Яқинда ўқиб тугатганим бир китоб ўша мия ва руҳни бир муддат бўлса-да, юпатишга, эртанги кунга недир илинж билан боқишга ундади мени. Айни кайфиятни, аввало, Сиз билан ўртоқлашишни истадим. Бу – умидбахш адиб Муҳаммад Шарифнинг “Толкўприк” дея оддийгина ном берилган, бироқ ичида оддийликдан ном-нишон бўлмаган ниҳоятда жиддий китоби…
…
“ТОЛКЎПРИК”ДАН ИНСОН ҚАЛБИ САРИ.
Таниқли адабиётшунос Умарали Норматовга хат
Ассалому алайкум, муҳтарам устоз!
Тириклик, тирикчилик ташвишларига ўралашиб, Сиздан тез-тез хабар ололмаётган укангизни маъзур тутасиз, аввало. Соғ-омон юрганингизга, Сизга умрбод ҳамроҳлик қилаётган ҳайрат ҳиссига кўз тегмасин, илойим.
Узоқ ўйлаб, кўпчиликни кўз олдимдан ўтказиб, бу изҳорни Сизга йўллаш энг тўғриси бўлади, деган тўхтамга келдим. Умид қилдимки, бизни гоҳ қийнаётган, гоҳ юпатаётган қуйидаги ўй-мулоҳазалар Сизга ҳам ёт эмас…
Кейинги пайтларда одамни безовта қиладиган бир савол миядан чиқмай қолган: бизнинг – ўзбекларнинг бадиий-эстетик тафаккуримиз ҳозир қай аҳволда, айниқса, дунёдаги илғор халқлар тафаккури даражасига солиштирганда биз қаерлардамиз? Дунёни-ку, майли қўя турайлик, ўзимизнинг бундан ўттиз-қирқ йиллар илгари етишганимиз манзилларга қиёсласак-чи?
Ахир, бу манзилларда бино бўлган адабий обидалар кўрку салобати чакана эдими? Эркин Воҳидов ва Абдулла Орипов, Рауф Парфи ва Омон Матжон, Анвар Обиджон ва Шавкат Раҳмон, Усмон Азим ва Абдували Қутбиддин шеърияти, Шукур Холмирзаев ва Мурод Муҳаммад Дўст, Эркин Аъзам ва Тоғай Мурод, Хайриддин Султон ва Хуршид Дўстмуҳаммад, Олим Отахон ва Назар Эшонқул насри адабиётимиз бўю бастини минтақамиздан олисларда ҳам кўринадиган даражада юксалтирган, бадиий ижоднинг аксарият йўналишларида дунёга етиб юришимизни таъминлаб берганди.
Албатта, ўзимизни юпатиш (тўғрироғи, чалғитиш)нинг йўллари кўп. Ахир, бугун ҳам шеър деганлари, ҳикоя ва роман деганлари кам ёзиляптими, одамлар ўқимай қўйган бўлса, ёзувчи ва шоирда нима айб, қабилидаги “изоҳу тушунтириш”ларни истаганча тўқиш ва шу билан яна “ёрқин йўл”да давом этавериш мумкиндек ҳам. Бироқ…
Бироқ бояги – мияни пармалаётган қайсар савол яна очиқ қолаверади-да: ҳолимиз не, қаердамиз-у, қаён кетмоқдамиз? Ахир дунёнинг илғор адабиёти, фалсафаси, эстетик изланишлари руҳониятнинг не-не манзилларини кашф қилиб олға бораётган, олам ва одамга хос қирраларни қанчалар кутилмаган ракурслардан кўрсатиш мумкинлигини исботлаётган бир пайтда биз нимамиз билан кимни ишонтира оляпмиз?.. (Ҳайратлантириш ҳақида-ку, гапирмай қўя қолайлик.)
Ҳартугул, яқинда ўқиб тугатганим бир китоб ўша мия ва руҳни бир муддат бўлса-да, юпатишга, эртанги кунга недир илинж билан боқишга ундади мени. Айни кайфиятни, аввало, Сиз билан ўртоқлашишни истадим.
Бу – умидбахш адиб Муҳаммад Шарифнинг “Толкўприк” дея оддийгина ном берилган, бироқ ичида оддийликдан ном-нишон бўлмаган ниҳоятда жиддий китоби.
Хўш, бу китобга жамланган 15 та ҳикоя, муаллифнинг хорижий сафарлардан олган таассуротлари ҳамда “С.А. хотиралари” номли қисса нимаси билан мени бу қадар таъсирлантирди?
Аввало, мазкур асарларнинг барчасида муаллиф тасвирланаётган воқеликка нисбатан объектив, реалистик позицияда туради. Бу жиҳатни алоҳида ва, аввало, таъкидлаётганим эса бежиз эмас. Зеро, ўзини шоиру ёзувчи санаб юргувчи кўплаб қаламкашлар айнан шу масалада, демакки, шу билан бошланган қолган барча жиҳатларда ҳам риёга йўл қўйишяпти. Дейлик, Ватан, халқ, миллат мавзуларига фақат “муқаддас”лик сифатидан келиб чиқиб ёндашиш ва шу асосда китобий, баландпарвоз, юзаки тавсифлардан нажот қидиришдан-да хунук ожизлик бўлмаса керак.
Ҳолбуки, Ватан, халқ, миллат қандайдир мавҳум, хаёлий, эйфорик тушунчалар эмас, балки аниқ, конкрет, қўл билан ушлаб, жон билан сезиш мумкин бўлган, ҳамма нарсадан-да тирикроқ қадриятлардир. Уларнинг дарди, оғриғи, туйғулари ҳар биримизникидан сезилувчанроқ, ўткирроқдир. Сизу мен чалинадиган дард, оғриқ уларники олдида нима? Зотан, Ватан, халқ, миллат тумов билан томоғ ёки ошқозон дарди билан оғримайди. Уларга келган ёхуд улар туфайли келадиган дарду ташвишлар залвори одамни ё у ёқли ё бу ёқли қилади-қўяди. Муҳаммад Шарифнинг “Отамакон”и айни шу ҳақиқатни ниҳоятда янги, бизнинг адабий тажрибамизда учрамаган макон ва қаҳрамонлар мисолида онгу шууримизга қуядиган ҳикоя бўлган.
Мана, келиб-келиб “ҳукуматти осмонида” учиб қўйган “айбланувчи Бозоров Адҳам”нинг бизга илк бор таништирилиши: “Қорамағиз, сийрак қошлари остидаги қўй кўзлари чўккан ўрта яшар киши ўзини дадил тутишга ҳаракат қилар, лекин униқиб, титилиб кетаёзган шимининг почаси шабадада қолгандек тинимсиз ҳилпирарди. У ўрнидан тургач, суд залининг салобати босибми ёки ҳозиргина ҳакам ўқиб эшиттирган айбловнинг залворидан гангибми, қийналиб ютинди, негадир кўйлагининг тугмаларини бир-бир пайпаслаб ушлаб чиқди”.
Мурод Муҳаммад Дўст, боя қўмсаганимиз, шиддаткор адабий ҳаёт жўш урган замонларда “Галатепага қайтиш” деган ўқишли қисса ёзган, унда “Дунё – байт-ул-жафо, ғамгусор йўқ, дилларимиз гунг ва бешарҳ қолади! Гунг ва бешарҳ!…” деган армонни битганди. Муҳаммад Шарифнинг эслаётганим “Парвоз” ҳикояси қаҳрамони, “айбланувчи Бозоров Адҳам”нинг ҳам қалби шу кунга қадар гунг ва бешарҳ қолаётган, аксарият қишлоқдошлари уни “ўзи, қисталоқ, рўзғори зўрға тебраниб турибди. Отаси бечора ишга ярамай қолган, бунда онаси касалманд, хотини боғчада ишлайди, олган пули нимаям бўларди, бу ёқда тўртта мишиқиси бор… Бу қорамойга ботиб трактор тузатади…” деб билишарди. Суддан кейин ҳам бу фикр шундайлигича – ўзгармай қолишида бор гап. Бироқ бу қорамойга ботган тракторчининг ҳам бир пайтлар осмоний орзулари, ўшаларга мос кўнгил истаклари, майллари бўлгани, ҳаёт уларнинг аксариятини ерпарчин қилган бўлмасин, гоҳида ҳаётнинг ўша қоқсуяк панжаларидан бир муддат бўғзини бўшатиб, бир марта келадигани дунёда ўзгаларга эмас, ҳеч қурса ўзига ўзини исботлагиси, кўрсатгиси, у-да одам – ИНСОН эканини билдиргиси келганини илғагани ва бизга ёддан чиқмайдиган қилиб илғатгани учун ҳам Муҳаммад Шарифни ижодкор, ёзувчи атаяпман. Бу илғов, сезим ҳам очиқ-ошкора, публитсистик тилда эмас, бошқа бир образлар, жумладан, Бозоров Адҳамнинг синфдоши, “кўйлагининг ёқаси сарғайиб ёрилган, шимининг тиззаси сузилган, титилиб кетган қайишининг учи ёнбошида пичоқ қинидек осилиб қолган киши”нинг судда тутила-тутила берган жавоблари орқали ҳосил қилинади.
Китобда жамлаб берилган “Сомон йўли” номидаги туркум, бироз ишлов билан қиссага дўниши ҳам ҳеч гап эмас. Негаки, тўртала ҳикояда ҳам қишлоқда Ботир дўхтир деган “мартаба” билан сийланган, бир қарашда жисми ҳам, жони ҳам, аҳамияти ҳам бировни қизиқтирмайдиган одмигина одамга “бош қаҳрамон”лик раво кўрилган. Ҳолбуки…
Ҳолбуки, у “ёшлигидан миқти, абжир ва чайир бола эди. Маҳалласидаги болаларга бош бўламан деб ўзини ўтга-чўққа урар, маҳалла шаъни, қишлоқ шаъни деб жанжалга бош суқишдан тап тортмас, тўйларда кураш тушар, эшакдек чайир бу боладан бир-икки синф юқорида ўқийдиган ўспиринлар ҳам ҳайиқиб турарди…”
Булар нима экан, мана шу чайир Ботирнинг ҳаётида синфдоши Замира, унинг ёмғирпўши, сочининг ҳиди, кумуш қўнғироқдек жарангдор ва ёқимли овози билан юз кўрсатган қанчалик сеҳрли онлар кечди. “Энди у дунёга бошқача нигоҳ ташларди. Худди бир умр чанг бойлаб ётган дераза ойналарини кимдир ярақлатиб ювиб қўйгану ташқарида у шу пайтга қадар сезмаган ҳаёт тўқ ва бой рангларда жўшқин давом этарди”.
Агар ўша ҳаёт ва қисмат мардлик қилганида, ҳеч қурса, муаллиф қўйиб берганида, уларнинг – Ботир ва Замиранинг қиссаси ҳам худди Тоҳир ва Зуҳро, Ромео ва Жулетта қиссалари қадар юксалар, улар-да ишқ-муҳаббат боғининг гуллари, райҳонлари бўлиб қолардилар. Афсуски, тақдир бу гал ҳам ўз билганидан қолмади: Ботирга у Тоҳир ҳам, Ромео ҳам эмаслигини, Замирага бўлса Зуҳро ҳамда Жулетта ишқ эртакларининг севгидан ўзга ташвиши йўқ нозанинлари эканини, ХХ аср Зуҳросига, нари борса, Замирага илинилган оний хуш дамларгина раво кўрилишини эслатиб қўйди. Зеро, ҳаётий Зуҳролар эрига қўшилиб буғдой янчиши, пиёз экиб ўтоқ қилиши, қаҳратон қишни ўйлаб иложи борича кўпроқ таппи ёпиши, болаларининг қорнини, эгнини бутлаш учун зир югуриши ва баъзида ҳардамхаёл алпозга тушиб қоладиган, “ови юрса тови юрмайдиган, тови юрса ови чопмайдиган” эрини, ўша Тоҳири, йўғ-э, Ботирини энсаси қотганча: “Ҳа, иш битдими?! Пиёзга заҳар септирдийизми? Э, қанақа одамсиз ўзи, нега тиржаясиз, заҳар нима бўлди, заҳар” дея тергаб турмоқлари керак…
Ботир дўхтирнинг, аксарият қишлоқдошлариникидан деярли фарқ қилмайдиган ҳаёти манзаралари, бу ҳаётнинг бутун мазмуни ва моҳияти, менимча, дастлабки ҳикоядаги ушбу биргина тасвирда қабариқ ҳолда ифода этилган: “Аслида, оддий бир ўткинчи бу манзарани илғаши қийин, унинг назарида, Ботир ва болалар адирда кўтарилган қуюн ичида адашиб чопиб юрган шарпалардек туюларди…”
Бизни юпантирадигани, хайриятки, ёш ёзувчи шу манзараларни илғайди. Ҳаёт, тириклик ва тирикчилик қуюни ичида адашиб чопиб юрган шарпалар ОДАМ экани, агар уларнинг шарпага айланиб қолаёзган жисму жонига виждон кўзи билан боқолсак, кўраётганимиз аччиқ ҳақиқат кўзимиздан ёш бўлиб қалқиб чиқишидан огоҳ этади.
