Франц Кафка, Жараён, Отамга хат: Роман ва хат. Таржимон Вафо Файзуллоҳ, — Сўзбоши муаллифи Хуршид Дўстмуҳаммад. Тошкент: «Шарқ», 2015. -416 б.

   «Шарқ» нашриёт-матбаа концерни «Жаҳон адабиёти дурдоналари» туркумида XX аср Европа адабиётида фавқулодда асарлари билан довруғ таратган ва кўплаб мунозараларга боис бўлган, модернизм адабий йўналиши асосчиларидан Франц Кафканинг «Жараён» романи ва адиб шахсий ҳаёти мураккабликларидан воқиф этадиган ҳамда ижодини тушунишга йўл очадиган «Отамга хат» биографик асарини нашр этди. Бугун китобга сўзбоши ёзган таниқли адиб Хуршид Хуршид Дўстмуҳаммаднинг «Ҳаракатдан тўхтаган жараён қиссаси» эссе-муқаддимасини тақдим этамиз.

Хуршид ДўСТМУҲАММАД
ҲАРАКАТДАН ТЎХТАГАН ЖАРАЁН ҚИССАСИ
Эссе-муқаддима

«Афтидан кимдир Йозеф К.га туҳмат қилган чоги, ахир у ҳеч кимга ёмонлик қшмаган, бирон-бир ножўя иш ҳам содир этмаганди, шунга қарамай уни ҳисбга олишди».

Кимдир ҳибсга олиндими, демак, ҳадемай суд жараёни бошланади. Суд жараёни асносида, одатда қандайдир ҳақиқатларга ойдинлик киритилади. Асарнинг номланиши ўқувчини биринчи навбатда шундай хаёлга ундайди. У ўзини суд жараёни ҳақидаги тафсилотларни ўқишга чоғлайди. Бироқ…

Йозеф К.нинг ҳибсга олиниши ҳақидаги хабар билан бошланган «Жараён» биринчи марта 1925 йили нашр этилган бўлса-да, айрим маълумотларга кўра, у 1914-1915 йилда, бошқа маълумотларга қараганда эса 1918-1919 йилда ёзилган. Ҳар қалай, Франц Кафка «Жараён»ни ёзганида 30-35 ёш орасида бўлган. Шу ёшдаги одам ҳаётнинг бу қадар мураккаб синоатларини кандай килиб бир роман қаҳрамони тимсолида мужассам қила олди экан, — деган савол ҳали-ҳануз дунёдаги кўплаб адибларни, мутахассисларни, адабиёт ихлосмандларини қизиқтириб келади, ўйга толдиради. Баҳсга чорлайди. Мунозарага ундайди.

Тугал ечим, тугал хулоса эса топилмайди.

Борди-ю топилганда, борди-ю роман бир ўқишда кўнгилга, шуурга тўласича жо бўлиб қўя қолганида, уни иккинчи, бешинчи, еттинчи марта ўқиш ҳожати қолмаганида «Жараён» деган асар Франц Кафка деган исмга қўшилиб аллақачон унутилиб кетган бўлар эди.

«Жараён» бир ўтиришда, бир кечада ўқиладиган роман эмас. Уни ўқиш хийла қийин. Бир боб ўқиб, орқага қайтишингиз, хаёл қочиб, ўқиётган тафсилотларингизни тушунмай қолишингиз, гап нима ҳақда бораётганини илғашга қийналиб, калаванинг учини йўқотиб қўйишингиз ҳеч гап эмас. Жумла тузилиши, гап қурилмаси, фикрни ифода этиш услуби эзмаликка, ҳатто мижғовликка мойил. Бошқача, ўзгача, ғалати.

«Ўзгача», «ғалати» сифатлари «Жараён»гагина эмас, адибнинг бутун ижодига энг ихчам ва лўнда таъриф дейиш мумкин (адибнинг кундаликларида «Ёзганларим ҳам ғалати», деган жумла келади). Ғайритабиий тасвир, ғайритабиий одамлар образи. Чунки адибнинг, адиб шахсининг, Франц Кафка деган инсон зуваласининг ўзи ғайритабиий. Шуларнинг маҳсули ўлароқ, ёзувчининг бадиий тафаккури ғоятда ғайритабиий эканлигидан ажабланмасак ҳам бўлади.

Романнинг бошламасига эътибор бердингизми? Ҳеч бир кимсага ёмонлик қилмаган, ҳеч бир ножўя ишга қўл урмаган Йозеф К.ни нима сабабдан ҳисбга олишди? Шунинг ўзи ғалатиликнинг бошланиши эмасми?

Шу ғалатилик ўқувчини мафтун этади, у мазкур савол жавобини топаман, деган хаёлда ўқийверади, ўқийверади. Жавобдан эса дарак йўқ. Устига-устак саҳна ошгани сайин саволларнинг сони ортаверади.

«Жараён» — савол, «Қалъа» — савол, «Америка» -савол, бири-биридан ноёб новеллалар, Франц Кафканинг ўзи, унинг ижоди яхлит бир савол. Ҳар бир давр, ҳар бир ижтимоий ҳолат, ҳар бир тафаккур тарбиясида тарбия топган авлод китобхонлар ўзича, ўзгача жавоб топадиган, лекин сира тугал тўхтамга кела олмайдиган саволлар мажмуаси.

Роман мутолаасига киришган китобхон, ҳадемай бошланажак жараёнга руҳан ҳозирлик кўради. Ҳозирча муқаддима. Қаҳрамон ўзини ҳимоя килиш ҳаракатида юрибди. Бу табиий ҳол. Фақат… фақат Йозеф К.нинг дам меҳмонхона бекаси фрау Грубахга, дам фройляйн Бюстнерга, дам фройляйн Монтагга йўлиқиб, ўзининг ҳибсга олинганлиги ҳақида гап қўзғашлари, нималарнидир сўраб-суриштиришлари, алланималарни уларга уқтиришга уринишлари ўзини ҳимоя қилмоқчи бўлган одамнинг безовталикларига ўхшамайди.

Жараён бошланишидан эса ҳамон дарак йўқ. Сабаб?

Кафканинг асарлари ҳужайра-ҳужайрасигача саволлардан тўқилган дедик. Аввало, қалашиб келадиган катта-кичик саволларнинг ҳаммасини батафсил илғаш қийин, қолаверса, ўзингиз илғаган, тушуниб етган саволларга жавоб топиш, улар ҳақида мулоҳаза юритиш китобхондан етарли даражада билим, малака ва жасорат талаб қилади. Зеро, ҳаётда одам ўзи у ёки бу даражада билиб-англаб етган ҳақиқатлари юзаси-дан ҳам очиқ-ойдин мушоҳада юритишдан, тайинли хулоса чиқаришдан ўзини тийиб туради, кўпинча. Бунга юраги бетламайди. Кафканинг қаҳрамонлари эса ўзини тиймайди, улар ҳар қандай аччиқ ҳақиқатлар ҳақида юрак ютиб мулоҳаза юритаверади. Энг изтиробли, энг қалтис ҳолатларга мардонавор кириб бораверади ва, муҳими, ҳеч бир жойда кўз ёши қилиб ўтирмайди. Дарвоқе, Кафканинг каҳрамонлари ҳеч бир жойда йиғлоқилик қилмайди, улар китобхонни бўлар-бўлмас кўз ёши тўкишга «мажбурламайди».

Франц Кафканинг асарлари фақат саволлардан иборат десак янглишамиз. Саволлар адиб асарларининг алоҳида бир маъно қатламини ташкил этади, холос. Бу маъно қатламидан кейин жавоб ва ҳукм қатламлари ҳам келади. Савол-жавоб, ҳукм ва яна савол қоришиб кетади.

Романнинг бошланғич жумласини ўқидик. Ҳеч бир ножўя иш қилмаган одамнинг ҳибсга олиниши ғалати туюлди, шунақа ҳам бўлар эканми, деб кўнгилда савол туғилди ҳам. Саволнинг бир «чеккаси»дан мўралаб турган жавоб — ҳукм ҳам мавжуд. Яъни, ҳа, ҳаётда нималар бўлмайди дейсиз, одам ҳеч нарсадан ҳеч нарса қамоққа олиниши ҳам мумкин!

