi haqidagi motiv bilan boyitadi. Qaqnusning hayoti, o‘tin yig‘ishi va nolasi, shu sababdan atrofga o‘t ketishi haqidagi fikrlar aynan beriladi, uning o‘tidan atrofdagi ko‘ngullarga o‘t tutashishi haqidagi fikr kuchaytiriladi, lekin xulosa mutlaqo o‘zgacha ma’no kasb etadi. Ya’ni:

Shayx go‘yo keldi ul avvalgi tayr,
Kim, navo ichra qilib umrida sayr…

Ya’ni bu satrlarida Navoiy ma’naviy ustozi Attorni qaqnusga qiyoslaydi. Navoiy salafining san’ati, mahoratiga mos obrazni uning o‘z asaridan topa biladi va unga yangi ma’no yuklashi orqali an’anaviy obrazdan novatorlik yarata oldi. Aynan shu o‘rinda Navoiy o‘zini qaqnusning kulidan paydo bo‘ladigan qaqnus bolaga o‘xshatadi. Bu tashbeh bilan Navoiy Attorga bo‘lgan ehtiromini hamda uning o‘rniga munosib da’vogarligini izhor etmoqda. Bu da’vo faqatgina san’at nuqtai nazaridan bo‘lmay, muallif bunga o‘zini haqli deb hisoblagan. Bu da’voning isbotini naqshbandiylik ta’limotida yoqlanadigan uvaysiylik (ruhiy ustoz-shogirdlik) nazariyasidan izlasak to‘g‘ri bo‘ladi.

Navoiy “Nasoyim ul-muhabbat”da Attor haqida Mansur Halloj ruhidan tarbiya olgan uvaysiy ekanligini aytadi. Bundan kelib chiqadiki, Navoiy o‘zi ham Attor ruhiga iqtido qilishi – ergashishi va undan ruhiy madad kutishi mumkingina emas, tasavvuf ta’limoti va amaliyoti o‘z takomiliga yetgan XV asr sharoitida zarur edi.

O‘rtadim olam elini, o‘zni ham,
Qush tilidan o‘zga qilmay so‘zni ham

satrlarida esa Navoiy bu asar o‘zining eng so‘nggi (badiiy) hamda eng kuchli asari ekanligiga ishora qilayotganday bo‘ladi.

Demak, Navoiy Attorni qaqnusu o‘zini qaqnus bolaga o‘xshatishining sababi, o‘zini Attorning ruhidan ma’naviy tarbiya olgan deb hisoblaganligi uchun ekan. Zero, hazrat Navoiy bu borada haqli edi. Ulug‘ shoir ijodiy faoliyatining cho‘qqisi bo‘lmish “Lison ut-tayr” dostoni uni anglab, mutolaa etishga qodir kitobxonlarning qalbiga ma’rifat olovini yoqib, yashab kelmoqda.

Alisher Navoiyning “Lison ut-tayr”ida uchramaydigan, biroq uning lirikasida va umuman, mumtoz adabiyotdagi yana sermahsul qushlar obrazlaridan biri – bu Samandar obrazidir.

Samandar, zardushtiylik dinida ulug‘langan afsonaviy va muqaddas jonivor hisoblanadi. Uni qush yoki kaltakesaksimon mavjudot sifatida talqin qiladilar. Emishki, u zardushtiylar otashgohidagi olov ichida yashar, olovdan chiqsa yoki olov o‘chsa, halok bo‘lar ekan. Shoir Nosir Muhammadning “Anqoni mahram qildingiz” risolasida aytilishicha, “samandar goh qush, goh kaltakesak singari hayvon deb ta’riflansa-da, uning o‘tda yonmaslik xususiyatiga ko‘proq e’tibor beriladi. Bu haqda ko‘plab rivoyatlar mavjud. Masalan, ulardan birida aytilishicha, samandarning terisidan salla tikib, o‘sha davr podshohlaridan biriga sovg‘a qilibdilar. Har qachon kir bo‘lsa, uni olovga solar, salla yana top-toza bo‘lib qolar ekan”.

Mumtoz adabiyotimizda samandar ramziy ma’noda umrboqiylik va ishq timsolida qo‘llanladi. Navoiy ijodi ham bundan mustasno emas. Jumladan, “Farhod va Shirin” dostonida Farhodga uning ustozi Suhaylo hakim nafs ramzi bo‘lmish ajdahoni yengish maqsadida uning o‘tini qaytarish uchun samandar yog‘ini beradi.

Dedi: “Bu zarfkim mar’i bo‘lodur.
Samandar yog‘idin bilkim to‘lodur.

Ko‘p otashgoh o‘tidin tormisham dog‘
Ki, to jam’ aylamishmen bu qadar yog‘”.