Устоз, Сизга яхши маълум: ҳар бир истеъдодли ижодкор, унинг ўзи буни хоҳлайдими, йўқми, билиб ёхуд стихияли тарздами, ўзи туғилиб кўз очгани маконнинг, қароғи ва димоғига дунёнинг илк ранги ва ифорини берган юртнинг бошқа бирор ижодкорда такрорланмайдиган, такрорланиши мумкин бўлмаган манзараларини бадиий сўз полотнолари тарзида дунёга намоён қилади. Муқимий “Саёҳатнома”сидаги Қўқон атрофи қишлоқлари, ўафур ўулом “Шум бола”сидаги Тошкент, Шукшин ҳикояларидаги Сибир кенгликлари, Габриел Маркес асарларидаги Маконда… – бундай ғаройиб гўшаларнинг кўпини эслаш мумкин. Муҳаммад Шариф ҳам, айтганимдек, ўзи билиб ёхуд билмай, Косонсойнинг дўппидеккина Гўрмирон қишлоғини гўё кўзимизга дурбин тутиб бизга намоён этиб беради. Унинг табиати – пасту баландликлари, дала ва қирлари, ариқ ва анҳорлари, жарлик ва унгурлари – бари-бариси ниҳоятда тиниқ, суратдагидан-да аниқ, ҳаётдагидан-да жонлироқ манзара касб этади. Мана бу айрим намуналарнинг ўзи айтган гапим муболағадан холи эканига далил бўлса, ажабмас:
Қишлоқда баҳор: “… анҳорнинг суви бўтана келади. Кулол пишитадиган лой рангида бўлади. Тўлиб-тошиб, тўлғониб-тўлғониб, қирғоқларини ямлаб, дарахтларнинг илдизларини юлқилаб, янги камарлар бунёд қилиб оқади…” Ёз: “Сув тиниқлашади, серсоя гўшанинг тинчлиги бузилади, анҳор лабида учиб юрган ниначи ва капалаклар, сершох дарахтларда палапонларини ёнига олиб мизғиб ўтирган қушлар бирдан чўчиб кетади: қий-чув билан келган сон-саноқсиз болалар сувга ўзларини гуп-гуп ташлайди…” Бу эса куз: “Балчиқ, балиқ, бақашолнинг ҳиди келиб турса-да, сув шишадек тиниқ, унда кўм-кўк осмондаги оқиш парча булутлар, тўқ зангордан сарғиш-қирмизига ўтаётган дов-дарахтлар аксланиб туради…” (Ҳаммаси “Толкўприк” ҳикоясидан.)
Муҳаммад Шариф, китобга сўзбоши ёзган профессионал адиб Эркин Аъзам урғулаганидек, “бирор ҳолат тасвирига киришар экан, асло шошмайди, одатий тафсилотларга чалғимай, қилқалам тутган мусаввир мисол ҳар бир чизгисини эринмай поёнига етказади”. Бу астойдиллик эса муаллиф томонидан ўзининг тасвирга усталиги-ю, хотира қувватини намойиш қилишга уриниши сифатида англанмаслиги керак.
Аксарият тасвир кучи билан фоже тақдирлардан ҳикоя қиладиган, қилганда ҳам, заррача одамийлик сифати қолган ҳар қандай кўнгилда бир умрлик таассурот қолдирадиган асарлардан яна бири “Толкўприк” ҳикоясидир. Ҳажман салмоқликкина бу ҳикояда диалог деярли учрамайди, қаҳрамонларнинг айрим суҳбатлари ҳам ниҳоятда қуюқ тасвир қатига (уларнинг намуналаридан юқорида бир қисм баҳраманд бўлдик!) ранглар, оҳанглар мисол сингдириб юборилади. Бу қуюқ тасвирлар мутолаа асносида тасаввурга шу даражада сингиб, ўрнашиб борадики, унинг фонида бўртиб кўз олдимиздан ўтадиган, “лабининг чап устида кичик хол қўниб турган” қиз қисматини энди бу картинадан айро тасаввур қила олмаймиз.
Толкўприк, мана неча даврлар ўтибдики, ўзи боғлаб турган икки қирғоқ – кунчиқар ва кунботар томондаги не-не кишилар тақдири, уларнинг қай бир ҳислари, туйғуларига гувоҳ бўлмади. Қанча авлодлар аждодларга дўнди, неча самбит қадлар унинг ўзи каби эгилди, синди. Агар қадлар эгилиши, қоматлар синиши табиий, оғринмай тан олинадиган кўргулик бўлса, назарга илинмаган кўнгиллар истаги, топталган ҳислар, бевақт хазонга учраган туйғулар йиғиси толкўприк бағрига цинга-цинга, унинг ичию ташини хароб қилади. “Толкўприк, одамларнинг йўлига ўзини кўприк қилиб тўшаган тол уларнинг кўнглига кўприк сола олмаганидан бўлса керак, танаси тарс-тарс ёрилади”.
Умуман, Муҳаммад Шариф китобидаги барча ҳикоялар ҳам ўзи тўғрисида шу цингари батафсил, кўнгилдан чиқариб, хуморни ёзиб гурунглашишга арзийдиган юкка, залворга эга. “С.А. хотиралари” қиссаси ҳам алоҳида тадқиқот, жиддий мулоҳазалар талаб қиладиган асарки, улар ҳақда йўл-йўлакай, юзаки гап айтиш маъқул иш эмас, деб ўйладим.
Китобга кирган асарлар матнида бир қалам теккизиш билан ўнглаш мумкин бўлган ўринлар ҳам кўзга ташланишини эса айтсам, Муҳаммаджонга оғир ботмайди, деб ўйлайман.
Масалан, гелни сочга “сепиш”дан кўра, “суриш” тўғрироқ бўлса керак (123-бет). “Америка президенти Жимми Картер Иттифоққа атом ҳам эмас, ядро бомбаси ташламоқчи эмиш” деганини миш-миш гап сифатида бериш ҳам тўғри эмас (247-бет). Зеро, атом, водород, нейтрон бомбаларининг барчаси бир хил – ядро қуроли ҳисобланади. Аслида, ўша президент нейтрон бомбаси билан дунёга дағдаға қилганди. А.Дюманинг муаллиф қўлига тушган русчадаги “Три мушкетёра” романи ўзбек тилига “Уч мушкетёрлар” тарзида эмас (284-бет), “Уч мушкетёр” деб таржима қилинади. Қолаверса, ҳар қанча ҳарбий ҳаёт тасвирланмасин, “горохли бўтқа”ни (290-бет) “нўхотли бўтқа” деб аталса ҳам, “армия колорити” бузилиб қолмайди…
Булар – катта ишлардаги арзимас қусурлар, холос. Энг муҳими, бизнинг замондошимиз, истеъдодли укамиз Муҳаммад Шариф томонидан ортиқча шов-шувсиз, олдиндан чанг чиқарилмай, бировдан недир эътибор ва мурувват кутмай ўша катта ишларнинг қилинганидир. Муаллиф бу ишларига недир эътибор ва рағбат кутаётган бўлса, менимча, фақат ва фақат ўқувчи халқдан – ўзининг ўтмиши, бугуни ва эртасига бефарқ бўлмаган юртдошларидан бу асарларини ўқиш, уқиш эътиборини кутаяпти, холос.
Сизу биз бу ишга ҳали яраймиз, деб ўйлайман…
Сизга чексиз ҳурмат билан,
Раҳмон ҚЎЧҚОР
Муҳаммад Шариф
МЕНИНГ ҚИРҒИЗИМ
Муҳаммад Шариф 1968 йил Наманган вилояти, Косонсой туманининг Гўримирон қишлоғида туғилган. 1988-1993 йиллари Тошкент давлат университетининг журналистика факултетида таҳсил олган. Турли йилларда «Ҳаёт ва иқтисод», «Ўзбекистон табиати», «Ватан» нашрларида, Ўзбекистон Миллий ахборот агентлигида, Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Атроф-муҳит дастурида фаолият юритган. Ҳозирги пайтда Франциянинг «Франц-Пресс» ахборот агентлигида хизмат қилади. Бир қанча мақола ва ҳикоялари миллий ва хориж матбуотида чоп этилган. 2015 йили ҳикоялари ва янги қиссаси жамланган «Толкўприк» номли китоби нашр этилган.
Нафасим бўғзимга тиқилгандек бўлди. Рақибим ҳам толиққан шекилли: икковимиз бирдек ҳарсиллаб, пишқириб, каллама-калла тиралишиб қолдик. Миямда фақат бир хаёл чарх уради: қанийди ҳаммаси тезроқ тугай қолса… Пайт пойлаб, ярим қадам ортимга силтандиму кўкрагини мўлжаллаб калла қўйдим. Вой аблаҳ-эй! Ғирт тошнинг ўзи-ку! Қайтанга миямдан ўт чақнаб, ўзим ортга қалқиб кетдим. У бўлса қоққан қозиқдек ўрнидан жилмади. Кўпдан бери бунақанги кучли рақибга дуч келмовдим. Ёмон алам қилди, устига-устак иккиланиб қолганимни кўриб, атрофимдагилар шовқин кўтарди.
– Ур, нега қараб турибсан?
– Сол оч биқинига қирғизни!
– Қараб турма, шаштинг қайтади! Тупроқ ялатмайсанми бу шўртумшуқни?!
– Урманглар! Урманглар мени қирғизимни, у биззи меҳмонимиз, отамга айтаман сенларни! – деб бақиради Шодмон жонҳалак. У бизни ўраб олган болалар ҳалқасидан ўтишга уринади, лекин уни туртиб-нуқиб четга чиқариб юборишади.
– Нима бўпти сени қирғизинг бўлса? Отангни эмас, энангни бошлаб келмайсанми!? – калака қилишади уни.
Шодмоннинг илтижоли нидолари мени баттар ғазабимни қўзғайди: бало бормиди қирғизингни кўчага етаклаб чиқиб ҳаммага кўз-кўз қилишга. Ўртоқлар гиж-гижлаши билан ўзим жанжални бошлашга бошлаб, энди тугатишга кўзим етмай турибди. Шу хаёл билан Шодмонга ғазаб билан ўқрайиб қўяман. У эса энди бир иш қўлидан келмаслигини тушуниб, кўзининг четида ёшини милтиллатганча, қирғизига гуноҳкорона ер остидан чорасиз боқади.
Қирғиз бола чайир экан. Миқти гавдаси жўхори янчадиган келимиздек оғир, ўрнидан қўзғатиш қийин. Беш-олти марта тагимга босиб оламан деб уриндим, лекин бўй бермади, билаклариям саксовулдек, ўзим чалқанча йиқилишимга бир баҳя қолди. Лекин энди ортга йўл йўқ, нима қилиб бўлсаям уни йиқитмасам, шарманда бўлишим бор гап. Ўзимизнинг кўча қолиб, ундан нари яна икки маҳаллада тенгқур болалар билан беллашиб, кўпини йиқитиб юрганим бир пул бўлади. Бир белидан олганда оёғини осмондан келтираман деб ўйлагандим, чучварани хом санабман. Энди охирги, айёрона усулни қўлламоқчи бўлдим. Икки оёғига остига ўзимни ташлаб, гўё уни шу тарзда оёқларидан тортиб йиқитмоқчига ўхшадим. У фирибга илинди ва мени белимдан кўтариб, боши узра отмоқчи бўлди. Шунда дарров икки қўлини билакларим орасида қайириб, ёнбошга бир айланиб, тагимга босиб олдим. Ҳа, бу усул доим иш беради! Акамнинг бир ўртоғи ўргатган менга: рақибнинг оёғи тагига ўзингни ташлаш унча ёқмаса-да, ёши ёки гавдаси катталар билан курашганда зўр иш беради. Болаларнинг ур-сол деган ҳайқириғи остида қизишиб, рақибимга бир-икки мушт туширдим, лабининг четидан қон чиққанини кўриб тўхтадим. Кейин уст-бошимдаги тупроқни қоқиб, болалар қуршовида уйим томон ғолибона қадам ташлаб кета бошладим. Шодмон қирғизини қўлидан тортиб, ётган жойидан туришига ёрдам берар экан, ортимдан йиғламсираб қичқирди:
– Отамга айтаман ҳали сени!
Айтса айтар, дейману қўчқордек кучли рақибдан зўрға қутулиб олганимга енгил тортаман. Бироқ кўнгилда барибир ҳадик бор, дадамнинг қаҳри қаттиқ: ўзимни мол-қўйга қараш билан оворадек тутиб, қош қорайгунча остонамизга қадам қўймадим. Ҳарқалай Шодмоннинг отаси шикоят қилиб келмаган шекилли, опа-сингилларимдан суриштириб, ҳеч гап йўқлигига амин бўлгач, билинтирмай уйга кириб олдим.