Зиёли инсон борки, бирор аникдикдан хабар топса, индамай кўя қолмайди. Нега, нима учун, нима сабабдан дея суриштиришга киришади. Шу боис у Йозеф К.нинг ҳибсга олинишини тушунолмайди. «Ия, — дейди у ажабланганини яширмай, — бу юртда қонун-қоида, тартиб-интизом борми, ўзи?» деб баралла сўрайди. Шундай деб турганида биринчи бобнинг ўзидаёқ саволига аниқ-лўнда жавоб ҳам келади. «Ахир у (Йозеф К. — Х.Д.) ҳамманинг ҳуқуқлари кафолатланган, осойишталик ҳукмрон давлатда яшаяпти-ку, бунда қонунлар бузилмаслиги даркор эмас-ми?» Афсуски, воқеалар оқими хатарли тус олади. Қаҳрамонимиз жиддийроқ ҳаракатга тушади. Анчадан буён кўришмай кетган амакиси унинг жонига ора киришга тутинади. Ахир у Йозефнинг устида ўлиб қолишга шай, бунинг устига у ўзини Йозефнинг валинеъмати деб билади. Пировардида амаки жиянини мактабдош дўсти бўлмиш бообрў адвокат Гульднинг ҳузурига етаклаб боради.

Гульд кўпни кўрган, суд маҳкамасидаги казо-казолар орасида таниш-билишлари сероб. Шу ўринда ўзбек китобхони кўнгли бирдан хотиржам тортади, чунки шу қадар тажрибали адвокат ишни босди-босди қилиб юборишига умид боғлайди. Демак, жараён бошланмай тугайди, ношуд Йозеф К. бошига тушган кулфатлардан халос бўлади-қўяди. Бироқ «Адвокат. Фабрикачи. Рассом» деб номланган бобда адвокатга боғланган умидлар шу қадар рўёга айланадики, асти қўяверасиз. Ушбу бобдаги адвокатура хизмати, адвокатлар номаъи аъмоли ҳақидаги ҳикояни романнинг энг гўзал саҳифалари дейиш мумкин. Шу ўринда адибга хос аччиқ киноя, пичинг-писанда авж пардага кўтарилади.

Адвокатлар идораси бир ҳолатда, бу идора соҳибларининг суд жараёнларида кўрсатадиган кароматлари ҳам шундан афзал эмас аслида, лекин улар ўзларини соҳибкаромат одамлар деб кўз-кўз қиладилар. Йозеф К. адвокатлар дунёси билан ичдан таниша бор-гани сайин бу тоифа кимсалардан у дунёю бу дунё ёруғлик чикмаслигини ёркинрок англай боради, шу ерда дуч келган фабрикант, сўнг рассом йигит унинг кўзини мошдай очишади. «Қонунда айбсиз киши оҳпанади, деб ёзиб қўйилгани билан,- дейди рассом, бироқ мен ўз тажрибамдан шуни яхши биламанки, ҳаммасининг тескарисини қилишади».

Йозеф К. хаёлга берилиб, суд девонхонасининг бурнига келиб қолганидан хавфсирамайди, уни бошқа нарса — «суд ишларидаги жаҳолат, нодонлик даҳшатга солар эди». Рассом йигитнинг: «Менимча, бу ёруғ оламда бирорта ҳам одам ўз таъсир кучи билан мутлақ оқланишга эриша олмаса керак», деган гапи Йозефни ўйлантириб қўяди. У кўп ўйланади, ҳар-дамхаёл бўлади. Ўзининг аҳволидан тегишли хулоса ясайди. «Иккиланиб турган одам ҳеч қачон адолатли ҳукм чиқариши мумкин эмас».

Лекин у нима қилсин?

Қаҳрамонимиз шу саволга жавоб тополмайди, дам «Гўё у бу ёруғ оламда ёлғиз ўзи қолгандай…» бўлса, дам «Омон қолиш учун фақатгина курашиш керак», деган қарорга келади.
Курашиш учун эса… жараёндан дарак йўқ, жараён бошланадими-йўқми, ўзи? (Ахир муаллиф романни «Жараён» деб атаган-ку, қани, ўша жараён?!)

Йозеф К. лоақал ўзининг вазиятини англаб етолмай хуноб, қаерда қандай макон, қандай муҳитда, оёғини қаерга қўйиб турибди у? Шуларни билиш, ҳис этиб туриш ҳар бир инсон учун муҳим эмасми? У шулар хусусида бош қотираётиб бошқа жиддийроқ муаммога дуч келади:  у-ку, битта одам, холос. Жамият-чи, жамиятнинг ўрни, қиёфаси, шакл-шамойли аниқми? Фуқаро вазиятининг аниқлиги жамият вазиятининг аниқлигидан бошланмайдими?

Шу тариқа Йозеф К. саволлар, жумбоқлар гирдобига ғарқ бўла боради. Юзаки қараганда, у мужмал вазиятлардан қутулиб кетиш чорасини излаётгандек туюлади, аслида у жасоратда ғаввос янглиғ ҳеч қандай мушкулотдан тап тортмайди, балки жонини тикиб энг хатарли ҳолатларга тиккасига кириб боради.

Йозеф К. ҳаддан ташқари фикрчан одам. Мабодо у фикрга бу қадар ташна бўлмаганда, гўдакларча билиш мақсадида ҳар ерга тумшуғини суқавермаганида шунча балога гирифтор бўлмасди ҳам. Афсуски, у ақллилик балосига учраган. Ваҳоланки, воқеаларнинг бошланишидаёқ, яъни Йозефга қоровулликка қўйилган соқчилардан бири унга энг «доно» маслаҳатни беради. «Ҳа, бизнинг сизга берадиган маслаҳатимиз шу: кучингизни беъмани мулоҳазалар юритишга сарфлаб ўтирманг, яхшиси, имкон қадар, бирон-бир фикр юритишдан тийилинг. Сиздан талаб қилинадиган энг катта вазифа шу», дейди у. «Яна ўзингизнинг айбсизлигингизни пеш қилавериб, ҳуда-беҳудага қичқираверманг», дейди бошқаси.

Кўряпсизми, соқчилар учун маҳбуснинг фикрламагани маъқул, улар учун мулоҳазакор одам хавфли.

Афсуски, Худо ақл-идрокдан қисмаган бўлса, миядаги тафаккур чўғлари сўнмаган бўлса, қандоқ қилиб фикр юритишдан тийилади одам? Қандай қилиб ва нима учун айбсизлигини пеш қилмаслиги керак? Айбдор киши ўз кирдикорларини достон қилмайди, буни тушуниш мумкин, лекин ҳеч бир асоссиз ҳибсга олинган ҳақсиз одам ўзининг айбсизлигини пеш қилишдан ортиқ нимага ҳам ярайди? Яна қандай бошқа чора қолади унда? Ёхуд айбсиз ўзининг айбсизлигини пеш қилиш ҳуқуқидан ҳам маҳрумми?

Йозеф К. нажотни фикрлашда деб билади. Унинг фикрлаши ҳақсизликни маҳв этиш учун қилич яланғочлаб чиқмайди. У ҳеч кимсага, ҳеч бир калондимоғликка, ҳеч бир кибр-ҳавога, ҳеч бир ёлғонга очиқдан-очиқ зарба бермайди. У яна шундай разолат манзаралари мавжудлигидан одамларни огоҳ этади, уларни фош этади. Унинг фош этиши исёнга, чорага айланади.

Эҳтимол, ана шу фош этиш биз кутган жараёндир? Фош этиш жараёнидир?

Устоз Озод Шарафиддинов кўплаб китобсеварларнинг онахони Баҳри Ғуломовани хотирлаб ёзган мақоласида 30—40 йил муқаддам дўконлардан керакли китобларни излаб, суриштириб юриш одати борлигини ёзибди. Уни ўқий туриб ўзим «Жараён»ни излаганларим ёдимга тушиб кетди.

Ўрта мактабни битираётган кезларим уч-тўрт кутубхонага аъзо эдим, кўзимга ёқимли кўринган китобни ўқийверганман. Эндиликда уларнинг жуда ози ёдда қолган. Мен учун китоб тўла жавондан гўзалроқ манзара йўқ эди. Кўчамизнинг юкорироғига ҳар сафар йўлим тушганида пастак деразадан бирига мўралаб ўтишни канда килмасдим. Яқин-атрофда шу хонадон соҳибидан кўра бахтлироқ, бадавлатроқ инсон йўқ эди, назаримда.

Журналистика факультетида жаҳон адабиётини ўқиганмиз, лекин модернизм ва унинг атрофидаги хилма-хил оқимлар, уларга мансуб шоир ва адиблар, файласуфлару психологлар номи тилга олинганми-йўқми зинҳор эсимда йўқ. Эҳтимол, домлаларимиз бир қур экскурс қилиб ўтса ўтгандир, лекин талабалик кезлари экзистенциализм, сюрреализм ва ҳоказо «изм»ларни тушунадиган аҳволда бўлмаганмиз. Кейинроқ сездимки, шу ва шу сингари оқимга мансуб санъат асарларидан таъсирланадиган хос бир кайфият туғилмагунича улар сизга ёт ва бегона бўлиб қолаверади.