Baytda samandar yog‘i nafsga qarshi turuvchi ishq timsolida qo‘llanilmoqda. “Lison ut-tayr” dostonidagi bir qator real qushlar obrazlari borki, bu obrazlar umum adabiyotda ham ko‘p qo‘llanilgan ramziy timsollar hisoblanadi.

Jumladan, bunday obrazlardan Sharq adabiyotida eng ko‘p ahamiyat berilgani – bu bulbultimsoli bo‘lib, u “oshiq” ramzida kelishi nafaqat adabiyotshunoslarga, balki barcha she’riyat muxlislariga ma’lum. Navoiy lirikasidagi eng ko‘p murojaat qilingan qush ramzi ham bulbul bo‘lib, u gul timsoli bilan uyg‘un holda oshiqning iztiroblari, uning ma’shuq go‘zalliklaridan ta’sirlanishi kabi holatlarni tasvirlash uchun qo‘llanilgan faol timsollardan biri sanaladi. Navoiy bulbul timsolini ishqda faryod qiluvchi, ya’ni sukra – shovqinli yo‘ldagi oshiq solikka ham qiyoslaydi va tazod san’atidan foydalanib, uni o‘tda jimgina yonuvchi parvonaga – ishqini pinhon saqlovchi sahv yo‘lidagi orif solikka qarshi qo‘yadi. Ushbu obrazning dunyoviy go‘zalliklarga hirs qo‘yib, asl ma’noni – ilohiyotni unutgan ruhiyat ma’nosidagi talqini ham mavjud.

Hudhud – obrazining kelib chiqishi Qur’oni karimning “Naml” surasiga borib taqaladi. Unda Hudhudning Sulaymon payg‘ambar va Saba’ malikasi Bilqiys o‘rtasidagi vositachiligi keltirilib o‘tilgan. Bu sura sabab Hudhud forsiy va turkiy adabiyotda Navoiydan oldin ham eng faol qushlar obrazi darajasida bo‘lgan. Jumladan, fors adabiyotida Farididdin Attor, Jaloliddin Rumiy, turkiy adabi- yotda Nosiruddin Burhoniddin Rabg‘uziy, turk adibi Gulshahriy asarlaridagi turli o‘rinlarda ahamiyatli obraz sifatida ko‘ramiz.

Navoiy bu obrazga bir qator o‘zgartishlar kiritdi. Natijada, Navoiyning Hudhudi komil inson, piri murshid, o‘zligini taniyotgan ruh (nafsi lavvoma) kabi ma’nolarni aks ettirdi.

To‘ti – mumtoz adabiyotda shirinso‘zlik timsoli bo‘lib keladi. Unga yorning shirin kalomini muqoyasa qiladilar. Dostonda to‘ti o‘zini qiyinchilik ko‘rmaganligi uchun “burgutlar pashshadek bo‘ladigan yo‘l”da qiynalib qolishini aytadi. Ushbu timsol bilan Navoiy zohiriy orzu-havaslarga o‘ch, xudbin kimsalarni yoki ruhiyatning o‘z-o‘ziga bino qo‘yish xusuciyatini aks ettiradi.

Tovus – mumtoz adabiyotda ma’shuqaning go‘zalligi va qadam tashlashi ramzi (tovus xiromon) sifatida talqin qilingan. “Lison ut-tayr”da tovus timsoli zebu ziynatlariga bino qo‘ygan kishi yoki o‘zining ilmiga, amaliga kibr aylash ramzi sifatida tasvirlanadi. Hudhud uni suratga bino qo‘yganlikda ayblab, tanqid qiladi:

Senki bu suratqa bo‘ldung mubtalo,
Ur tamasxurg‘a ulus ichra salo.

Qumri – ham mumtoz adabiyotda sayroqi qush sifatida tasvirlanadi. Biroq Navoiy ushbu timsolga yangi ma’no yuklab, uni bog‘-bo‘stonni sevuvchi, undan bir daqiqa ham ayrilmaydigan qush – o‘z uyiga mehr qo‘ygan va undan narini ko‘rolmaydigan kishi yoki ruhiyati dunyoning “yaltir-yultir”lariga asir bo‘lib, undan ajralishni tasavvur qila olmaydigan inson timsolida talqin qiladi. Hudhud uning xonanishinligini tanqid qilgani holda, Haq yo‘liga kirishni targ‘ib qiladi:

Er ersang, maqsudi asli istabon,
Yo‘lg‘a kirsang, yor vasli istabon.