Эртасига эрталаб кўчада Шодмоннинг қирғизини боплаб адабини бердим дея кўкрак кериб юрибман-ку, ўтган-кетгандан мақтов кутиб. Лекин кўчада мақтов айтадиган кимса йўқ, ҳамма далада. Бўғотлар, тол ва тут ковакларида полапонлар чириллайди холос.
Ўша куни қишлоққа ипак қурти уруғи тарқатилди. Бизга ҳам ўн беш грамм беришибди. Ўзимиз ўтирган уйнинг бир хонасини қурт учун бўшатиб, печка ўрнатдик. Шу билан ўйинлар, кўча кезишлар барҳам топди. Акаларим ғўза ягана қилиш учун далага ётоққа кетган, мол-қўй қарови, қуртхона печкасига ўтин қилиш, барг теришда онамга ёрдам бериш мен билан сингилларимга қолди. Бошида қийин эмас, бирор ҳафтадан кейин қуртлар йириклашиб, китир-китир барг ейишга астойдил киришганда шўримизга шўрва тўкилади: анҳорнинг нариги бетидан тут шохларини кесиб келиш, картлаш, қуртхонани ғаналаш, кунига икки маҳал сўкчак тагида тўкилган қуртларни териш – энг ёмон кўрган ишим. Катталар гоҳо таърифлаб қоладиган узоқ ўрмонларга ёки тоғларга чиқиб кетгим келади.
Ҳовлимизнинг иккита эшиги бор. Бири кунчиқарда, эрталаб дарвоза очилганда қуёш баланд тераклар ва улар ортидаги кенг далалардан бош кўтараётган бўлади, иккинчиси – бир қанотли орқа эшигимиз кунботишга қараган, чиқсанг қаршингда қўнғир тоғлар қад ростлаб туради, узоқ эмас, нари борса беш-олти километр. Гоҳо чордоққа пичан ташлаш учун чиққанимда нарвоннинг энг тепа поғонасида ўтириб, қизғиш тоғ чўққиларига тикилганча ўйланиб қоламан, намунча тақир бўлмаса, ҳеч бир гиёҳ унмайди, бундай тоққа чиқиб кетганинг билан бир кун ҳам яшолмасанг керак. Ҳаво очиқ кунлари қўнғир тоғ ортида осмонни тираб тургандек мовий чўққилар кўринади. Хаёлимни онамнинг чақириғи бўлади: қўйларга ўт солиш, кейин печкага олов қалаш керак.
Шундай кунларнинг бирида чинакам қувончли хабар келди. Тоққа читир ўргани борадиган бўлдим. Яқинимиздаги тақир ва қўнғир тоғларга эмас, ундан нари, Чотқол тоғларига. Бурнинг ерга теккудек бўлиб тутшох ташиб қурт катта қиласан, лекин пилла ўрашга келганда улар инжиқ, даста танлайди, дея нолишади катталар. Пилла ўрашга энг яхши даста читир экан. Шунга колхоз машина ажратибди, ҳар бир хонадондан бир бекорчи бўлса, тоққа читир ўришга бориши мумкин. Дадам, акаларим чопиқда бўлгани учун уйда қолган ёлғиз эркак мен эдим.
Ҳаяжондан туни билан уйқум келмади. Тонг саҳар онам бир белбоққа битта нон, бир ҳовуч туршак ва яна бир ҳовуч жийда тугиб бериб, қўлимга ўроқ тутқазар экан, тоғда тошдан тошга сакрамаслигим, қоя ва даралар ёнига яқин йўламаслигимни қаттиқ тайинлади. Тез орада колхознинг “Газ-53” юк машинаси сигнал чалиб қишлоқ оралади. Кўчага отилиб чиқдим. Машина юкхонаси тўлай деб қолибди, аксарияти катталар, аёллар ҳам бор. Чамамда йигирма дақиқалардан сўнг Қирғизистонга ўтдик, атрофни томоша қилиш учун ўрнимдан туриб олгим келади, бироқ катталар ўтириб ол, дея бошимдан пастга босади. Илкис ҳамма ўрнидан туриб, эрталабки қуёш нурларида жилваланиб турган улкан кўлга ишора қилди: “Ана! Ана Косонсой сув омбори!”
Уйимдан бу қадар узоқ келганим, атроф-тўгаракнинг дақиқа сайин ўзгариши мени тўлқинлантириб юборганди. Бирор соатлардан кейин машина кучаниб тоққа ўрлай бошлади. Одамлар Тераксойдан ўтдик, шу кетишда Оқтомга етиб қолсак керак, дея муҳокама қилишарди. Машина тоғ ўркачининг ярмига чиқиб, улкан тик қоя остида тўхтади. Узоқ кетиб қолсак қайтишимиз қийин бўлади, шу ерда тушиб ишга киришинглар, деди ҳайдовчи.
Орзуимдаги арчали тоғ! Тоғ ёнбағирлари кўм-кўк ўтлоқ, тепасида осмонўпар чўққилар. Қарасанг бошдаги дўппинг сирғалиб тушади. Катталар дарҳол ишга киришиб кетди, мен эса тик қояларга, бошим узра қўл узатса етгудек сузиб юрган булутларга суқлик билан тикиламан, ўтлоқда узала тушиб, бу азим тоғларга тикилганча қилт этмай ётгим келади. Лекин вақт тиғиз, улгурганимча читир ўришим лозим. Қуп-қуруқ қўл билан қайтиб боролмайман-ку. Читир деганлари яккам-дуккам ўсар экан, ҳали юқорига, ҳали пастга чопаман, қидираман, ора-сира лолалар чиқиб қолади, териб олгим келади, лекин читир тўплаш керак. Тоғнинг улуғворлиги ич-ичимда бир нималарни жўштириб юборади, шартта ўроқни улоқтириб, қия ўтлоқда ҳайқирганча чопгим келади-ю, қияликда ўзимни тўхтата олмай пастга, чуқурликка қулаб кетишдан қўрқаман. Ҳаяжон, ҳайрат ва қўрқув бир дамнинг ўзида юрагимни ҳаприқтиради.
Йўл узоқ, ҳайдовчи ҳаммани тезроқ ишлашга ундайди, қоронғуга қолмай йўлга тушишимиз керак, дейди. Ҳаш-паш дегунча кун кеч бўлди, ҳамма ўриб келган читирини боғлаб, машинага ортди, кейин устига ўзимиз чиқиб олдик. Мен ҳаммадан кам, уч боғ ўрибман, лекин шунга ҳам хурсанд эдим.
Тоғдан қайтгач икки-уч кун ҳаяжоним аримай юрдим. Шодмоннинг дуч келган жойда оғиз кўпиртириб мақтаниши бежиз эмас экан. Нега бизнинг қирғизимиз йўқ, деб ўйлаб қолдим. Қишлоқда кўпчиликнинг қирғизи бор, қишда бирор ҳафтага тоғдан тушиб келиб қўноқ бўлади, шаҳарга тушиб бозор-ўчар қилади, мезбонининг етовида тўйма-тўй юради. Ёзда эса булар тоққа, қирғизиникига меҳмонга боради. Қимиз ичиб, тоғда сайр этиб, дам олиб қайтади. Эрта баҳор бериб юборган қўйлари кўпайган бўлса, танлаб-танлаб семизини етаклаб келади.
Ҳа шунақа, кўпчиликнинг қирғизи бор, бизда эса йўқ. Бу ҳақда дадамга айтишга чўчийман, унча-мунча гапларни айтавермаймиз, онамга айтсам бўлади, лекин кўнглини чўктиргим келмайди. Ёки бобомга айтсаммикин?
Ўша йили қишда ниҳоят мен кутган воқеа юз берди. Дадам бир қирғиз меҳмон бошлаб келди.
“Энди бизнинг ҳам ўз қирғизимиз бўлади, онаси! Ошни катта дамлайвер”, деганини эшитиб қолдик. Уйда ҳаммамизнинг қувончимиз ичимизга сиғмай кетди. Ҳар ким ўзича турли саёҳат режасини тузишга киришди.
Қўрғонимизнинг жануб томонида меҳмонхонамиз бор эди, ичкари хона, даҳлиз, ромли айвон ва бир кичик ётоқхонадан иборат, айби фақат қуёшга тескарилиги эди, қишда иситиш қийинроқ, кўп ўтин кетади. Ёзда аксар меҳмонларга хизмат қилади. Отам бошлаб келган қирғиз киши ўша уйнинг ётоқхонасига жойлашди. Ҳаммамиз ётоқхона деразаси остидан қизиқсиниб бўйнимизни чўзиб ўтамиз. Энг катта акам тўнғиллаб бизни жеркийди: “Бўлди-да, нима, одам кўрмаганмисанлар?”
Онам ошни сузиши олдидан ниҳоят қирғиз кишини кўриш вақти келди. Меҳмон келганида овқатдан олдин уларнинг қўлига сув қуйиш менинг вазифамга кирарди. Елкамда сочиқ, чап қўлимда чилобчин, ўнг қўлимда обдаста, эшикни аста очиб, салом бериб кириб бораман. Дадам бу маросимга жиддий эътибор беради: дастурхоннинг четини қайириб эҳтиёт қадам босишиму тиззалаб, чилобчинни паст тутишим, сувни меҳмоннинг ҳовучидан тоширмай, уч карра узиб-узиб қуйишимни кўз остидан кузатиб туради. Бу бир имтиҳондек гап. Қўрқмасам ҳам бўлади, бобом тез-тез уюштириб турадиган мавлуд ва қурбонликларда чолларнинг қўлига сув қуявериб тажрибам ошиб кетган. Чоллар қўлини ювиб бўлгач, “Тахаракаллаху мин жамийн иззунубика”, дейди. Мен дарров жавоб дуони ўқишим лозим, йўқса ювилган қўл ҳалол бўлмай қолар экан. Бобом ўргатган арабча “сеҳрли” сўзларни одатда ичимда айтаман. Бироқ баъзида қитмир чоллар учраб қолади, жавоб дуони эшитмагунча сочиққа қўл узатмай, узун ва қоқсуяк бармоқларини чилобчин устида муаллақ осилтириб, кўзимга синовчан тикилганча тураверади, шунда мени ҳам қитмирлигим тутиб, атай индамайман. Қайсар чол эса катта товоқда ҳовури чиқиб турган қайнатма гўштни бўлаклаётган бобомга қараб: “Мулла Муҳаммадқул ака! Ўзингиз илмдан гапирасиз, лекин неварангиз дуони билмас экан-ку,” демоққа чоғланиб оғиз жуфтлаганида мен илкис “Валака мисли залика”, деб юбораман. Ўжар чолнинг бобомга қаратилган истеҳзоли луқмаси бўғзида қолади, мен ичимда севиниб қўяман.
Ичкари хонада узоқдан келган меҳмондан ташқари, отамнинг уч жўраси ҳам бор, пахта экиладиган ерлар тобора кенгайиб, мол-қўй боқиш қийинлашгани, ем-хашакнинг нархи кўтарилиб бораётгани ҳақида гаплашиб ўтиришибди. Қирғиз киши тўрда, биқинига ёстиқ қистириб, негадир елкасини деворга қаттиқ тираб ўтирибди, ёки менга шундай туюлди. Дастурхоннинг четини қайириб, тўрга ўтдим ва қирғиз кишига чилобчин тутар эканман, зимдан афти ангорини кузатдим: икки юзи қип-қизил, бўйни ва бармоқлари калта, кўз қараши қаттиқ, мўйлови тамаки тутунидан сарғайган миқти киши экан. Зиёфатма-зиёфат юравериб тўйиб кетган шекилли, гоҳ кекириб қўяди, гоҳ тиш ковагидаги гўшт қолдиқларини чиқармоқчи бўлиб “чирт” этиб лаби билан лўнжини сўриб қўяди. Дадамнинг жўралари ҳам унга жўр бўлади, “чирт-чўлп-чирқ” этган товушлар чиқади.
Қирғизимиз ҳақидаги илк тасаввурим шунақа омухта бўлса-да, келажакда унинг ўғиллари билан танишиш, тоғма-тоғ чопа-чоп ўйнаш орзуси боис хурсанд эдим. Қирғиз киши беш кун меҳмон бўлди, орада дадам билан шаҳарга тушиб, анча бозор-ўчар қилди. Кетишида қўйхонамиздаги учта қилтириқ қўзини етаклаб кетди. Дадамнинг режасича, эти устихонига ёпишган бу қўзилар келаси кузда тоғу тошнинг доривор гиёҳларига тўйинган, серкиллаган қўйларга айланиб қайтиши керак эди.