Таъсирланмаган одам ҳазми оғир асарни илғашга уриниши у ёқда турсин, тушунишни ҳам истамайди. Вақт-соати келганда эса… бир хил хасталикка учраган беморларгина бир-бирини осон ва тўкис тушунадилар, деган гапни ўқигандим.

Ёдимда йўқ, дўстларимиздан бирининг қўлида «Преврашение» («Превращение») деб номланган ҳикояни кўриб қолдим. Муаллифи Франц Кафка.

— «Преврашение» нима дегани? Ўзбекчада нима бўлади? — деб сўрадим тушунмай.
— «Эврилиш», — деди у.

Ҳикоя матни машинкада кўчирилган, биринчи жумласи сира ёдимдан чиқмайди. «Проснувшись однажды утром после беспокойного сна, Грегор Замза обнаружил, что он у себя в постели превратился в страшное насекомое».

Эртакларимизни, афсонаю ривоятларимизни ўқиб улғайганлар учун бундай гапларнинг фавқулоддалик жойи йўқ. У ҳолда не боисдан «Эврилиш» дунё ҳикоячилиги тарихида фавқулодда воқеага айланди? Нимаси билан у ҳикоянавислик маҳоратини янги поғонага кўтара олди?

Энг муҳими, Франц Кафка инсондан ҳашаротга айланиб қолиш ҳодисасига эртак, афсона, фантастика деб эмас, реал воқелик сифатида ёндашди. Бу ҳолатни сира иккиланмай том маънодаги ҳаётий воқеа сифатида реалистик ҳикоя тарзига олиб кирди.

Хуллас, машинкада терилган ҳикояни бир кунга, аниқроғи, эрталаб қайтариш шарти билан олиб кетдим.
— Ҳар кимга кўрсатаверманг, — деди дўстимиз.

Шу огоҳлантириш сабаб бўлдими, биринчи жумладан таъсирландимми туни билан ҳижжалаб ўқиб чиқдим «Эврилиш»ни. Ҳозир ҳар қадам ҳар идора-да муҳайё нусха кўчириш ускунаси юртимизга энди-энди кириб келаётган пайтлар эди, эрталабдан шуларнинг бирига бориб, юз таваллою ёлвориш билан «Преврашение»дан бир нусха кўчиртириб олдим.
— Ҳеч кимга кўрсатмадим, — деб ёлғон гапирдим, олган нусхани эгасига кайтараётиб.

Франц Кафка билан биринчи танишув шу тариқа юз берган. Сўнг бу адиб ижодига доир нимаики мақола бўлса, топиб ўқишга ҳаракат қилдим. «Жараён» романини ернинг тагидан бўлсаям топаман деб ўзимга аҳд қилдим. Бироқ у мана-ман деган китобйиғарлардан ҳам, ернинг тагидан ҳам топилмади. Ўзиям Франц Кафканинг рус тилида бор-йўғи битта китоби нашр этилган экан, у ҳам кейин кўрсам, адади кўрсатилмаган. Чамаси, шўро ҳукумати мафкурасига зид деб ҳисобланган бу адибнинг китобини хорижликлар назари учунгина номига чоп этилган. Лекин қани, ўша китоб?

Кунларнинг бирида автобусдан тушиб кўчамизга бурилсам, икки қўлидаги оғир ип тўрвани инқиллаб кўтариб келаётган аёлга кўзим тушди. Юрагим «жиз» этиб кетди. Ўйламай-нетмай аёлга етиб олдим, бир қўлидаги тўрвани олдим. «Йўлимиз бир, мен ҳам шу ёққа боряпман», дедим. Аёл ҳайрон. Мен эса иккинчи тўрвани ҳам кўтаришга жон деб турибман. Аёлнинг ҳайронлиги баттар ошди.

— Сизни танийман, — дедим. — Қўшниман. Нарироқда яшаймиз. Сизнинг уйингизга деразадан кўп қарайман.
— Да-а… — деди опа ажабланиш-ажабланмаслигини билмай. Сўнг сўради: — Нимасига қарайсиз уйни?
— Китобларга. Ҳавасим келади.
— Ҳавасингиз келса, марҳамат, уйга киринг. Китобларни кўринг.

Опа шу қадар самимий гапирдики, нақ бир йилдан буён излаб юрган китобимни қўлга киритгандек қувониб кетдим. Орадан ўн дақиқа ўтар-ўтмас Франц Кафканинг кора жилдли, семизгина китоби қўлимда турарди! Янги танишган қўшни аёл — Тамара Сергеевна Никоноровани ўпиб олай дедим!

— Бемалол ўқийверинг, кейин қайтарарсиз, — деди хонадон соҳибаси.
Ўша дамда мендан бахтли инсон йўк эди, атрофимда!

Орадан чорак аср ўтди, мана бугун «Процесс» ўзбекчага «Жараён» деб ўгирилиб, ниҳоят китоб ҳолида чиқиб турибди! Марҳамат, уни ўзбек тилида ўқиш имкони туғилди. Бу — ўзбек адабиёти тарихида алоҳида вокеа! Ҳамонки, адабиёт инсоншунослик экан, «Жараён» ҳар қандай миллий адабиётнинг маънавий мулки ҳисобланади. Ҳар кандай миллий адабиётнинг нуфузи «Жараён» ўша тилга ўгирилган-ўгирилмаганлиги билан ҳам белгиланади, десам муболаға бўлмайди. Жаҳон адабиёти тарихи Франц Кафкагача ва ундан кейинги даврга бўлинади, дейишади. Миллий адабиётлар ҳам Кафканинг асарлари ўша тилга ўгирилгунига қадар ва ундан кейинги даврга ажралади.

Адабиётимиз «Жараён» она тилимизга таржима қилингандан кейинги ўзбек адабиёти деган шарафли номга сазовор бўлди! Истеъдодли шоир ва заҳматкаш таржимон Вафо Файзуллоҳ саъй-ҳаракати билан Йозеф К. ўзининг бутун мураккаб дунёси билан ўзбек адабиётига кириб келди. Ваҳоланки, қаҳрамонимизнинг бошига тушган ташвиш оламшумул муаммо ҳам эмас, кўрсатадиган қаҳрамонликлари муҳокама қилиб ўтиришга арзимайди ҳам. У бор-йўғи ҳибсга олинган, ўзи шуни тушуна олмай, гарангсиб юрибди, холос. Фақат ғалати ва қизиқ жойи шундаки, Йозеф К. қамоққа олингану хизмат вазифасини давом эттириши мумкин.

Буни қандоқ тушунамиз. Ижарахона бекаси фрау Грубахнинг таъбирига қаранг: «Сизнинг қамоққа олинишингизда эса қандайдир ҳикмат бордай», дейди у Йозефни юпатиб.

Гарчи Йозеф К. ўзининг ҳибсга олинишида ҳикмат тугул оддий тайинли мантиқнинг ўзи йўқ деб ҳисобласа-да, Грубахнинг фикрига қўшилмай иложи йўқ. Зеро, Йозеф К. қисматини, мана, салкам бир асрким, китобни ўқиган киши турлича талқин этмоқда, талқин эса тугайдиганга ўхшамайди. Шу эмасми, романдаги, аниқроғи, роман қаҳрамонининг ҳибсга олинишидаги ҳикмат?!  XX асрнинг улкан файласуфларидан Эрих Фромм Йозеф К.нинг ҳибсга олинишини рамзий маънода «тўхтаб қолиш» деб талқин этади. Яъни, Йозеф К. жисман эмас, фикран тўхтатиб қолинди. У энди ҳаётий жараёндан мосуво. Аслида ҳам у ўтакетган диққинафас ҳаёт кечираётган эди — кунлари туссиз, бефайз — номигагина ётиб-туришлар, хўжакўрсинга хизматга бориб-қайтишлар, «йилт» этган равшанликдан дарак йўқ. Олдинда рўшнолик йўқ. Ҳамма нарса тўхтаб қолгандек эди, мана, Йозеф К. ҳам тўхтади, уни тўхтатиб қўйишди. Франц Кафкага хос аччиқ ва тагдор киноя романнинг атамасида мужассам, яъни, гарчи асар «Жараён» деб аталса-да, ҳаётда ҳеч қандай жараён аломати сезилмайди. Жараён дегани ҳаракат дегани-ку, романда эса буткул ҳаракатсизлик, маҳдудлик. Фикр ўлган, мушоҳада чекланган тубан муҳитда жараён кечмоқда дейишнинг ўзи бориб турган сурбетлик. Романда ана шундай жараёнсизлик, яъни тўхтатиб қўйилган вақтнинг тўхтаб қолган воқеалари тасвирланган. (Адабиётшунос дўстларимиздан бири роман атамасининг энг аниқ мазмуни ўзбек тилида муаллиф ўйлаганидан ҳам мукаммалроқ жаранглайди, бунинг учун «Жар аён» деб ўқилиши керак, деганида ҳам чуқур мазмун бор.) Кафканинг бетакрорлиги ҳам шунда!