Kabutar – dostonga Navoiyning o‘zi kiritgan qush timsollaridan sanaladi. U dunyo mifologiyasida ruh, tinchlik ma’nosini anglatadi, turkiy xalqlar asotirlarida ham “devlarning joni kabutar shaklida bo‘lar emish”, degan tushunchani eslagan edik. Shu bilan birga, inson ruhiga ham muqoyasa qilinadi. Navoiyning kabutari ham, shuni nazarda tutgan holda, uzrida o‘zini “barcha qushlar ichra hayyu lo yamut” – tirik, o‘lmaydigan qushman, deb tanishtiradi. “Lison ut-tayr”da kabutar uy-joyiga asir bo‘lgan odam yoki vujudiga asir notavon ruh timsolida talqin qilinadi:

Kim sanga Tengri nasib aylab qanot,
Qilg‘udek bir damda qat’i koinot.

Sen xaloyiqqa bo‘lub farmonpazir,
Dona birla suv uchun zoru asir.

Kabki dari (kaklik) – uzlatni makon tutgan zohid (yoki ruhiyatning o‘z ibodatlariga ruju qo‘yishi) obrazida talqin qilinadi. Bu obraz bilan Navoiy ibodatga ruju qo‘ygan zohid asl haqiqatdan – Ollohdan uzoqdadir, degan umumtasavvufiy g‘oyani olg‘a suradi.

Tazarv (tustovuq) – mumtoz adabiyotda go‘zallik timsoli bo‘lib, bu o‘rinda tashqi chiroyiga mahliyo bo‘lgan yengiltak yoxud ruhiyatning yengil-yelpiliklarga moyilligi timsolida gavdalanadi:

Er kirar er sonig‘a himmat bila,
Er emas faxr aylag‘on ziynat bila.

Erga xulqu fe’l erur zebu kamol,
Yangi zarkash hullasidur eski shol.

Shunqor – o‘zining podshohligini aytib, shohga ehtiyoji yo‘qligini izhor etadi. Navoiy bu timsol bilan taxt va amalga ruju qo‘ygan shaxslarni hamda ruhiyatdagi amalparastlik illatini ifoda etadi:

Qavmi nodonkim, degaylar seni shoh,
Butni yo o‘tni degondekdur iloh.

Zotinga shatranj shohidur adil,
Kim, o‘zidek o‘trusidadur badil.

Burgut – Navoiyning o‘zi kiritgan yana bir qush timsoli. U, asosan, turkiy adabiyotda mard, jasur va ovchi obrazida gavdalangan. Dostondagi o‘rinda Navoiy burgutni nafsga, jismoniy kuch-qudratga berilib, toat-ibodatni esidan chiqargan inson yoki asliyatni unutgan ruh timsolida talqin qiladi:

Muncha birla o‘zni tavsif etkasen,
Zo‘ru shavkat birla ta’rif etkasen.

Pahlavonu qahramon ul bo‘ldi, ul –
Kim, kechib jonidin etkoy azmi yo‘l.

Kuf (o‘rdak) – xazina topish ishqiga tushganligini aytib, uzr so‘raydi. Bu timsol Navoiy talqinida tirikchilik tashvishlari bilan band bo‘lgan odam yoki ruhiyatning shu xildagi xususiyati ma’nosida gavdalantirilgan. O‘rdak sohta karomatfurush so‘fiy timsolida yoki ruhning o‘z ilmu hunarlariga mag‘rurligi qiyofasida gavdalantiradi:

Mavjdin sajjoda solib suvda,
Ko‘rguzib maqsud yuz ul ko‘zguda.

Suvdadur maqsudima chun yetmagim,
Bas, xatodur o‘zga yon azm etmagim.

Navoiy bunday karomatfurushlikni ham inkor etadi.

Tovuq (xo‘roz) – ruhiyatda mavjud bo‘lgan shahvoniy hirs timsoli. Muallif uning bu xususiyatini erkakning fazilati emas deb, qattiq tanbeh beradi:

Yuz yamonlig‘ birla shan’at aylabon,
Yaxshilarg‘a o‘zni nisbat aylabon.

Sustlug‘lar birlakim qilding ayon,
Demagil o‘zni xuro‘s, ey mokiyon.

Dostondagi barcha qushlar alohida timsollar bo‘lishi bilan birgalikda, boshqa ma’noda, jon qushining turli holatdagi ko‘rinishlari, turfa kayfiyatdagi tovlanishlaridir.

Umuman olganda, mumtoz adabiyotimizdagi qushlar obrazlari ahamiyatli timsollardan sanalib, inson ruhi, uning ilohiyot bilan yaqinlashuvi va unga intilishini o‘zida mujassam etadi.

* Maqola “Sharq yulduzi” jurnali tahririyati taklifiga ko‘ra yozildi.

Manba: “Sharq yulduzi” jurnali, 2013/6

Alisher Navoiy. Lisonut-tayr (Asliyat va nasriy bayoni) by Khurshid Davron on Scribd