Ёзга чиқиб қирғизимизни йўқлаб борадиган бўлдик. Қувончимнинг чегараси йўқ. Жигули машинамизнинг юкхонасини меваларга тўлдириб йўлга чиқдик. Ўзимизнинг тақир, қўнғир тоғ ўркачларидан ошиб ўтгандан сўнг Қирғизистон бошланди. Юқорига ўрлаб-ўрлаб Шакафтар, ундан сўнг Сумсардан ҳам ўтиб, қайдасан Кўктош деб кетяпмиз. Мен бу номларни билмасдим, йўлма-йўл дадам тушунтириб борди. Биз – онам ва сингилларим ташқаридаги манзарадан кўз узолмаймиз: муаззам тоғлар, тик қоялар, улкан ва силлиқ тошлар, кўм-кўк ўтлоқлар, шарқираган жилғалар, лекин дарахтлар кам. Онда-сонда йўл четида ўн-ўнбеш туп терак ёки қайрағоч учраб қолади, бошдан-оёқ қушлар инига тўла. Инларнинг кўплигидан шохлари ғиж-ғиж мева туккан дарахт каби эгилиб қолган. Бунақанги кўп қуш уясини кўриб ўзимни машинадан ташқари отгим келади, лекин дадамнинг жиддий қиёфасига қараб дамимни чиқармайман. Дадам машина ҳайдай бошлаганига кўп бўлгани йўқ.
“Қирғизнинг милисаси учраб қолмаса бўлди, бир “жўқ” дедими, тамом, қайта гапга кўндириб бўлмайди. Қош қораймай манзилга етиб олишимиз керак,” деб қўяди бизга хавотир билан.
Кўктошга яқинлашган сари тоғ ёнбағирларида арчалар кўпая борди, булутлар пасайиб, биз билан тенглашгандек эди. Мен олазарак музли булутларни қидираман. Шодмон мақтанарди: “қирғизим билан тоғ чўққисига чиққанимизда музли булутдан бир парча кўчириб олиб, музқаймоқдек ялаганмиз”. Яна айтардики, “қоп-қора булутларнинг четида мўмиё осилиб туради, қирғиз овчилари уларни милтиқда отиб тушириб, бизга келтириб сотишади”.
Бобомнинг тоби қочганда энам мўмиё эритиб ичирарди. Шодмондан эшитган гапимни бобомга айтганман. “Мўмиёни овчилар ҳам уриб туширади деб эшитганман, лекин булутдан эмас, тик қоялардан. Мўмиё қоялар остида сумалакка ўхшаб осилиб турар экан, силлиқ қоятошларга чиқиш имконсиз бўлганидан мерганлар мўмиёни уриб туширади”, деганди бобом.
Манзилга яқин қолди шекилли, аҳён-аҳёнда оппоқ уйлар кўзга ташланиб қолди. Бу уйлар бизнинг далаларда қурилган, одамлар “типовой” дейдиган, тўрт томонида ҳам деразаси бор замонавий шийпонларга ўхшарди. Лекин уйлар бир-биридан узоқда. Отам йўлма-йўл отлиқлардан қирғизимизнинг манзилини сўраб, ниҳоят унинг уйини топиб бордик.
Қирғизимиз яшайдиган оққа бўялган уй тоғ ёнбағридаги текислик ўртасида экан, сал нарида жарлик ва даралар. Уйнинг олд томонида эса тоғ чўққисига қараб ўтлоқлар ястанган, юқорида арчали ўрмон. Юрагим қувончдан қинидан чиқиб кетишга чоғланади.
Қирғизимиз дарҳол қўй сўйди, катталар гўшт нимталаб зиёфат тадоригини кўра бошлашди, аёллар ўчоққа уринди. Мен эса қирғизимизнинг ўзим тенги ўғли билан танишмоқчи бўламан, лекин гапни нимадан бошлашни билмайман, у ҳам мени қизиқсиниб кузатади. Исми Турдиқул экан, мендан бир ёш кичик, лекин бўйи бўйимга баробар, пишиқ-пухта болага ўхшайди. Бир оз элакишиб қолганимиздан сўнг, кетдик чўққига чиқамиз, дейман. У эса кулади, яқин кўрингани билан аслида жуда узоқ, қоронғуга қолиб кетсак, тоғамизнинг қўлига тушиб, шўримиз қурийди, эртага эрталаб йўлга чиқсак бўлади, дейди. Тоғаси жуда жаҳлдор одам бўлса керак, деб ўйладим.
Кечқурун қовурдоқни паққос туширар эканмиз, қирғизимиз чорва ҳақида гапириб, дадамга шикоят қилди. “Кеча тунда тоғаларимиз яна иккита қўйни кўтариб кетишди”, деди. Менинг ҳайратим ошди, Турдиқулдан тоғаларингдан қўрқасизларми, нега қўйларингни кўтариб кетса индамайсизлар, деб сўрадим. У яна кулди: “Ҳа, тоғаларимиздан жуда қўрқамиз, улар ёмон,” деди кўзларини ола-кула қилиб. Кейин билсам, улар бўрини “тоға” дер экан.
Ўша тун минг хил ҳаяжон ва қувонч билан уйқуга кетдим.
Эрталаб кўзимни очганимда гўё эртакда яшаётгандек эдим. Нонуштага қандайдир тоғ гиёҳининг томиридан тайёрланган оппоқ бўтқа едик, худди картошка бўтқасига ўхшаш, лекин юмшоқ ва ширали. Катталар қимиз, биз эса қайнатилган эчки сутини ичдик. Дадам мезбон билан қишлоқ айлангани кетишди, онам ва сингилларим Турдиқулнинг онаси ва опалари билан уйда қолишди. Биз тўғримиздаги азим чўққи сари интилдик.
Тиззадан тепага урадиган ўтлоқдан кетиб борар эканмиз, Турдиқулдан отларинг йўқми, деб сўрадим шу чоқ роса от мингим келиб.
– Отларимизни чўпонларимиз миниб кетган, от мингинг келса, ҳозир топамиз, – деди у мени чап томондаги тепаликка бошлаб. Тепалик ортида яна бир кенг ўтлоқ бор экан, беш-олти чоғ киши от чоптириб юрибди. Турдиқул икки бармоғини оғзига солиб ҳуштак чалди, шундай чалдики, қулоғим чийиллаб кетди. Отлиқлар узоқдан бизнинг қорамизни илғаб, шу томон от қўйишди, биз улар томон тушиб бордик. Чавандозлар яқинлашганда уларнинг олдида итлар чопиб келаётганини кўриб, таққа тўхтадим. Назаримда, ҳўкиздек келадиган итлар эди. Турдиқул менга ҳайрон боқди, унга итлардан қўрқишимни айтдим. У менинг ёнимга келди ва итлар етиб келганида қаттиқ ҳаракат қилма, деди. Кейин ўзича ғудраниб, “Алимбек уларнинг орасида кўринмайди-ку”, деди талмовсираб. Яқинлашиб келаётган отларнинг тоғу тошни ларзага солгудек дупур-дупур шовқиними ёки отлиқларнинг ҳайё-ҳув деган чинқириғиданми, ҳарқалай юрагимга қаттиқ ғулғула тушди. Улар етиб келганида пешонамдан совуқ тер чиқиб кетганди. Мен Турдиқулнинг ортига яшириниб олгандим. Бизни ўраб олиб акиллаётган ҳайбатли, калласи катта-катта итларни Турдиқул ҳайдаб солди. От минганларнинг бари ўзимиз тенги болалар экан. Улар атрофимизда гир айланиб от чопишди, мени обдон кўздан кечиришди. Орасидаги ёши каттароқ бола қўлидаги қамчисини менга ўқталиб, ким бу, деб Турдиқулдан сўради. Турдиқул бу бола бизнинг қариндошимиз бўлади, от минмоқчи, деди. Болалар қий-чув қилиб мени масхара қилиб кулишди, атрофимда яна от ўйнатиб айланишди. Шундан сездимки, уларнинг нияти яхши эмас. Ўша ёши каттаси қўққисдан менга тиккасига от солди. Отнинг пишқиришидан чўчиб ўзимни ортга ташладим.
– Бул сага кандай тууган болот? – деди у отнинг жиловини тортиб. – Аттан коркот, иттен коркот, сарт-ко мунунг!
– Жок, тууганыбыз болот, – деди Турдиқул довдираб.
– Былжыраба. Сарттын баласы бул! – деди у ва отдан эпчиллик билан сакраб тушиб, ёнимга келди, кўзимга тикилди.
– Аттан коркосунг, иттен коркосунг, менден-да коркосунгбу, сарт?!
Яна қийқирув бўлди. Ҳамма жойда хўроз бир хил қичқирар экан, бу ерда ҳам муштлашиш шу гапдан бошланар экан-да. Ичимдан зил кетиб турган бўлсам-да “йўқ, қўрқмайман” дедим. Шунда у чап елкамга нуқиди, сездимки, зарбаси кучли эмас. Қараб турсам бўлмасди, мен ҳам унинг елкасига нуқидим. Атрофимиздаги болалар яна ҳайё-ҳуйт деб қичқиришди. У ортга тисарилиб менга мушт солмоқчи бўлди, мен энди олишмаган номард дея унга ташландим. Айтдимку, зарбаси кучли эмас, зуваласи ҳам бўшроқ экан, белидан қисиб даст кўтардиму оёғига чалиш бериб, йиқитиб олдим. Бироқ биров ортимдан бошимга мушт солди ва “ур сартни” деган ҳайқириқларни эшитдим. Мени уриб-тепкилай кетишди. Бошимни чангаллаб энкайиб олдим. Илкис қамчининг чийиллаган товушини, болаларнинг дод-войини эшитдим. Турдиқул боши узра қамчи сермаб, ҳамқишлоқларини мендан нари ҳайдарди, бир-иккитасини тарсиллатиб солди ҳам. Болалар биздан узоқлашиб, кейин Турдиқулга дўқ қилишга ўтди.
– Сарт кетет, сен каласынг, эненгди таанытабыз, – деди ўша каттаси. Турдиқул унинг гапига парво қилмади, аксинча қамчини янаям қаттиқ сермаб, мени ўтлоқ четидаги харсанг тошли сўқмоқ томон етаклади. Отлиқлар қирра тошли сўқмоққа чиқа олмасди.
– Кана бироонг жакындашып корчу менин сартыма! – деди Турдиқул биз тепага чиқиб олганимиздан сўнг.
Улар пастда туриб яна анча-мунча дўқ-пўписа қилгач, ҳали қўлимизга тушасанлар, дея қичқириқ ила пастликка қараб от чоптириб кетишди.
Тепки тушган жойларим зириллаб оғрирди, лекин бурним қонаб, янги кўйлагимни доғ қилгани алам қилди. Турдиқулнинг хижолатдан қизарганини кўриб, ҳеч нарса қилмайди, дадам билмаса бўлди, йўқса, қайтиб бу ерларга олиб келмайди, дейман уни юпатмоқчи бўлиб. Биз ҳеч нарса бўлмагандек яна қоя томон йўл олдик. Олдимиздан кичик бир жилға чиқди. Кўйлагимни ечиб, муздек сувда ювиб, тошларга ишқалаб доғини кетказдим. Турдиқул ўзининг кўйлагини менга бериб, ўзи майкачан қолди. Мен кўникиб кетганман, киявер ўзингники қуригунча, деди. Ҳансиллаб, тошдан тошга сакраб юқорига ўрладик.
Қуёш тиккага келганда биз қоя устида турардик. Оёғимиз остида сийрак булутлар сузади, лекин бир парчасини узиб олиб, музқаймоқдек сўрса бўладиган музли булутлар йўқ экан. Албатта, бу ҳақда Турдиқулдан сўраб ўтирмадим, мен гўё анча улғайиб қолгандек эдим. Шу пайт ўтган йилги воқеа, Шодмоннинг илтижоли нигоҳи, тагимга босиб олиб урганим – унинг қирғизи ёдимга тушди. Турдиқулнинг бундан хабари бўлмаса-да, негадир ўзимни жуда ўнғайсиз, мулзам ҳис қилдим. Турдиқул эса аллақачон қуёшда қизаришга улгурган елкаларини шамолга тутиб, қоя учида парвозга шай бургутдек турарди. Менинг қирғизим, дея унга ҳавас ила қарар, ўзимни шу азим тоғлардан-да юксакликда ҳис этардим. Кўнгилда эса қайтиш йўлида ғанимлар кутиб туришмаганмикин, деган жиндек ғашлик бор эди холос.
2015
Yaqinda o’qib tugatganim bir kitob o’sha miya va ruhni bir muddat bo’lsa-da, yupatishga, ertangi kunga nedir ilinj bilan boqishga undadi meni. Ayni kayfiyatni, avvalo, Siz bilan o’rtoqlashishni istadim. Bu – umidbaxsh adib Muhammad Sharifning “Tolko’prik” deya oddiygina nom berilgan, biroq ichida oddiylikdan nom-nishon bo’lmagan nihoyatda jiddiy kitobi…
“TOLKO‘PRIK”DAN INSON QALBI SARI.
Taniqli adabiyotshunos Umarali Normatovga xat
Assalomu alaykum, muhtaram ustoz!