Э. Фромм «Жараён»ни энг узун туш, деб таърифлаган. Бундай тўғри хулоса бежиз эмас эди. Зеро, Йозеф тўхтаб қолган вақтнинг ҳаракатланиши, яъни жонланиб, чинакам жараёнга айланишида нажотни тушдан излайди ва топади. Франц Кафка ҳам, унинг қаҳрамонлари ҳам туш ва хуш оралиғидаги реалликда яшайдилар. Ўзининг ҳибсга олинганини «Бу қанақа маҳбуслик?» деб тўла тушуниб етмаган асар қаҳрамони ўзида туғилган бу саволга жавобни ҳаёт реаллигидан эмас, туш реаллигидан излайди. Франц Кафка ана шу икки реалликдан-да, боқий реаллик — ўзининг уч романи, ҳикоялари ва кундаликларида акс этган бадиий реаллигини яратади!

Ёзувчилар уюшмасидаги йиғинлардан бирида дурустгина адибларимиздан бири «Ҳа, энди Кафка деганлари касал бир одам-да» деган эди бурнини жийириб беписандлик билан, аслида бу жуда топиб айтилган таъриф эди, ахир, чиндан касал бўлмаган одам ёзувчилик қиладими, қўлидан қаламни қўймай ҳеч кимникига ўхшамаган ўз бадиий дунёсини яратадими? Кафка сингари ижодкорларни жоҳилларча пессимистликда, хасталикда, бемаъниликда айблашлар шўро даврида оддий ҳол эди. Афсуски, тафаккуримиздаги бундай чекланиш «Жараён»дек роман ўзбек тилида эълон қилинган бугунги дориломон кунларга келиб ҳам буткул унутилганича йўқ. «Декаденс, модернизм фарёд санъати», деб ёзади ажойиб адабиётшунослардан бири Игор Гарин мана шундай қ арашларга жавобан. — Чорасизлик ва фарёднинг қалбни ўртовчи ҳайқириғи. Буни санъат кризиси деб талқин этмаслик керак. Зеро, бу кризис санъатидир. Декаденс, модернизм шу!»

Шу маънода Франц Кафка дунё адабиётида энг оғир «беморлардан» саналади.

Кўплаб адабиётшунослар, психологлар унинг ва унга ўхшаш адибларнинг асарларини абсурд адабиёт сифатида тадқиқ этганлар. Бундай мунозарага ўзбек мутахассислари ҳам бош қўшишга уриниб кўришди. Ваҳоланки, Франц Кафка абсурд адабиёт яратиш хаёлида роман ёзмаган, у — ҳаётнинг ўзини, инсон умрининг ўзини абсурд деб тушунган.

Йозеф К.нинг бесабабдан-бесабаб ҳибсга олиниши ҳам абсурд. Унинг назарида, ҳар банда ҳибсга тушиш эҳтимоли бор, ўша банда шўрлик шунга лойиқ гуноҳга йўл қўйганми-йўқми, бу бошқа масала. Ҳар неки бандани ҳибсга олувчи қаттол куч ҳам бор, ўша куч бундай қабиҳликка нечоғли маънавий ҳақ-ҳуқуқи бор — бу ҳам бўлак муаммо.

Йозефнинг ҳолати, иш фаолияти, ётиш-туриши, атрофидагилари ҳаммасининг турган-битгани мужмал, дардисар. Китобхон «Йозеф К.ни нима учун ҳибсга олишди?» деган саволига романни ўқиб тугатгунга қадар жавоб излайди, лекин жавоб… Жавоб излашга уриниш жараёни китобхоннинг қалб ва шуурига кўчади! Роман номининг моҳияти, фалсафаси, унинг таг-заминига яширилган қуввати мана шу!

Йозеф К. бошини не-не эшикларга урмади, кимлардан нажот кутмади! Жуда кўпчилик унинг мушкулини осон қилмоққа чоғланди, ёрдам қўлини чўзгандек бўлди, илло бирор кимса амалда унинг жонига ора кирмади, киролмади. Инсон — ўз тақдири, қисмати олдида ёлғиз!

Йозеф К. образи, умуман Кафка яратган кўпгина қаҳрамонларнинг ҳаёт йўли, ҳаёт йўлида кашф этган фалсафаси, ҳаётий ақидаси мана шундай ғоятда аччиқ, лекин ўта ҳаққоний хулосага келтиради кишини!

Ҳаётда шундай ҳолатлар юз берадики, инсон ўзи дуч келган муаммоларнинг асл сабабларини ташқаридан ёки ўзгалардан эмас, ўзидан, ўз қалби ва онгининг шу вақтига қадар назар ташлаб кўрмаган, назар ташлашга юраги бетламаган туб қатламларидан излаб топгиси келади. Лекин уммон қаърига шўнғийдиган ғаввосликнинг ўзига яраша асбоб-анжоми, маҳорат сирлари бўлгани каби, ўз қалбининг нигоҳ илғамас пучмоқларига сафар қилиш учун ҳам махсус анжомлар, услублар, воситалар даркор.

«Жараён» сингари романлар, Франц Кафка тоифасидаги адиблар яратган боқий асарлар эса худди шундай маънавий сафар анжоми, воситаси вазифасини ўтайди.

Қадимги итальян мутафаккирларидан бири «Худо инсонни яратгани билан киши ҳақиқий инсон мақомига етишмоғи учун ўз-ўзини кашф этмоғи, қайта яратмоғи керак» деган. Франц Кафка қаҳрамонлари ўзини қайта яратишга мубтало инсонлар образи. Унинг қаҳрамонлари учун ўз «мен»идан ўзга дунё йўқ, улар дунёни фақат ўз «мен»лари орқали кўрадилар, дунё савдоларини ўз «мен»лари манфаатига бўйсундирадилар ва шу йўл билан дунёни, инсон ҳақидаги шу вақтгача бўлган тушунча ва билимларни ўз «мен»лари ҳисобига бойитадилар. «Мен — уйғониш даври яратган янги миф» деган эди А. Лосев. Франц Кафка қаҳрамонларининг ҳар бири ўзича мифга айланган. Дарвоқе, рус файласуфи готика санъати фалсафаси ҳақида сўз юрита туриб, айтган қуйидаги таърифи «Жараён» қаҳрамонини тушунишга ёрдам беради: «Воқеликдан изтироб чекиб, табиий ечимлар топа олмагач, у янада олийроқ воқеаликка, ўта таъсирчан дунёга интилади. Ва шу тариқа қандай бўлмасин, ўз шахсияти, нафсонияти поймол этилишига маҳкум эмаслигини, ўткинчи мустабид тузум иморати қурилишига ишлатилаётган бир ғиштчадан кўра қадрлироқ бўлишга ҳақли эканини кўрсатади». Яна бир хулоса шуки, Йозеф К. ҳукм сураётган жараёнсизлик учун айбни муҳитга ағдармайди, балки ўша муҳитга қаршилик кўрсата олмаган ўзидаги заифликка тавқи-лаънат ўқийди. Жирканч ва тубан муҳитда ўзининг инсон сифатида мавжудлиги учун ўзини айбдор, гуноҳкор ҳисоблайди. «Жараён»нинг бош маъноси шу» (А. Гарин).

1991 йил «Ёш куч» журналининг 6-сонида эълон қилинган «Инсон изтиробларига таъзим» мақоласи Франц Кафка шахси ва ижодига бағишланган ўзбек тилидаги биринчи чиқиш эди. (Ўтган йиллар мобайнида адибнинг ҳикоялари, хатлари тилимизга таржима қилинди. Бу борада айниқса фидойи олим, профессор Акмал Саидов томонидан тайёрланган ва чоп этилган «Эврилиш» ҳамда «Кафка — юрист» китоблари ўзбек кафкашунослигида алоҳида воқеа бўлганини эътироф этмоқ зарур.) «Жараён»га қисқача таъриф талаб қилинса, мен уни совуқ ҳокимиятга нафис қалбнинг оташин лаънатномаси деб атаган бўлар эдим», деб ёзган эди мақола муаллифи Мирзакалон Жўраев. Бу ҳам фикр, мулоҳаза. Роман ва унинг қаҳрамони ҳақида яна кўп-кўп мулоҳазалар туғилаверади, мунозаралар давом этаверади.

Frans Kafka, Jarayon, Otamga xat: Roman va xat. Tarjimon Vafo Fayzulloh, — So’zboshi muallifi Xurshid Do’stmuhammad. Toshkent: «Sharq», 2015. -416 b.

«Sharq» nashriyot-matbaa kontserni «Jahon adabiyoti durdonalari» turkumida XX asr Yevropa adabiyotida favqulodda asarlari bilan dovrug’ taratgan va ko’plab munozaralarga bois bo’lgan, modernizm adabiy yo’nalishi asoschilaridan Frans Kafkaning «Jarayon» romani va adib shaxsiy hayoti murakkabliklaridan voqif etadigan hamda ijodini tushunishga yo’l ochadigan «Otamga xat» biografik asarini nashr etdi. Bugun kitobga so’zboshi yozgan taniqli adib Xurshid Xurshid Do’stmuhammadning «Harakatdan to’xtagan jarayon qissasi» esse-muqaddimasini taqdim etamiz.

Xurshid Do’STMUHAMMAD
HARAKATDAN TO’XTAGAN JARAYON QISSASI
Esse-muqaddima

«Aftidan kimdir Yozef K.ga tuhmat qilgan chogi, axir u hech kimga yomonlik qshmagan, biron-bir nojo’ya ish ham sodir etmagandi, shunga qaramay uni hisbga olishdi».

Kimdir hibsga olindimi, demak, hademay sud jarayoni boshlanadi. Sud jarayoni asnosida, odatda qandaydir haqiqatlarga oydinlik kiritiladi. Asarning nomlanishi o’quvchini birinchi navbatda shunday xayolga undaydi. U o’zini sud jarayoni haqidagi tafsilotlarni o’qishga chog’laydi. Biroq…

Yozef K.ning hibsga olinishi haqidagi xabar bilan boshlangan «Jarayon» birinchi marta 1925 yili nashr etilgan bo’lsa-da, ayrim ma’lumotlarga ko’ra, u 1914-1915 yilda, boshqa ma’lumotlarga qaraganda esa 1918-1919 yilda yozilgan. Har qalay, Frants Kafka «Jarayon»ni yozganida 30-35 yosh orasida bo’lgan. Shu yoshdagi odam hayotning bu qadar murakkab sinoatlarini kanday kilib bir roman qahramoni timsolida mujassam qila oldi ekan, — degan savol hali-hanuz dunyodagi ko’plab adiblarni, mutaxassislarni, adabiyot ixlosmandlarini qiziqtirib keladi, o’yga toldiradi. Bahsga chorlaydi. Munozaraga undaydi.

Tugal yechim, tugal xulosa esa topilmaydi.

Bordi-yu topilganda, bordi-yu roman bir o’qishda ko’ngilga, shuurga to’lasicha jo bo’lib qo’ya qolganida, uni ikkinchi, beshinchi, yettinchi marta o’qish hojati qolmaganida «Jarayon» degan asar Frants Kafka degan ismga qo’shilib allaqachon unutilib ketgan bo’lar edi.

«Jarayon» bir o’tirishda, bir kechada o’qiladigan roman emas. Uni o’qish xiyla qiyin. Bir bob o’qib, orqaga qaytishingiz, xayol qochib, o’qiyotgan tafsilotlaringizni tushunmay qolishingiz, gap nima haqda borayotganini ilg’ashga qiynalib, kalavaning uchini yo’qotib qo’yishingiz hech gap emas. Jumla tuzilishi, gap qurilmasi, fikrni ifoda etish uslubi ezmalikka, hatto mijg’ovlikka moyil. Boshqacha, o’zgacha, g’alati.

«O’zgacha», «g’alati» sifatlari «Jarayon»gagina emas, adibning butun ijodiga eng ixcham va lo’nda ta’rif deyish mumkin (adibning kundaliklarida «Yozganlarim ham g’alati», degan jumla keladi). G’ayritabiiy tasvir, g’ayritabiiy odamlar obrazi. Chunki adibning, adib shaxsining, Frants Kafka degan inson zuvalasining o’zi g’ayritabiiy. Shularning mahsuli o’laroq, yozuvchining badiiy tafakkuri g’oyatda g’ayritabiiy ekanligidan ajablanmasak ham bo’ladi.

Romanning boshlamasiga e’tibor berdingizmi? Hech bir kimsaga yomonlik qilmagan, hech bir nojo’ya ishga qo’l urmagan Yozef K.ni nima sababdan hisbga olishdi? Shuning o’zi g’alatilikning boshlanishi emasmi?

Shu g’alatilik o’quvchini maftun etadi, u mazkur savol javobini topaman, degan xayolda o’qiyveradi, o’qiyveradi. Javobdan esa darak yo’q. Ustiga-ustak sahna oshgani sayin savollarning soni ortaveradi.

«Jarayon» — savol, «Qal’a» — savol, «Amerika» -savol, biri-biridan noyob novellalar, Frants Kafkaning o’zi, uning ijodi yaxlit bir savol. Har bir davr, har bir ijtimoiy holat, har bir tafakkur tarbiyasida tarbiya topgan avlod kitobxonlar o’zicha, o’zgacha javob topadigan, lekin sira tugal to’xtamga kela olmaydigan savollar majmuasi.

Roman mutolaasiga kirishgan kitobxon, hademay boshlanajak jarayonga ruhan hozirlik ko’radi. Hozircha muqaddima. Qahramon o’zini himoya kilish harakatida yuribdi. Bu tabiiy hol. Faqat… faqat Yozef K.ning dam mehmonxona bekasi frau Grubaxga, dam froylyayn Byustnerga, dam froylyayn Montagga yo’liqib, o’zining hibsga olinganligi haqida gap qo’zg’ashlari, nimalarnidir so’rab-surishtirishlari, allanimalarni ularga uqtirishga urinishlari o’zini himoya qilmoqchi bo’lgan odamning bezovtaliklariga o’xshamaydi.

Jarayon boshlanishidan esa hamon darak yo’q. Sabab?

Kafkaning asarlari hujayra-hujayrasigacha savollardan to’qilgan dedik. Avvalo, qalashib keladigan katta-kichik savollarning hammasini batafsil ilg’ash qiyin, qolaversa, o’zingiz ilg’agan, tushunib yetgan savollarga javob topish, ular haqida mulohaza yuritish kitobxondan yetarli darajada bilim, malaka va jasorat talab qiladi. Zero, hayotda odam o’zi u yoki bu darajada bilib-anglab yetgan haqiqatlari yuzasi-dan ham ochiq-oydin mushohada yuritishdan, tayinli xulosa chiqarishdan o’zini tiyib turadi, ko’pincha. Bunga yuragi betlamaydi. Kafkaning qahramonlari esa o’zini tiymaydi, ular har qanday achchiq haqiqatlar haqida yurak yutib mulohaza yuritaveradi. Eng iztirobli, eng qaltis holatlarga mardonavor kirib boraveradi va, muhimi, hech bir joyda ko’z yoshi qilib o’tirmaydi. Darvoqe, Kafkaning kahramonlari hech bir joyda yig’loqilik qilmaydi, ular kitobxonni bo’lar-bo’lmas ko’z yoshi to’kishga «majburlamaydi».

Frants Kafkaning asarlari faqat savollardan iborat desak yanglishamiz. Savollar adib asarlarining alohida bir ma’no qatlamini tashkil etadi, xolos. Bu ma’no qatlamidan keyin javob va hukm qatlamlari ham keladi. Savol-javob, hukm va yana savol qorishib ketadi.

Romanning boshlang’ich jumlasini o’qidik. Hech bir nojo’ya ish qilmagan odamning hibsga olinishi g’alati tuyuldi, shunaqa ham bo’lar ekanmi, deb ko’ngilda savol tug’ildi ham. Savolning bir «chekkasi»dan mo’ralab turgan javob — hukm ham mavjud. Ya’ni, ha, hayotda nimalar bo’lmaydi deysiz, odam hech narsadan hech narsa qamoqqa olinishi ham mumkin!