Tiriklik, tirikchilik tashvishlariga o‘ralashib, Sizdan tez-tez xabar ololmayotgan ukangizni ma’zur tutasiz, avvalo. Sog‘-omon yurganingizga, Sizga umrbod hamrohlik qilayotgan hayrat hissiga ko‘z tegmasin, iloyim.
Uzoq o‘ylab, ko‘pchilikni ko‘z oldimdan o‘tkazib, bu izhorni Sizga yo‘llash eng to‘g‘risi bo‘ladi, degan to‘xtamga keldim. Umid qildimki, bizni goh qiynayotgan, goh yupatayotgan quyidagi o‘y-mulohazalar Sizga ham yot emas…
Keyingi paytlarda odamni bezovta qiladigan bir savol miyadan chiqmay qolgan: bizning – o‘zbeklarning badiiy-estetik tafakkurimiz hozir qay ahvolda, ayniqsa, dunyodagi ilg‘or xalqlar tafakkuri darajasiga solishtirganda biz qaerlardamiz? Dunyoni-ku, mayli qo‘ya turaylik, o‘zimizning bundan o‘ttiz-qirq yillar ilgari yetishganimiz manzillarga qiyoslasak-chi?
Axir, bu manzillarda bino bo‘lgan adabiy obidalar ko‘rku salobati chakana edimi? Erkin Vohidov va Abdulla Oripov, Rauf Parfi va Omon Matjon, Anvar Obidjon va Shavkat Rahmon, Usmon Azim va Abduvali Qutbiddin she’riyati, Shukur Xolmirzaev va Murod Muhammad Do‘st, Erkin A’zam va Tog‘ay Murod, Xayriddin Sulton va Xurshid Do‘stmuhammad, Olim Otaxon va Nazar Eshonqul nasri adabiyotimiz bo‘yu bastini mintaqamizdan olislarda ham ko‘rinadigan darajada yuksaltirgan, badiiy ijodning aksariyat yo‘nalishlarida dunyoga yetib yurishimizni ta’minlab bergandi.
Albatta, o‘zimizni yupatish (to‘g‘rirog‘i, chalg‘itish)ning yo‘llari ko‘p. Axir, bugun ham she’r deganlari, hikoya va roman deganlari kam yozilyaptimi, odamlar o‘qimay qo‘ygan bo‘lsa, yozuvchi va shoirda nima ayb, qabilidagi “izohu tushuntirish”larni istagancha to‘qish va shu bilan yana “yorqin yo‘l”da davom etaverish mumkindek ham. Biroq…
Biroq boyagi – miyani parmalayotgan qaysar savol yana ochiq qolaveradi-da: holimiz ne, qaerdamiz-u, qayon ketmoqdamiz? Axir dunyoning ilg‘or adabiyoti, falsafasi, estetik izlanishlari ruhoniyatning ne-ne manzillarini kashf qilib olg‘a borayotgan, olam va odamga xos qirralarni qanchalar kutilmagan rakurslardan ko‘rsatish mumkinligini isbotlayotgan bir paytda biz nimamiz bilan kimni ishontira olyapmiz?.. (Hayratlantirish haqida-ku, gapirmay qo‘ya qolaylik.)
Hartugul, yaqinda o‘qib tugatganim bir kitob o‘sha miya va ruhni bir muddat bo‘lsa-da, yupatishga, ertangi kunga nedir ilinj bilan boqishga undadi meni. Ayni kayfiyatni, avvalo, Siz bilan o‘rtoqlashishni istadim.
Bu – umidbaxsh adib Muhammad Sharifning “Tolko‘prik” deya oddiygina nom berilgan, biroq ichida oddiylikdan nom-nishon bo‘lmagan nihoyatda jiddiy kitobi.
Xo‘sh, bu kitobga jamlangan 15 ta hikoya, muallifning xorijiy safarlardan olgan taassurotlari hamda “S.A. xotiralari” nomli qissa nimasi bilan meni bu qadar ta’sirlantirdi?
Avvalo, mazkur asarlarning barchasida muallif tasvirlanayotgan voqelikka nisbatan ob’ektiv, realistik pozitsiyada turadi. Bu jihatni alohida va, avvalo, ta’kidlayotganim esa bejiz emas. Zero, o‘zini shoiru yozuvchi sanab yurguvchi ko‘plab qalamkashlar aynan shu masalada, demakki, shu bilan boshlangan qolgan barcha jihatlarda ham riyoga yo‘l qo‘yishyapti. Deylik, Vatan, xalq, millat mavzulariga faqat “muqaddas”lik sifatidan kelib chiqib yondashish va shu asosda kitobiy, balandparvoz, yuzaki tavsiflardan najot qidirishdan-da xunuk ojizlik bo‘lmasa kerak.
Holbuki, Vatan, xalq, millat qandaydir mavhum, xayoliy, eyforik tushunchalar emas, balki aniq, konkret, qo‘l bilan ushlab, jon bilan sezish mumkin bo‘lgan, hamma narsadan-da tirikroq qadriyatlardir. Ularning dardi, og‘rig‘i, tuyg‘ulari har birimiznikidan seziluvchanroq, o‘tkirroqdir. Sizu men chalinadigan dard, og‘riq ularniki oldida nima? Zotan, Vatan, xalq, millat tumov bilan tomog‘ yoki oshqozon dardi bilan og‘rimaydi. Ularga kelgan yoxud ular tufayli keladigan dardu tashvishlar zalvori odamni yo u yoqli yo bu yoqli qiladi-qo‘yadi. Muhammad Sharifning “Otamakon”i ayni shu haqiqatni nihoyatda yangi, bizning adabiy tajribamizda uchramagan makon va qahramonlar misolida ongu shuurimizga quyadigan hikoya bo‘lgan.
Mana, kelib-kelib “hukumatti osmonida” uchib qo‘ygan “ayblanuvchi Bozorov Adham”ning bizga ilk bor tanishtirilishi: “Qoramag‘iz, siyrak qoshlari ostidagi qo‘y ko‘zlari cho‘kkan o‘rta yashar kishi o‘zini dadil tutishga harakat qilar, lekin uniqib, titilib ketayozgan shimining pochasi shabadada qolgandek tinimsiz hilpirardi. U o‘rnidan turgach, sud zalining salobati bosibmi yoki hozirgina hakam o‘qib eshittirgan ayblovning zalvoridan gangibmi, qiynalib yutindi, negadir ko‘ylagining tugmalarini bir-bir paypaslab ushlab chiqdi”.
Murod Muhammad Do‘st, boya qo‘msaganimiz, shiddatkor adabiy hayot jo‘sh urgan zamonlarda “Galatepaga qaytish” degan o‘qishli qissa yozgan, unda “Dunyo – bayt-ul-jafo, g‘amgusor yo‘q, dillarimiz gung va besharh qoladi! Gung va besharh!…” degan armonni bitgandi. Muhammad Sharifning eslayotganim “Parvoz” hikoyasi qahramoni, “ayblanuvchi Bozorov Adham”ning ham qalbi shu kunga qadar gung va besharh qolayotgan, aksariyat qishloqdoshlari uni “o‘zi, qistaloq, ro‘zg‘ori zo‘rg‘a tebranib turibdi. Otasi bechora ishga yaramay qolgan, bunda onasi kasalmand, xotini bog‘chada ishlaydi, olgan puli nimayam bo‘lardi, bu yoqda to‘rtta mishiqisi bor… Bu qoramoyga botib traktor tuzatadi…” deb bilishardi. Suddan keyin ham bu fikr shundayligicha – o‘zgarmay qolishida bor gap. Biroq bu qoramoyga botgan traktorchining ham bir paytlar osmoniy orzulari, o‘shalarga mos ko‘ngil istaklari, mayllari bo‘lgani, hayot ularning aksariyatini yerparchin qilgan bo‘lmasin, gohida hayotning o‘sha qoqsuyak panjalaridan bir muddat bo‘g‘zini bo‘shatib, bir marta keladigani dunyoda o‘zgalarga emas, hech qursa o‘ziga o‘zini isbotlagisi, ko‘rsatgisi, u-da odam – INSON ekanini bildirgisi kelganini ilg‘agani va bizga yoddan chiqmaydigan qilib ilg‘atgani uchun ham Muhammad Sharifni ijodkor, yozuvchi atayapman. Bu ilg‘ov, sezim ham ochiq-oshkora, publitsistik tilda emas, boshqa bir obrazlar, jumladan, Bozorov Adhamning sinfdoshi, “ko‘ylagining yoqasi sarg‘ayib yorilgan, shimining tizzasi suzilgan, titilib ketgan qayishining uchi yonboshida pichoq qinidek osilib qolgan kishi”ning sudda tutila-tutila bergan javoblari orqali hosil qilinadi.
Kitobda jamlab berilgan “Somon yo‘li” nomidagi turkum, biroz ishlov bilan qissaga do‘nishi ham hech gap emas. Negaki, to‘rtala hikoyada ham qishloqda Botir do‘xtir degan “martaba” bilan siylangan, bir qarashda jismi ham, joni ham, ahamiyati ham birovni qiziqtirmaydigan odmigina odamga “bosh qahramon”lik ravo ko‘rilgan. Holbuki…
Holbuki, u “yoshligidan miqti, abjir va chayir bola edi. Mahallasidagi bolalarga bosh bo‘laman deb o‘zini o‘tga-cho‘qqa urar, mahalla sha’ni, qishloq sha’ni deb janjalga bosh suqishdan tap tortmas, to‘ylarda kurash tushar, eshakdek chayir bu boladan bir-ikki sinf yuqorida o‘qiydigan o‘spirinlar ham hayiqib turardi…”
Bular nima ekan, mana shu chayir Botirning hayotida sinfdoshi Zamira, uning yomg‘irpo‘shi, sochining hidi, kumush qo‘ng‘iroqdek jarangdor va yoqimli ovozi bilan yuz ko‘rsatgan qanchalik sehrli onlar kechdi. “Endi u dunyoga boshqacha nigoh tashlardi. Xuddi bir umr chang boylab yotgan deraza oynalarini kimdir yaraqlatib yuvib qo‘yganu tashqarida u shu paytga qadar sezmagan hayot to‘q va boy ranglarda jo‘shqin davom etardi”.
Agar o‘sha hayot va qismat mardlik qilganida, hech qursa, muallif qo‘yib berganida, ularning – Botir va Zamiraning qissasi ham xuddi Tohir va Zuhro, Romeo va Juletta qissalari qadar yuksalar, ular-da ishq-muhabbat bog‘ining gullari, rayhonlari bo‘lib qolardilar. Afsuski, taqdir bu gal ham o‘z bilganidan qolmadi: Botirga u Tohir ham, Romeo ham emasligini, Zamiraga bo‘lsa Zuhro hamda Juletta ishq ertaklarining sevgidan o‘zga tashvishi yo‘q nozaninlari ekanini, XX asr Zuhrosiga, nari borsa, Zamiraga ilinilgan oniy xush damlargina ravo ko‘rilishini eslatib qo‘ydi. Zero, hayotiy Zuhrolar eriga qo‘shilib bug‘doy yanchishi, piyoz ekib o‘toq qilishi, qahraton qishni o‘ylab iloji boricha ko‘proq tappi yopishi, bolalarining qornini, egnini butlash uchun zir yugurishi va ba’zida hardamxayol alpozga tushib qoladigan, “ovi yursa tovi yurmaydigan, tovi yursa ovi chopmaydigan” erini, o‘sha Tohiri, yo‘g‘-e, Botirini ensasi qotgancha: “Ha, ish bitdimi?! Piyozga zahar septirdiyizmi? E, qanaqa odamsiz o‘zi, nega tirjayasiz, zahar nima bo‘ldi, zahar” deya tergab turmoqlari kerak…
Botir do‘xtirning, aksariyat qishloqdoshlarinikidan deyarli farq qilmaydigan hayoti manzaralari, bu hayotning butun mazmuni va mohiyati, menimcha, dastlabki hikoyadagi ushbu birgina tasvirda qabariq holda ifoda etilgan: “Aslida, oddiy bir o‘tkinchi bu manzarani ilg‘ashi qiyin, uning nazarida, Botir va bolalar adirda ko‘tarilgan quyun ichida adashib chopib yurgan sharpalardek tuyulardi…”
Bizni yupantiradigani, xayriyatki, yosh yozuvchi shu manzaralarni ilg‘aydi. Hayot, tiriklik va tirikchilik quyuni ichida adashib chopib yurgan sharpalar ODAM ekani, agar ularning sharpaga aylanib qolayozgan jismu joniga vijdon ko‘zi bilan boqolsak, ko‘rayotganimiz achchiq haqiqat ko‘zimizdan yosh bo‘lib qalqib chiqishidan ogoh etadi.