Ziyoli inson borki, biror anikdikdan xabar topsa, indamay ko’ya qolmaydi. Nega, nima uchun, nima sababdan deya surishtirishga kirishadi. Shu bois u Yozef K.ning hibsga olinishini tushunolmaydi. «Iya, — deydi u ajablanganini yashirmay, — bu yurtda qonun-qoida, tartib-intizom bormi, o’zi?» deb baralla so’raydi. Shunday deb turganida birinchi bobning o’zidayoq savoliga aniq-lo’nda javob ham keladi. «Axir u (Yozef K. — X.D.) hammaning huquqlari kafolatlangan, osoyishtalik hukmron davlatda yashayapti-ku, bunda qonunlar buzilmasligi darkor emas-mi?» Afsuski, voqealar oqimi xatarli tus oladi. Qahramonimiz jiddiyroq harakatga tushadi. Anchadan buyon ko’rishmay ketgan amakisi uning joniga ora kirishga tutinadi. Axir u Yozefning ustida o’lib qolishga shay, buning ustiga u o’zini Yozefning valine’mati deb biladi. Pirovardida amaki jiyanini maktabdosh do’sti bo’lmish boobro’ advokat Gul`dning huzuriga yetaklab boradi.

Gul`d ko’pni ko’rgan, sud mahkamasidagi kazo-kazolar orasida tanish-bilishlari serob. Shu o’rinda o’zbek kitobxoni ko’ngli birdan xotirjam tortadi, chunki shu qadar tajribali advokat ishni bosdi-bosdi qilib yuborishiga umid bog’laydi. Demak, jarayon boshlanmay tugaydi, noshud Yozef K. boshiga tushgan kulfatlardan xalos bo’ladi-qo’yadi. Biroq «Advokat. Fabrikachi. Rassom» deb nomlangan bobda advokatga bog’langan umidlar shu qadar ro’yoga aylanadiki, asti qo’yaverasiz. Ushbu bobdagi advokatura xizmati, advokatlar noma’i a’moli haqidagi hikoyani romanning eng go’zal sahifalari deyish mumkin. Shu o’rinda adibga xos achchiq kinoya, piching-pisanda avj pardaga ko’tariladi.

Advokatlar idorasi bir holatda, bu idora sohiblarining sud jarayonlarida ko’rsatadigan karomatlari ham shundan afzal emas aslida, lekin ular o’zlarini sohibkaromat odamlar deb ko’z-ko’z qiladilar. Yozef K. advokatlar dunyosi bilan ichdan tanisha bor-gani sayin bu toifa kimsalardan u dunyoyu bu dunyo yorug’lik chikmasligini yorkinrok anglay boradi, shu yerda duch kelgan fabrikant, so’ng rassom yigit uning ko’zini moshday ochishadi. «Qonunda aybsiz kishi ohpanadi, deb yozib qo’yilgani bilan,- deydi rassom, biroq men o’z tajribamdan shuni yaxshi bilamanki, hammasining teskarisini qilishadi».

Yozef K. xayolga berilib, sud devonxonasining burniga kelib qolganidan xavfsiramaydi, uni boshqa narsa — «sud ishlaridagi jaholat, nodonlik dahshatga solar edi». Rassom yigitning: «Menimcha, bu yorug’ olamda birorta ham odam o’z ta’sir kuchi bilan mutlaq oqlanishga erisha olmasa kerak», degan gapi Yozefni o’ylantirib qo’yadi. U ko’p o’ylanadi, har-damxayol bo’ladi. O’zining ahvolidan tegishli xulosa yasaydi. «Ikkilanib turgan odam hech qachon adolatli hukm chiqarishi mumkin emas».

Lekin u nima qilsin?

Qahramonimiz shu savolga javob topolmaydi, dam «Go’yo u bu yorug’ olamda yolg’iz o’zi qolganday…» bo’lsa, dam «Omon qolish uchun faqatgina kurashish kerak», degan qarorga keladi.
Kurashish uchun esa… jarayondan darak yo’q, jarayon boshlanadimi-yo’qmi, o’zi? (Axir muallif romanni «Jarayon» deb atagan-ku, qani, o’sha jarayon?!)

Yozef K. loaqal o’zining vaziyatini anglab yetolmay xunob, qaerda qanday makon, qanday muhitda, oyog’ini qaerga qo’yib turibdi u? Shularni bilish, his etib turish har bir inson uchun muhim emasmi? U shular xususida bosh qotirayotib boshqa jiddiyroq muammoga duch keladi: u-ku, bitta odam, xolos. Jamiyat-chi, jamiyatning o’rni, qiyofasi, shakl-shamoyli aniqmi? Fuqaro vaziyatining aniqligi jamiyat vaziyatining aniqligidan boshlanmaydimi?

Shu tariqa Yozef K. savollar, jumboqlar girdobiga g’arq bo’la boradi. Yuzaki qaraganda, u mujmal vaziyatlardan qutulib ketish chorasini izlayotgandek tuyuladi, aslida u jasoratda g’avvos yanglig’ hech qanday mushkulotdan tap tortmaydi, balki jonini tikib eng xatarli holatlarga tikkasiga kirib boradi.

Yozef K. haddan tashqari fikrchan odam. Mabodo u fikrga bu qadar tashna bo’lmaganda, go’daklarcha bilish maqsadida har yerga tumshug’ini suqavermaganida shuncha baloga giriftor bo’lmasdi ham. Afsuski, u aqllilik balosiga uchragan. Vaholanki, voqealarning boshlanishidayoq, ya’ni Yozefga qorovullikka qo’yilgan soqchilardan biri unga eng «dono» maslahatni beradi. «Ha, bizning sizga beradigan maslahatimiz shu: kuchingizni be’mani mulohazalar yuritishga sarflab o’tirmang, yaxshisi, imkon qadar, biron-bir fikr yuritishdan tiyiling. Sizdan talab qilinadigan eng katta vazifa shu», deydi u. «Yana o’zingizning aybsizligingizni pesh qilaverib, huda-behudaga qichqiravermang», deydi boshqasi.

Ko’ryapsizmi, soqchilar uchun mahbusning fikrlamagani ma’qul, ular uchun mulohazakor odam xavfli.

Afsuski, Xudo aql-idrokdan qismagan bo’lsa, miyadagi tafakkur cho’g’lari so’nmagan bo’lsa, qandoq qilib fikr yuritishdan tiyiladi odam? Qanday qilib va nima uchun aybsizligini pesh qilmasligi kerak? Aybdor kishi o’z kirdikorlarini doston qilmaydi, buni tushunish mumkin, lekin hech bir asossiz hibsga olingan haqsiz odam o’zining aybsizligini pesh qilishdan ortiq nimaga ham yaraydi? Yana qanday boshqa chora qoladi unda? Yoxud aybsiz o’zining aybsizligini pesh qilish huquqidan ham mahrummi?

Yozef K. najotni fikrlashda deb biladi. Uning fikrlashi haqsizlikni mahv etish uchun qilich yalang’ochlab chiqmaydi. U hech kimsaga, hech bir kalondimog’likka, hech bir kibr-havoga, hech bir yolg’onga ochiqdan-ochiq zarba bermaydi. U yana shunday razolat manzaralari mavjudligidan odamlarni ogoh etadi, ularni fosh etadi. Uning fosh etishi isyonga, choraga aylanadi.

Ehtimol, ana shu fosh etish biz kutgan jarayondir? Fosh etish jarayonidir?

Ustoz Ozod Sharafiddinov ko’plab kitobsevarlarning onaxoni Bahri G’ulomovani xotirlab yozgan maqolasida 30—40 yil muqaddam do’konlardan kerakli kitoblarni izlab, surishtirib yurish odati borligini yozibdi. Uni o’qiy turib o’zim «Jarayon»ni izlaganlarim yodimga tushib ketdi.

O’rta maktabni bitirayotgan kezlarim uch-to’rt kutubxonaga a’zo edim, ko’zimga yoqimli ko’ringan kitobni o’qiyverganman. Endilikda ularning juda ozi yodda qolgan. Men uchun kitob to’la javondan go’zalroq manzara yo’q edi. Ko’chamizning yukorirog’iga har safar yo’lim tushganida pastak derazadan biriga mo’ralab o’tishni kanda kilmasdim. Yaqin-atrofda shu xonadon sohibidan ko’ra baxtliroq, badavlatroq inson yo’q edi, nazarimda.

Jurnalistika fakul`tetida jahon adabiyotini o’qiganmiz, lekin modernizm va uning atrofidagi xilma-xil oqimlar, ularga mansub shoir va adiblar, faylasuflaru psixologlar nomi tilga olinganmi-yo’qmi zinhor esimda yo’q. Ehtimol, domlalarimiz bir qur ekskurs qilib o’tsa o’tgandir, lekin talabalik kezlari ekzistentsializm, syurrealizm va hokazo «izm»larni tushunadigan ahvolda bo’lmaganmiz. Keyinroq sezdimki, shu va shu singari oqimga mansub san’at asarlaridan ta’sirlanadigan xos bir kayfiyat tug’ilmagunicha ular sizga yot va begona bo’lib qolaveradi.

Ta’sirlanmagan odam hazmi og’ir asarni ilg’ashga urinishi u yoqda tursin, tushunishni ham istamaydi. Vaqt-soati kelganda esa… bir xil xastalikka uchragan bemorlargina bir-birini oson va to’kis tushunadilar, degan gapni o’qigandim.

Yodimda yo’q, do’stlarimizdan birining qo’lida «Prevrashenie» («Prevrashenie») deb nomlangan hikoyani ko’rib qoldim. Muallifi Frants Kafka.

— «Prevrashenie» nima degani? O’zbekchada nima bo’ladi? — deb so’radim tushunmay.
— «Evrilish», — dedi u.

Hikoya matni mashinkada ko’chirilgan, birinchi jumlasi sira yodimdan chiqmaydi. «Prosnuvshis` odnajdi utrom posle bespokoynogo sna, Gregor Zamza obnarujil, chto on u sebya v posteli prevratilsya v strashnoe nasekomoe».

Ertaklarimizni, afsonayu rivoyatlarimizni o’qib ulg’ayganlar uchun bunday gaplarning favquloddalik joyi yo’q. U holda ne boisdan «Evrilish» dunyo hikoyachiligi tarixida favqulodda voqeaga aylandi? Nimasi bilan u hikoyanavislik mahoratini yangi pog’onaga ko’tara oldi?

Eng muhimi, Frants Kafka insondan hasharotga aylanib qolish hodisasiga ertak, afsona, fantastika deb emas, real voqelik sifatida yondashdi. Bu holatni sira ikkilanmay tom ma’nodagi hayotiy voqea sifatida realistik hikoya tarziga olib kirdi.

Xullas, mashinkada terilgan hikoyani bir kunga, aniqrog’i, ertalab qaytarish sharti bilan olib ketdim.
— Har kimga ko’rsatavermang, — dedi do’stimiz.

Shu ogohlantirish sabab bo’ldimi, birinchi jumladan ta’sirlandimmi tuni bilan hijjalab o’qib chiqdim «Evrilish»ni. Hozir har qadam har idora-da muhayyo nusxa ko’chirish uskunasi yurtimizga endi-endi kirib kelayotgan paytlar edi, ertalabdan shularning biriga borib, yuz tavalloyu yolvorish bilan «Prevrashenie»dan bir nusxa ko’chirtirib oldim.
— Hech kimga ko’rsatmadim, — deb yolg’on gapirdim, olgan nusxani egasiga kaytarayotib.

Frants Kafka bilan birinchi tanishuv shu tariqa yuz bergan. So’ng bu adib ijodiga doir nimaiki maqola bo’lsa, topib o’qishga harakat qildim. «Jarayon» romanini yerning tagidan bo’lsayam topaman deb o’zimga ahd qildim. Biroq u mana-man degan kitobyig’arlardan ham, yerning tagidan ham topilmadi. O’ziyam Frants Kafkaning rus tilida bor-yo’g’i bitta kitobi nashr etilgan ekan, u ham keyin ko’rsam, adadi ko’rsatilmagan. Chamasi, sho’ro hukumati mafkurasiga zid deb hisoblangan bu adibning kitobini xorijliklar nazari uchungina nomiga chop etilgan. Lekin qani, o’sha kitob?

Kunlarning birida avtobusdan tushib ko’chamizga burilsam, ikki qo’lidagi og’ir ip to’rvani inqillab ko’tarib kelayotgan ayolga ko’zim tushdi. Yuragim «jiz» etib ketdi. O’ylamay-netmay ayolga yetib oldim, bir qo’lidagi to’rvani oldim. «Yo’limiz bir, men ham shu yoqqa boryapman», dedim. Ayol hayron. Men esa ikkinchi to’rvani ham ko’tarishga jon deb turibman. Ayolning hayronligi battar oshdi.

— Sizni taniyman, — dedim. — Qo’shniman. Nariroqda yashaymiz. Sizning uyingizga derazadan ko’p qarayman.
— Da-a… — dedi opa ajablanish-ajablanmasligini bilmay. So’ng so’radi: — Nimasiga qaraysiz uyni?
— Kitoblarga. Havasim keladi.
— Havasingiz kelsa, marhamat, uyga kiring. Kitoblarni ko’ring.

Opa shu qadar samimiy gapirdiki, naq bir yildan buyon izlab yurgan kitobimni qo’lga kiritgandek quvonib ketdim. Oradan o’n daqiqa o’tar-o’tmas Frants Kafkaning kora jildli, semizgina kitobi qo’limda turardi! Yangi tanishgan qo’shni ayol — Tamara Sergeevna Nikonorovani o’pib olay dedim!

— Bemalol o’qiyvering, keyin qaytararsiz, — dedi xonadon sohibasi.
O’sha damda mendan baxtli inson yo’k edi, atrofimda!

Oradan  chorak asr o’tdi, mana bugun «Protsess» o’zbekchaga «Jarayon» deb o’girilib, nihoyat kitob holida chiqib turibdi! Marhamat, uni o’zbek tilida o’qish imkoni tug’ildi. Bu — o’zbek adabiyoti tarixida alohida vokea! Hamonki, adabiyot insonshunoslik ekan, «Jarayon» har qanday milliy adabiyotning ma’naviy mulki hisoblanadi. Har kanday milliy adabiyotning nufuzi «Jarayon» o’sha tilga o’girilgan-o’girilmaganligi bilan ham belgilanadi, desam mubolag’a bo’lmaydi. Jahon adabiyoti tarixi Frants Kafkagacha va undan keyingi davrga bo’linadi, deyishadi. Milliy adabiyotlar ham Kafkaning asarlari o’sha tilga o’girilguniga qadar va undan keyingi davrga ajraladi.

Adabiyotimiz «Jarayon» ona tilimizga tarjima qilingandan keyingi o’zbek adabiyoti degan sharafli nomga sazovor bo’ldi! Iste’dodli shoir va zahmatkash tarjimon Vafo Fayzulloh sa’y-harakati bilan Yozef K. o’zining butun murakkab dunyosi bilan o’zbek adabiyotiga kirib keldi. Vaholanki, qahramonimizning boshiga tushgan tashvish olamshumul muammo ham emas, ko’rsatadigan qahramonliklari muhokama qilib o’tirishga arzimaydi ham. U bor-yo’g’i hibsga olingan, o’zi shuni tushuna olmay, garangsib yuribdi, xolos. Faqat g’alati va qiziq joyi shundaki, Yozef K. qamoqqa olinganu xizmat vazifasini davom ettirishi mumkin.

Buni qandoq tushunamiz. Ijaraxona bekasi frau Grubaxning ta’biriga qarang: «Sizning qamoqqa olinishingizda esa qandaydir hikmat borday», deydi u Yozefni yupatib.

Garchi Yozef K. o’zining hibsga olinishida hikmat tugul oddiy tayinli mantiqning o’zi yo’q deb hisoblasa-da, Grubaxning fikriga qo’shilmay iloji yo’q. Zero, Yozef K. qismatini, mana, salkam bir asrkim, kitobni o’qigan kishi turlicha talqin etmoqda, talqin esa tugaydiganga o’xshamaydi. Shu emasmi, romandagi, aniqrog’i, roman qahramonining hibsga olinishidagi hikmat?! XX asrning ulkan faylasuflaridan Erix Fromm Yozef K.ning hibsga olinishini ramziy ma’noda «to’xtab qolish» deb talqin etadi. Ya’ni, Yozef K. jisman emas, fikran to’xtatib qolindi. U endi hayotiy jarayondan mosuvo. Aslida ham u o’taketgan diqqinafas hayot kechirayotgan edi — kunlari tussiz, befayz — nomigagina yotib-turishlar, xo’jako’rsinga xizmatga borib-qaytishlar, «yilt» etgan ravshanlikdan darak yo’q. Oldinda ro’shnolik yo’q. Hamma narsa to’xtab qolgandek edi, mana, Yozef K. ham to’xtadi, uni to’xtatib qo’yishdi. Frants Kafkaga xos achchiq va tagdor kinoya romanning atamasida mujassam, ya’ni, garchi asar «Jarayon» deb atalsa-da, hayotda hech qanday jarayon alomati sezilmaydi. Jarayon degani harakat degani-ku, romanda esa butkul harakatsizlik, mahdudlik. Fikr o’lgan, mushohada cheklangan tuban muhitda jarayon kechmoqda deyishning o’zi borib turgan surbetlik. Romanda ana shunday jarayonsizlik, ya’ni to’xtatib qo’yilgan vaqtning to’xtab qolgan voqealari tasvirlangan. (Adabiyotshunos do’stlarimizdan biri roman atamasining eng aniq mazmuni o’zbek tilida muallif o’ylaganidan ham mukammalroq jaranglaydi, buning uchun «Jar ayon» deb o’qilishi kerak, deganida ham chuqur mazmun bor.) Kafkaning betakrorligi ham shunda!