Ustoz, Sizga yaxshi ma’lum: har bir iste’dodli ijodkor, uning o‘zi buni xohlaydimi, yo‘qmi, bilib yoxud stixiyali tarzdami, o‘zi tug‘ilib ko‘z ochgani makonning, qarog‘i va dimog‘iga dunyoning ilk rangi va iforini bergan yurtning boshqa biror ijodkorda takrorlanmaydigan, takrorlanishi mumkin bo‘lmagan manzaralarini badiiy so‘z polotnolari tarzida dunyoga namoyon qiladi. Muqimiy “Sayohatnoma”sidagi Qo‘qon atrofi qishloqlari, o‘afur o‘ulom “Shum bola”sidagi Toshkent, Shukshin hikoyalaridagi Sibir kengliklari, Gabriel Markes asarlaridagi Makonda… – bunday g‘aroyib go‘shalarning ko‘pini eslash mumkin. Muhammad Sharif ham, aytganimdek, o‘zi bilib yoxud bilmay, Kosonsoyning do‘ppidekkina Go‘rmiron qishlog‘ini go‘yo ko‘zimizga durbin tutib bizga namoyon etib beradi. Uning tabiati – pastu balandliklari, dala va qirlari, ariq va anhorlari, jarlik va ungurlari – bari-barisi nihoyatda tiniq, suratdagidan-da aniq, hayotdagidan-da jonliroq manzara kasb etadi. Mana bu ayrim namunalarning o‘zi aytgan gapim mubolag‘adan xoli ekaniga dalil bo‘lsa, ajabmas:
Qishloqda bahor: “… anhorning suvi bo‘tana keladi. Kulol pishitadigan loy rangida bo‘ladi. To‘lib-toshib, to‘lg‘onib-to‘lg‘onib, qirg‘oqlarini yamlab, daraxtlarning ildizlarini yulqilab, yangi kamarlar bunyod qilib oqadi…” Yoz: “Suv tiniqlashadi, sersoya go‘shaning tinchligi buziladi, anhor labida uchib yurgan ninachi va kapalaklar, sershox daraxtlarda palaponlarini yoniga olib mizg‘ib o‘tirgan qushlar birdan cho‘chib ketadi: qiy-chuv bilan kelgan son-sanoqsiz bolalar suvga o‘zlarini gup-gup tashlaydi…” Bu esa kuz: “Balchiq, baliq, baqasholning hidi kelib tursa-da, suv shishadek tiniq, unda ko‘m-ko‘k osmondagi oqish parcha bulutlar, to‘q zangordan sarg‘ish-qirmiziga o‘tayotgan dov-daraxtlar akslanib turadi…” (Hammasi “Tolko‘prik” hikoyasidan.)
Muhammad Sharif, kitobga so‘zboshi yozgan professional adib Erkin A’zam urg‘ulaganidek, “biror holat tasviriga kirishar ekan, aslo shoshmaydi, odatiy tafsilotlarga chalg‘imay, qilqalam tutgan musavvir misol har bir chizgisini erinmay poyoniga yetkazadi”. Bu astoydillik esa muallif tomonidan o‘zining tasvirga ustaligi-yu, xotira quvvatini namoyish qilishga urinishi sifatida anglanmasligi kerak.
Aksariyat tasvir kuchi bilan foje taqdirlardan hikoya qiladigan, qilganda ham, zarracha odamiylik sifati qolgan har qanday ko‘ngilda bir umrlik taassurot qoldiradigan asarlardan yana biri “Tolko‘prik” hikoyasidir. Hajman salmoqlikkina bu hikoyada dialog deyarli uchramaydi, qahramonlarning ayrim suhbatlari ham nihoyatda quyuq tasvir qatiga (ularning namunalaridan yuqorida bir qism bahramand bo‘ldik!) ranglar, ohanglar misol singdirib yuboriladi. Bu quyuq tasvirlar mutolaa asnosida tasavvurga shu darajada singib, o‘rnashib boradiki, uning fonida bo‘rtib ko‘z oldimizdan o‘tadigan, “labining chap ustida kichik xol qo‘nib turgan” qiz qismatini endi bu kartinadan ayro tasavvur qila olmaymiz.
Tolko‘prik, mana necha davrlar o‘tibdiki, o‘zi bog‘lab turgan ikki qirg‘oq – kunchiqar va kunbotar tomondagi ne-ne kishilar taqdiri, ularning qay bir hislari, tuyg‘ulariga guvoh bo‘lmadi. Qancha avlodlar ajdodlarga do‘ndi, necha sambit qadlar uning o‘zi kabi egildi, sindi. Agar qadlar egilishi, qomatlar sinishi tabiiy, og‘rinmay tan olinadigan ko‘rgulik bo‘lsa, nazarga ilinmagan ko‘ngillar istagi, toptalgan hislar, bevaqt xazonga uchragan tuyg‘ular yig‘isi tolko‘prik bag‘riga singa-singa, uning ichiyu tashini xarob qiladi. “Tolko‘prik, odamlarning yo‘liga o‘zini ko‘prik qilib to‘shagan tol ularning ko‘ngliga ko‘prik sola olmaganidan bo‘lsa kerak, tanasi tars-tars yoriladi”.
Umuman, Muhammad Sharif kitobidagi barcha hikoyalar ham o‘zi to‘g‘risida shu singari batafsil, ko‘ngildan chiqarib, xumorni yozib gurunglashishga arziydigan yukka, zalvorga ega. “S.A. xotiralari” qissasi ham alohida tadqiqot, jiddiy mulohazalar talab qiladigan asarki, ular haqda yo‘l-yo‘lakay, yuzaki gap aytish ma’qul ish emas, deb o‘yladim.
Kitobga kirgan asarlar matnida bir qalam tekkizish bilan o‘nglash mumkin bo‘lgan o‘rinlar ham ko‘zga tashlanishini esa aytsam, Muhammadjonga og‘ir botmaydi, deb o‘ylayman.
Masalan, gelni sochga “sepish”dan ko‘ra, “surish” to‘g‘riroq bo‘lsa kerak (123-bet). “Amerika prezidenti Jimmi Karter Ittifoqqa atom ham emas, yadro bombasi tashlamoqchi emish” deganini mish-mish gap sifatida berish ham to‘g‘ri emas (247-bet). Zero, atom, vodorod, neytron bombalarining barchasi bir xil – yadro quroli hisoblanadi. Aslida, o‘sha prezident neytron bombasi bilan dunyoga dag‘dag‘a qilgandi. A.Dyumaning muallif qo‘liga tushgan ruschadagi “Tri mushketyora” romani o‘zbek tiliga “Uch mushketyorlar” tarzida emas (284-bet), “Uch mushketyor” deb tarjima qilinadi. Qolaversa, har qancha harbiy hayot tasvirlanmasin, “goroxli bo‘tqa”ni (290-bet) “no‘xotli bo‘tqa” deb atalsa ham, “armiya koloriti” buzilib qolmaydi…
Bular – katta ishlardagi arzimas qusurlar, xolos. Eng muhimi, bizning zamondoshimiz, iste’dodli ukamiz Muhammad Sharif tomonidan ortiqcha shov-shuvsiz, oldindan chang chiqarilmay, birovdan nedir e’tibor va muruvvat kutmay o‘sha katta ishlarning qilinganidir. Muallif bu ishlariga nedir e’tibor va rag‘bat kutayotgan bo‘lsa, menimcha, faqat va faqat o‘quvchi xalqdan – o‘zining o‘tmishi, buguni va ertasiga befarq bo‘lmagan yurtdoshlaridan bu asarlarini o‘qish, uqish e’tiborini kutayapti, xolos.
Sizu biz bu ishga hali yaraymiz, deb o‘ylayman…
Sizga cheksiz hurmat bilan,
Rahmon QO‘CHQOR
Muhammad Sharif
MENING QIRG’IZIM
Muhammad Sharif 1968 yil Namangan viloyati, Kosonsoy tumanining Go’rimiron qishlog’ida tug’ilgan. 1988-1993 yillari Toshkent davlat universitetining jurnalistika fakultetida tahsil olgan. Turli yillarda «Hayot va iqtisod», «O’zbekiston tabiati», «Vatan» nashrlarida, O’zbekiston Milliy axborot agentligida, Birlashgan Millatlar Tashkilotining Atrof-muhit dasturida faoliyat yuritgan. Hozirgi paytda Frantsiyaning «Frants-Press» axborot agentligida xizmat qiladi. Bir qancha maqola va hikoyalari milliy va xorij matbuotida chop etilgan. 2015 yili hikoyalari va yangi qissasi jamlangan «Tolko’prik» nomli kitobi nashr etilgan.
Nafasim bo’g’zimga tiqilgandek bo’ldi. Raqibim ham toliqqan shekilli: ikkovimiz birdek harsillab, pishqirib, kallama-kalla tiralishib qoldik. Miyamda faqat bir xayol charx uradi: qaniydi hammasi tezroq tugay qolsa… Payt poylab, yarim qadam ortimga siltandimu ko’kragini mo’ljallab kalla qo’ydim. Voy ablah-ey! G’irt toshning o’zi-ku! Qaytanga miyamdan o’t chaqnab, o’zim ortga qalqib ketdim. U bo’lsa qoqqan qoziqdek o’rnidan jilmadi. Ko’pdan beri bunaqangi kuchli raqibga duch kelmovdim. Yomon alam qildi, ustiga-ustak ikkilanib qolganimni ko’rib, atrofimdagilar shovqin ko’tardi.
– Ur, nega qarab turibsan?
– Sol och biqiniga qirg’izni!
– Qarab turma, shashting qaytadi! Tuproq yalatmaysanmi bu sho’rtumshuqni?!
– Urmanglar! Urmanglar meni qirg’izimni, u bizzi mehmonimiz, otamga aytaman senlarni! – deb baqiradi Shodmon jonhalak. U bizni o’rab olgan bolalar halqasidan o’tishga urinadi, lekin uni turtib-nuqib chetga chiqarib yuborishadi.
– Nima bo’pti seni qirg’izing bo’lsa? Otangni emas, enangni boshlab kelmaysanmi!? – kalaka qilishadi uni.
Shodmonning iltijoli nidolari meni battar g’azabimni qo’zg’aydi: balo bormidi qirg’izingni ko’chaga yetaklab chiqib hammaga ko’z-ko’z qilishga. O’rtoqlar gij-gijlashi bilan o’zim janjalni boshlashga boshlab, endi tugatishga ko’zim yetmay turibdi. Shu xayol bilan Shodmonga g’azab bilan o’qrayib qo’yaman. U esa endi bir ish qo’lidan kelmasligini tushunib, ko’zining chetida yoshini miltillatgancha, qirg’iziga gunohkorona yer ostidan chorasiz boqadi.
Qirg’iz bola chayir ekan. Miqti gavdasi jo’xori yanchadigan kelimizdek og’ir, o’rnidan qo’zg’atish qiyin. Besh-olti marta tagimga bosib olaman deb urindim, lekin bo’y bermadi, bilaklariyam saksovuldek, o’zim chalqancha yiqilishimga bir bahya qoldi. Lekin endi ortga yo’l yo’q, nima qilib bo’lsayam uni yiqitmasam, sharmanda bo’lishim bor gap. O’zimizning ko’cha qolib, undan nari yana ikki mahallada tengqur bolalar bilan bellashib, ko’pini yiqitib yurganim bir pul bo’ladi. Bir belidan olganda
oyog’ini osmondan keltiraman deb o’ylagandim, chuchvarani xom sanabman. Endi oxirgi, ayyorona usulni qo’llamoqchi bo’ldim. Ikki oyog’iga ostiga o’zimni tashlab, go’yo uni shu tarzda oyoqlaridan tortib yiqitmoqchiga o’xshadim. U firibga ilindi va meni belimdan ko’tarib, boshi uzra otmoqchi bo’ldi. Shunda darrov ikki qo’lini bilaklarim orasida qayirib, yonboshga bir aylanib, tagimga bosib oldim. Ha, bu usul doim ish beradi! Akamning bir o’rtog’i o’rgatgan menga: raqibning oyog’i tagiga o’zingni tashlash uncha yoqmasa-da, yoshi yoki gavdasi kattalar bilan kurashganda zo’r ish beradi. Bolalarning ur-sol degan hayqirig’i ostida qizishib, raqibimga bir-ikki musht tushirdim, labining chetidan qon chiqqanini ko’rib to’xtadim. Keyin ust-boshimdagi tuproqni qoqib, bolalar qurshovida uyim tomon g’olibona qadam tashlab keta boshladim. Shodmon qirg’izini qo’lidan tortib, yotgan joyidan turishiga yordam berar ekan, ortimdan yig’lamsirab qichqirdi:
– Otamga aytaman hali seni!
Aytsa aytar, deymanu qo’chqordek kuchli raqibdan zo’rg’a qutulib olganimga yengil tortaman. Biroq ko’ngilda baribir hadik bor, dadamning qahri qattiq: o’zimni mol-qo’yga qarash bilan ovoradek tutib, qosh qorayguncha ostonamizga qadam qo’ymadim. Harqalay Shodmonning otasi shikoyat qilib kelmagan shekilli, opa-singillarimdan surishtirib, hech gap yo’qligiga amin bo’lgach, bilintirmay uyga kirib oldim.