E. Fromm «Jarayon»ni eng uzun tush, deb ta’riflagan. Bunday to’g’ri xulosa bejiz emas edi. Zero, Yozef to’xtab qolgan vaqtning harakatlanishi, ya’ni jonlanib, chinakam jarayonga aylanishida najotni tushdan izlaydi va topadi. Frants Kafka ham, uning qahramonlari ham tush va xush oralig’idagi reallikda yashaydilar. O’zining hibsga olinganini «Bu qanaqa mahbuslik?» deb to’la tushunib yetmagan asar qahramoni o’zida tug’ilgan bu savolga javobni hayot realligidan emas, tush realligidan izlaydi. Frants Kafka ana shu ikki reallikdan-da, boqiy reallik — o’zining uch romani, hikoyalari va kundaliklarida aks etgan badiiy realligini yaratadi!

Yozuvchilar uyushmasidagi yig’inlardan birida durustgina adiblarimizdan biri «Ha, endi Kafka deganlari kasal bir odam-da» degan edi burnini jiyirib bepisandlik bilan, aslida bu juda topib aytilgan ta’rif edi, axir, chindan kasal bo’lmagan odam yozuvchilik qiladimi, qo’lidan qalamni qo’ymay hech kimnikiga o’xshamagan o’z badiiy dunyosini yaratadimi? Kafka singari ijodkorlarni johillarcha pessimistlikda, xastalikda, bema’nilikda ayblashlar sho’ro davrida oddiy hol edi. Afsuski, tafakkurimizdagi bunday cheklanish «Jarayon»dek roman o’zbek tilida e’lon qilingan bugungi dorilomon kunlarga kelib ham butkul unutilganicha yo’q. «Dekadens, modernizm faryod san’ati», deb yozadi ajoyib adabiyotshunoslardan biri Igor Garin mana shunday q arashlarga javoban. — Chorasizlik va faryodning qalbni o’rtovchi hayqirig’i. Buni san’at krizisi deb talqin etmaslik kerak. Zero, bu krizis san’atidir. Dekadens, modernizm shu!»

Shu ma’noda Frants Kafka dunyo adabiyotida eng og’ir «bemorlardan» sanaladi.

Ko’plab adabiyotshunoslar, psixologlar uning va unga o’xshash adiblarning asarlarini absurd adabiyot sifatida tadqiq etganlar. Bunday munozaraga o’zbek mutaxassislari ham bosh qo’shishga urinib ko’rishdi. Vaholanki, Frants Kafka absurd adabiyot yaratish xayolida roman yozmagan, u — hayotning o’zini, inson umrining o’zini absurd deb tushungan.

Yozef K.ning besababdan-besabab hibsga olinishi ham absurd. Uning nazarida, har banda hibsga tushish ehtimoli bor, o’sha banda sho’rlik shunga loyiq gunohga yo’l qo’yganmi-yo’qmi, bu boshqa
masala. Har neki bandani hibsga oluvchi qattol kuch ham bor, o’sha kuch bunday qabihlikka nechog’li ma’naviy haq-huquqi bor — bu ham bo’lak muammo.

Yozefning holati, ish faoliyati, yotish-turishi, atrofidagilari hammasining turgan-bitgani mujmal, dardisar. Kitobxon «Yozef K.ni nima uchun hibsga olishdi?» degan savoliga romanni o’qib tugatgunga qadar javob izlaydi, lekin javob… Javob izlashga urinish jarayoni kitobxonning qalb va shuuriga ko’chadi! Roman nomining mohiyati, falsafasi, uning tag-zaminiga yashirilgan quvvati mana shu!

Yozef K. boshini ne-ne eshiklarga urmadi, kimlardan najot kutmadi! Juda ko’pchilik uning mushkulini oson qilmoqqa chog’landi, yordam qo’lini cho’zgandek bo’ldi, illo biror kimsa amalda uning joniga ora kirmadi, kirolmadi. Inson — o’z taqdiri, qismati oldida yolg’iz!

Yozef K. obrazi, umuman Kafka yaratgan ko’pgina qahramonlarning hayot yo’li, hayot yo’lida kashf etgan falsafasi, hayotiy aqidasi mana shunday g’oyatda achchiq, lekin o’ta haqqoniy xulosaga
keltiradi kishini!

Hayotda shunday holatlar yuz beradiki, inson o’zi duch kelgan muammolarning asl sabablarini tashqaridan yoki o’zgalardan emas, o’zidan, o’z qalbi va ongining shu vaqtiga qadar nazar tashlab ko’rmagan, nazar tashlashga yuragi betlamagan tub qatlamlaridan izlab topgisi keladi. Lekin ummon qa’riga sho’ng’iydigan g’avvoslikning o’ziga yarasha asbob-anjomi, mahorat sirlari bo’lgani kabi, o’z qalbining nigoh ilg’amas puchmoqlariga safar qilish uchun ham maxsus anjomlar, uslublar, vositalar darkor.

«Jarayon» singari romanlar, Frants Kafka toifasidagi adiblar yaratgan boqiy asarlar esa xuddi shunday ma’naviy safar anjomi, vositasi vazifasini o’taydi.

Qadimgi ital`yan mutafakkirlaridan biri «Xudo insonni yaratgani bilan kishi haqiqiy inson maqomiga yetishmog’i uchun o’z-o’zini kashf etmog’i, qayta yaratmog’i kerak» degan. Frants Kafka qahramonlari o’zini qayta yaratishga mubtalo insonlar obrazi. Uning qahramonlari uchun o’z «men»idan o’zga dunyo yo’q, ular dunyoni faqat o’z «men»lari orqali ko’radilar, dunyo savdolarini o’z «men»lari manfaatiga bo’ysundiradilar va shu yo’l bilan dunyoni, inson haqidagi shu vaqtgacha bo’lgan tushuncha va bilimlarni o’z «men»lari hisobiga boyitadilar. «Men — uyg’onish davri yaratgan yangi mif» degan edi A. Losev. Frants Kafka qahramonlarining har biri o’zicha mifga aylangan. Darvoqe, rus faylasufi gotika san’ati falsafasi haqida so’z yurita turib, aytgan quyidagi ta’rifi «Jarayon» qahramonini tushunishga yordam beradi: «Voqelikdan iztirob chekib, tabiiy yechimlar topa olmagach, u yanada oliyroq voqealikka, o’ta ta’sirchan dunyoga intiladi. Va shu tariqa qanday bo’lmasin, o’z shaxsiyati, nafsoniyati poymol etilishiga mahkum emasligini, o’tkinchi mustabid tuzum imorati qurilishiga ishlatilayotgan bir g’ishtchadan ko’ra qadrliroq bo’lishga haqli ekanini ko’rsatadi». Yana bir xulosa shuki, Yozef K. hukm surayotgan jarayonsizlik uchun aybni muhitga ag’darmaydi, balki o’sha muhitga qarshilik ko’rsata olmagan o’zidagi zaiflikka tavqi-la’nat o’qiydi. Jirkanch va tuban muhitda o’zining inson sifatida mavjudligi uchun o’zini aybdor, gunohkor hisoblaydi. «Jarayon»ning bosh ma’nosi shu» (A. Garin).

1991 yil «Yosh kuch» jurnalining 6-sonida e’lon qilingan «Inson iztiroblariga ta’zim» maqolasi Frants Kafka shaxsi va ijodiga bag’ishlangan o’zbek tilidagi birinchi chiqish edi. (O’tgan yillar mobaynida adibning hikoyalari, xatlari tilimizga tarjima qilindi. Bu borada ayniqsa fidoyi olim, professor Akmal Saidov tomonidan tayyorlangan va chop etilgan «Evrilish» hamda «Kafka — yurist» kitoblari o’zbek kafkashunosligida alohida voqea bo’lganini e’tirof etmoq zarur.) «Jarayon»ga qisqacha ta’rif talab qilinsa, men uni sovuq hokimiyatga nafis qalbning otashin la’natnomasi deb atagan bo’lar edim», deb yozgan edi maqola muallifi Mirzakalon Jo’raev. Bu ham fikr, mulohaza. Roman va uning qahramoni haqida yana ko’p ko’p mulohazalar tug’ilaveradi, munozaralar davom etaveradi.