Ertasiga ertalab ko’chada Shodmonning qirg’izini boplab adabini berdim deya ko’krak kerib yuribman-ku, o’tgan-ketgandan maqtov kutib. Lekin ko’chada maqtov aytadigan kimsa yo’q, hamma dalada. Bo’g’otlar, tol va tut kovaklarida polaponlar chirillaydi xolos.
O’sha kuni qishloqqa ipak qurti urug’i tarqatildi. Bizga ham o’n besh gramm berishibdi. O’zimiz o’tirgan uyning bir xonasini qurt uchun bo’shatib, pechka o’rnatdik. Shu bilan o’yinlar, ko’cha kezishlar barham topdi. Akalarim g’o’za yagana qilish uchun dalaga yotoqqa ketgan, mol-qo’y qarovi, qurtxona pechkasiga o’tin qilish, barg terishda onamga yordam berish men bilan singillarimga qoldi. Boshida qiyin emas, biror haftadan keyin qurtlar yiriklashib, kitir-kitir barg yeyishga astoydil kirishganda sho’rimizga sho’rva to’kiladi: anhorning narigi betidan tut shoxlarini kesib kelish, kartlash, qurtxonani g’analash, kuniga ikki mahal so’kchak tagida to’kilgan qurtlarni terish – eng yomon ko’rgan ishim. Kattalar goho ta’riflab qoladigan uzoq o’rmonlarga yoki tog’larga chiqib ketgim keladi.
Hovlimizning ikkita eshigi bor. Biri kunchiqarda, ertalab darvoza ochilganda quyosh baland teraklar va ular ortidagi keng dalalardan bosh ko’tarayotgan bo’ladi, ikkinchisi – bir qanotli orqa eshigimiz kunbotishga qaragan, chiqsang qarshingda qo’ng’ir tog’lar qad rostlab turadi, uzoq emas, nari borsa besh-olti kilometr. Goho chordoqqa pichan tashlash uchun chiqqanimda narvonning eng tepa pog’onasida o’tirib, qizg’ish tog’ cho’qqilariga tikilgancha o’ylanib qolaman, namuncha taqir bo’lmasa, hech bir giyoh unmaydi, bunday toqqa chiqib ketganing bilan bir kun ham yasholmasang kerak. Havo ochiq kunlari qo’ng’ir tog’ ortida osmonni tirab turgandek moviy cho’qqilar ko’rinadi. Xayolimni onamning chaqirig’i bo’ladi: qo’ylarga o’t solish, keyin pechkaga olov qalash kerak.
Shunday kunlarning birida chinakam quvonchli xabar keldi. Toqqa chitir o’rgani boradigan bo’ldim. Yaqinimizdagi taqir va qo’ng’ir tog’larga emas, undan nari, Chotqol tog’lariga. Burning yerga tekkudek bo’lib tutshox tashib qurt katta qilasan, lekin pilla o’rashga kelganda ular injiq, dasta tanlaydi, deya nolishadi kattalar. Pilla o’rashga eng yaxshi dasta chitir ekan. Shunga kolxoz mashina ajratibdi, har bir xonadondan bir bekorchi bo’lsa, toqqa chitir o’rishga borishi mumkin. Dadam, akalarim chopiqda bo’lgani uchun uyda qolgan yolg’iz erkak men edim.
Hayajondan tuni bilan uyqum kelmadi. Tong sahar onam bir belboqqa bitta non, bir hovuch turshak va yana bir hovuch jiyda tugib berib, qo’limga o’roq tutqazar ekan, tog’da toshdan toshga sakramasligim, qoya va daralar yoniga yaqin yo’lamasligimni qattiq tayinladi. Tez orada kolxozning “Gaz-53” yuk mashinasi signal chalib qishloq oraladi. Ko’chaga otilib chiqdim. Mashina yukxonasi to’lay deb qolibdi, aksariyati kattalar, ayollar ham bor. Chamamda yigirma daqiqalardan so’ng Qirg’izistonga o’tdik, atrofni tomosha qilish uchun o’rnimdan turib olgim keladi, biroq kattalar o’tirib ol, deya boshimdan pastga bosadi. Ilkis hamma o’rnidan turib, ertalabki quyosh nurlarida jilvalanib turgan ulkan ko’lga ishora qildi: “Ana! Ana Kosonsoy suv ombori!”
Uyimdan bu qadar uzoq kelganim, atrof-to’garakning daqiqa sayin o’zgarishi meni to’lqinlantirib yuborgandi. Biror soatlardan keyin mashina kuchanib toqqa o’rlay boshladi. Odamlar Teraksoydan o’tdik, shu ketishda Oqtomga yetib qolsak kerak, deya muhokama qilishardi. Mashina tog’ o’rkachining yarmiga chiqib, ulkan tik qoya ostida to’xtadi. Uzoq ketib qolsak qaytishimiz qiyin bo’ladi, shu yerda tushib ishga kirishinglar, dedi haydovchi.
Orzuimdagi archali tog’! Tog’ yonbag’irlari ko’m-ko’k o’tloq, tepasida osmono’par cho’qqilar. Qarasang boshdagi do’pping sirg’alib tushadi. Kattalar darhol ishga kirishib ketdi, men esa tik qoyalarga, boshim uzra qo’l uzatsa yetgudek suzib yurgan bulutlarga suqlik bilan tikilaman, o’tloqda uzala tushib, bu azim tog’larga tikilgancha qilt etmay yotgim keladi. Lekin vaqt tig’iz, ulgurganimcha chitir o’rishim lozim. Qup-quruq qo’l bilan qaytib borolmayman-ku. Chitir deganlari yakkam-dukkam o’sar ekan, hali yuqoriga, hali pastga chopaman, qidiraman, ora-sira lolalar chiqib qoladi, terib olgim keladi, lekin chitir to’plash kerak. Tog’ning ulug’vorligi ich-ichimda bir nimalarni jo’shtirib yuboradi, shartta o’roqni uloqtirib, qiya o’tloqda hayqirgancha chopgim keladi-yu, qiyalikda o’zimni to’xtata olmay pastga, chuqurlikka qulab ketishdan qo’rqaman. Hayajon, hayrat va qo’rquv bir damning o’zida yuragimni hapriqtiradi.
Yo’l uzoq, haydovchi hammani tezroq ishlashga undaydi, qorong’uga qolmay yo’lga tushishimiz kerak, deydi. Hash-pash deguncha kun kech bo’ldi, hamma o’rib kelgan chitirini bog’lab, mashinaga ortdi, keyin ustiga o’zimiz chiqib oldik. Men hammadan kam, uch bog’ o’ribman, lekin shunga ham xursand edim.
Tog’dan qaytgach ikki-uch kun hayajonim arimay yurdim. Shodmonning duch kelgan joyda og’iz ko’pirtirib maqtanishi bejiz emas ekan. Nega bizning qirg’izimiz yo’q, deb o’ylab qoldim. Qishloqda ko’pchilikning qirg’izi bor, qishda biror haftaga tog’dan tushib kelib qo’noq bo’ladi, shaharga tushib bozor-o’char qiladi, mezbonining yetovida to’yma-to’y yuradi. Yozda esa bular toqqa, qirg’izinikiga mehmonga boradi. Qimiz ichib, tog’da sayr etib, dam olib qaytadi. Erta bahor berib yuborgan qo’ylari ko’paygan bo’lsa, tanlab-tanlab semizini yetaklab keladi.
Ha shunaqa, ko’pchilikning qirg’izi bor, bizda esa yo’q. Bu haqda dadamga aytishga cho’chiyman, uncha-muncha gaplarni aytavermaymiz, onamga aytsam bo’ladi, lekin ko’nglini cho’ktirgim kelmaydi. Yoki bobomga aytsammikin?
O’sha yili qishda nihoyat men kutgan voqea yuz berdi. Dadam bir qirg’iz mehmon boshlab keldi. “Endi bizning ham o’z qirg’izimiz bo’ladi, onasi! Oshni katta damlayver”, deganini eshitib qoldik. Uyda hammamizning quvonchimiz ichimizga sig’may ketdi. Har kim o’zicha turli sayohat rejasini tuzishga kirishdi.
Qo’rg’onimizning janub tomonida mehmonxonamiz bor edi, ichkari xona, dahliz, romli ayvon va bir kichik yotoqxonadan iborat, aybi faqat quyoshga teskariligi edi, qishda isitish qiyinroq, ko’p o’tin ketadi. Yozda aksar mehmonlarga xizmat qiladi. Otam boshlab kelgan qirg’iz kishi o’sha uyning yotoqxonasiga joylashdi. Hammamiz yotoqxona derazasi ostidan qiziqsinib bo’ynimizni cho’zib o’tamiz. Eng katta akam to’ng’illab bizni jerkiydi: “Bo’ldi-da, nima, odam ko’rmaganmisanlar?”
Onam oshni suzishi oldidan nihoyat qirg’iz kishini ko’rish vaqti keldi. Mehmon kelganida ovqatdan oldin ularning qo’liga suv quyish mening vazifamga kirardi. Yelkamda sochiq, chap qo’limda chilobchin, o’ng qo’limda obdasta, eshikni asta ochib, salom berib kirib boraman. Dadam bu marosimga jiddiy e’tibor beradi: dasturxonning chetini qayirib ehtiyot qadam bosishimu tizzalab, chilobchinni past tutishim, suvni mehmonning hovuchidan toshirmay, uch karra uzib-uzib quyishimni ko’z ostidan kuzatib turadi. Bu bir imtihondek gap. Qo’rqmasam ham bo’ladi, bobom tez-tez uyushtirib turadigan mavlud va qurbonliklarda chollarning qo’liga suv quyaverib tajribam oshib ketgan. Chollar qo’lini yuvib bo’lgach, “Taxarakallaxu min jamiyn izzunubika”, deydi. Men darrov javob duoni o’qishim lozim, yo’qsa yuvilgan qo’l halol bo’lmay qolar ekan. Bobom o’rgatgan arabcha “sehrli” so’zlarni odatda ichimda aytaman. Biroq ba’zida qitmir chollar uchrab qoladi, javob duoni eshitmaguncha
sochiqqa qo’l uzatmay, uzun va qoqsuyak barmoqlarini chilobchin ustida muallaq osiltirib, ko’zimga sinovchan tikilgancha turaveradi, shunda meni ham qitmirligim tutib, atay indamayman. Qaysar chol esa katta tovoqda hovuri chiqib turgan qaynatma go’shtni bo’laklayotgan bobomga qarab: “Mulla Muhammadqul aka! O’zingiz ilmdan gapirasiz, lekin nevarangiz duoni bilmas ekan-ku,” demoqqa chog’lanib og’iz juftlaganida men ilkis “Valaka misli zalika”, deb yuboraman. O’jar cholning bobomga qaratilgan istehzoli luqmasi bo’g’zida qoladi, men ichimda sevinib qo’yaman.
Ichkari xonada uzoqdan kelgan mehmondan tashqari, otamning uch jo’rasi ham bor, paxta ekiladigan yerlar tobora kengayib, mol-qo’y boqish qiyinlashgani, yem-xashakning narxi ko’tarilib borayotgani haqida gaplashib o’tirishibdi. Qirg’iz kishi to’rda, biqiniga yostiq qistirib, negadir yelkasini devorga qattiq tirab o’tiribdi, yoki menga shunday tuyuldi. Dasturxonning chetini qayirib, to’rga o’tdim va qirg’iz kishiga chilobchin tutar ekanman, zimdan afti angorini kuzatdim: ikki yuzi qip-qizil, bo’yni va barmoqlari kalta, ko’z qarashi qattiq, mo’ylovi tamaki tutunidan sarg’aygan miqti kishi ekan. Ziyofatma-ziyofat yuraverib to’yib ketgan shekilli, goh kekirib qo’yadi, goh tish kovagidagi go’sht qoldiqlarini chiqarmoqchi bo’lib “chirt” etib labi bilan lo’njini so’rib qo’yadi. Dadamning jo’ralari ham unga jo’r bo’ladi, “chirt-cho’lp-chirq” etgan tovushlar chiqadi.
Qirg’izimiz haqidagi ilk tasavvurim shunaqa omuxta bo’lsa-da, kelajakda uning o’g’illari bilan tanishish, tog’ma-tog’ chopa-chop o’ynash orzusi bois xursand edim. Qirg’iz kishi besh kun mehmon bo’ldi, orada dadam bilan shaharga tushib, ancha bozor-o’char qildi. Ketishida qo’yxonamizdagi uchta qiltiriq qo’zini yetaklab ketdi. Dadamning rejasicha, eti ustixoniga yopishgan bu qo’zilar kelasi kuzda tog’u toshning dorivor giyohlariga to’yingan, serkillagan qo’ylarga aylanib qaytishi kerak edi.
Yozga chiqib qirg’izimizni yo’qlab boradigan bo’ldik. Quvonchimning chegarasi yo’q. Jiguli mashinamizning yukxonasini mevalarga to’ldirib yo’lga chiqdik. O’zimizning taqir, qo’ng’ir tog’ o’rkachlaridan oshib o’tgandan so’ng Qirg’iziston boshlandi. Yuqoriga o’rlab-o’rlab Shakaftar, undan so’ng Sumsardan ham o’tib, qaydasan Ko’ktosh deb ketyapmiz. Men bu nomlarni bilmasdim, yo’lma-yo’l dadam tushuntirib bordi. Biz – onam va singillarim tashqaridagi manzaradan ko’z uzolmaymiz: muazzam tog’lar, tik
qoyalar, ulkan va silliq toshlar, ko’m-ko’k o’tloqlar, sharqiragan jilg’alar, lekin daraxtlar kam. Onda-sonda yo’l chetida o’n-o’nbesh tup terak yoki qayrag’och uchrab qoladi, boshdan-oyoq qushlar iniga to’la. Inlarning ko’pligidan shoxlari g’ij-g’ij meva tukkan daraxt kabi egilib qolgan. Bunaqangi ko’p qush uyasini ko’rib o’zimni mashinadan tashqari otgim keladi, lekin dadamning jiddiy qiyofasiga qarab damimni chiqarmayman. Dadam mashina hayday boshlaganiga ko’p bo’lgani yo’q.
“Qirg’izning milisasi uchrab qolmasa bo’ldi, bir “jo’q” dedimi, tamom, qayta gapga ko’ndirib bo’lmaydi. Qosh qoraymay manzilga yetib olishimiz kerak,” deb qo’yadi bizga xavotir bilan.
Ko’ktoshga yaqinlashgan sari tog’ yonbag’irlarida archalar ko’paya bordi, bulutlar pasayib, biz bilan tenglashgandek edi. Men olazarak muzli bulutlarni qidiraman. Shodmon maqtanardi: “qirg’izim bilan tog’ cho’qqisiga chiqqanimizda muzli bulutdan bir parcha ko’chirib olib, muzqaymoqdek yalaganmiz”. Yana aytardiki, “qop-qora bulutlarning chetida mo’miyo osilib turadi, qirg’iz ovchilari ularni miltiqda otib tushirib, bizga keltirib sotishadi”.
Bobomning tobi qochganda enam mo’miyo eritib ichirardi. Shodmondan eshitgan gapimni bobomga aytganman. “Mo’miyoni ovchilar ham urib tushiradi deb eshitganman, lekin bulutdan emas, tik qoyalardan. Mo’miyo qoyalar ostida sumalakka o’xshab osilib turar ekan, silliq qoyatoshlarga chiqish imkonsiz bo’lganidan merganlar mo’miyoni urib tushiradi”, degandi bobom.
Manzilga yaqin qoldi shekilli, ahyon-ahyonda oppoq uylar ko’zga tashlanib qoldi. Bu uylar bizning dalalarda qurilgan, odamlar “tipovoy” deydigan, to’rt tomonida ham derazasi bor zamonaviy shiyponlarga o’xshardi. Lekin uylar bir-biridan uzoqda. Otam yo’lma-yo’l otliqlardan qirg’izimizning manzilini so’rab, nihoyat uning uyini topib bordik.
Qirg’izimiz yashaydigan oqqa bo’yalgan uy tog’ yonbag’ridagi tekislik o’rtasida ekan, sal narida jarlik va daralar. Uyning old tomonida esa tog’ cho’qqisiga qarab o’tloqlar yastangan, yuqorida archali o’rmon. Yuragim quvonchdan qinidan chiqib ketishga chog’lanadi.
Qirg’izimiz darhol qo’y so’ydi, kattalar go’sht nimtalab ziyofat tadorigini ko’ra boshlashdi, ayollar o’choqqa urindi. Men esa qirg’izimizning o’zim tengi o’g’li bilan tanishmoqchi bo’laman, lekin gapni nimadan boshlashni bilmayman, u ham meni qiziqsinib kuzatadi. Ismi Turdiqul ekan, mendan bir yosh kichik, lekin bo’yi bo’yimga barobar, pishiq-puxta bolaga o’xshaydi. Bir oz elakishib qolganimizdan so’ng, ketdik cho’qqiga chiqamiz, deyman. U esa kuladi, yaqin ko’ringani bilan aslida juda uzoq, qorong’uga qolib ketsak, tog’amizning qo’liga tushib, sho’rimiz quriydi, ertaga ertalab yo’lga chiqsak bo’ladi, deydi. Tog’asi juda jahldor odam bo’lsa kerak, deb o’yladim.
Kechqurun qovurdoqni paqqos tushirar ekanmiz, qirg’izimiz chorva haqida gapirib, dadamga shikoyat qildi. “Kecha tunda tog’alarimiz yana ikkita qo’yni ko’tarib ketishdi”, dedi. Mening hayratim oshdi, Turdiquldan tog’alaringdan qo’rqasizlarmi, nega qo’ylaringni ko’tarib ketsa indamaysizlar, deb so’radim. U yana kuldi: “Ha, tog’alarimizdan juda qo’rqamiz, ular yomon,” dedi ko’zlarini ola-kula qilib. Keyin bilsam, ular bo’rini “tog’a” der ekan.
O’sha tun ming xil hayajon va quvonch bilan uyquga ketdim.
Ertalab ko’zimni ochganimda go’yo ertakda yashayotgandek edim. Nonushtaga qandaydir tog’ giyohining tomiridan tayyorlangan oppoq bo’tqa yedik, xuddi kartoshka bo’tqasiga o’xshash, lekin yumshoq va shirali. Kattalar qimiz, biz esa qaynatilgan echki sutini ichdik. Dadam mezbon bilan qishloq aylangani ketishdi, onam va singillarim Turdiqulning onasi va opalari bilan uyda qolishdi. Biz to’g’rimizdagi azim cho’qqi sari intildik.
Tizzadan tepaga uradigan o’tloqdan ketib borar ekanmiz, Turdiquldan otlaring yo’qmi, deb so’radim shu choq rosa ot mingim kelib.
– Otlarimizni cho’ponlarimiz minib ketgan, ot minging kelsa, hozir topamiz, – dedi u meni chap tomondagi tepalikka boshlab. Tepalik ortida yana bir keng o’tloq bor ekan, besh-olti chog’ kishi ot choptirib yuribdi. Turdiqul ikki barmog’ini og’ziga solib hushtak chaldi, shunday chaldiki, qulog’im chiyillab ketdi. Otliqlar uzoqdan bizning qoramizni ilg’ab, shu tomon ot qo’yishdi, biz ular tomon tushib bordik. Chavandozlar yaqinlashganda ularning oldida itlar chopib kelayotganini ko’rib, taqqa to’xtadim. Nazarimda, ho’kizdek keladigan itlar edi. Turdiqul menga hayron boqdi, unga itlardan qo’rqishimni aytdim. U mening yonimga keldi va itlar yetib kelganida qattiq harakat qilma, dedi. Keyin o’zicha g’udranib, “Alimbek ularning orasida ko’rinmaydi-ku”, dedi talmovsirab. Yaqinlashib kelayotgan otlarning tog’u toshni larzaga solgudek dupur-dupur shovqinimi yoki otliqlarning hayyo-huv degan chinqirig’idanmi, harqalay yuragimga qattiq g’ulg’ula tushdi. Ular yetib kelganida peshonamdan
sovuq ter chiqib ketgandi. Men Turdiqulning ortiga yashirinib olgandim. Bizni o’rab olib akillayotgan haybatli, kallasi katta-katta itlarni Turdiqul haydab soldi. Ot minganlarning bari o’zimiz tengi bolalar ekan. Ular atrofimizda gir aylanib ot chopishdi, meni obdon ko’zdan kechirishdi. Orasidagi yoshi kattaroq bola qo’lidagi qamchisini menga o’qtalib, kim bu, deb Turdiquldan so’radi. Turdiqul bu bola bizning qarindoshimiz bo’ladi, ot minmoqchi, dedi. Bolalar qiy-chuv qilib meni masxara qilib kulishdi, atrofimda yana ot o’ynatib aylanishdi. Shundan sezdimki, ularning niyati yaxshi emas. O’sha yoshi kattasi qo’qqisdan menga tikkasiga ot soldi. Otning pishqirishidan cho’chib o’zimni ortga tashladim.
– Bul saga kanday tuugan bolot? – dedi u otning jilovini tortib. – Attan korkot, itten korkot, sart-ko munung!
– Jok, tuuganibiz bolot, – dedi Turdiqul dovdirab.
– Biljiraba. Sarttin balasi bul! – dedi u va otdan epchillik bilan sakrab tushib, yonimga keldi, ko’zimga tikildi.
– Attan korkosung, itten korkosung, menden-da korkosungbu, sart?!
Yana qiyqiruv bo’ldi. Hamma joyda xo’roz bir xil qichqirar ekan, bu yerda ham mushtlashish shu gapdan boshlanar ekan-da. Ichimdan zil ketib turgan bo’lsam-da “yo’q, qo’rqmayman” dedim. Shunda u chap yelkamga nuqidi, sezdimki, zarbasi kuchli emas. Qarab tursam bo’lmasdi, men ham uning yelkasiga nuqidim. Atrofimizdagi bolalar yana hayyo-huyt deb qichqirishdi. U ortga tisarilib menga musht solmoqchi bo’ldi, men endi olishmagan nomard deya unga tashlandim. Aytdimku, zarbasi kuchli emas, zuvalasi ham bo’shroq ekan, belidan qisib dast ko’tardimu oyog’iga chalish berib, yiqitib oldim. Biroq birov ortimdan boshimga musht soldi va “ur sartni” degan hayqiriqlarni eshitdim. Meni urib-tepkilay ketishdi. Boshimni changallab enkayib oldim. Ilkis qamchining chiyillagan tovushini, bolalarning dod-voyini eshitdim. Turdiqul boshi uzra qamchi sermab, hamqishloqlarini mendan nari haydardi, bir-ikkitasini tarsillatib soldi ham. Bolalar bizdan uzoqlashib, keyin Turdiqulga do’q qilishga o’tdi.
– Sart ketet, sen kalasing, enengdi taanitabiz, – dedi o’sha kattasi. Turdiqul uning gapiga parvo qilmadi, aksincha qamchini yanayam qattiq sermab, meni o’tloq chetidagi xarsang toshli so’qmoq tomon yetakladi. Otliqlar qirra toshli so’qmoqqa chiqa olmasdi.
– Kana biroong jakindaship korchu menin sartima! – dedi Turdiqul biz tepaga chiqib olganimizdan so’ng.
Ular pastda turib yana ancha-muncha do’q-po’pisa qilgach, hali qo’limizga tushasanlar, deya qichqiriq ila pastlikka qarab ot choptirib ketishdi.
Tepki tushgan joylarim zirillab og’rirdi, lekin burnim qonab, yangi ko’ylagimni dog’ qilgani alam qildi. Turdiqulning xijolatdan qizarganini ko’rib, hech narsa qilmaydi, dadam bilmasa bo’ldi, yo’qsa, qaytib bu yerlarga olib kelmaydi, deyman uni yupatmoqchi bo’lib. Biz hech narsa bo’lmagandek yana qoya tomon yo’l oldik. Oldimizdan kichik bir jilg’a chiqdi. Ko’ylagimni yechib, muzdek suvda yuvib, toshlarga ishqalab dog’ini ketkazdim. Turdiqul o’zining ko’ylagini menga berib, o’zi maykachan qoldi. Men ko’nikib ketganman, kiyaver o’zingniki quriguncha, dedi. Hansillab, toshdan toshga sakrab yuqoriga o’rladik.
Quyosh tikkaga kelganda biz qoya ustida turardik. Oyog’imiz ostida siyrak bulutlar suzadi, lekin bir parchasini uzib olib, muzqaymoqdek so’rsa bo’ladigan muzli bulutlar yo’q ekan. Albatta, bu haqda Turdiquldan so’rab o’tirmadim, men go’yo ancha ulg’ayib qolgandek edim. Shu payt o’tgan yilgi voqea, Shodmonning iltijoli nigohi, tagimga bosib olib urganim – uning qirg’izi yodimga tushdi. Turdiqulning bundan xabari bo’lmasa-da, negadir o’zimni juda o’ng’aysiz, mulzam his qildim. Turdiqul esa allaqachon quyoshda qizarishga ulgurgan yelkalarini shamolga tutib, qoya uchida parvozga shay burgutdek turardi. Mening qirg’izim, deya unga havas ila qarar, o’zimni shu azim tog’lardan-da yuksaklikda his etardim. Ko’ngilda esa qaytish yo’lida g’animlar kutib turishmaganmikin, degan jindek g’ashlik bor edi xolos.
2015
