Даҳо с анъаткор Лев Толстой Европа адабиётини, айниқса француз адабиётини юксак даражада ўрганган ва ўзлаштирган эди. XVIII- XIX асрларда бу адабиёт ўзининг юқори бо сқичига кўт арилгани, жаҳондаги миллионлаб китобхонлар дилини забт этгани маълум.

Ортиқбой Абдуллаев
ТОЛСТОЙ ВА У СЕВГАН АДИБЛАР

Толстой – жаҳон адабиётининг буюк сиймоси. Дунёда саводли инсон борки, ҳаммаси унинг асарларини ўқиган, номини эшитган. Обрўли манбаларнинг эътироф этишича, бугунги кунга қадар жаҳонда Шекспир, Толстой ва Чингиз Айтматов асарлари энг кўп нашр этилган экан.

Толстой яратган “Уруш ва тинчлик”, “Анна Каренина”, “Тирилиш”, “Казаклар”, “Ҳожимурод” каби роман ва қиссалар, ўнлаб мукаммал ҳикоялар, долзарб публицистик мақолалар, рисолалар янги-янги авлодларга эстетик завқ, маънавий озуқа бериб, миллионлаб ўқувчилар юрагини ҳаяжонга солиб, барҳаёт яшаб келмоқда. Улуғ адиб асарларини ўзбек ўқувчилари ҳам бир асрдан бери севиб ўқиб келмоқда. Уларни таржима қилишда Абдулла Қаҳҳор, Мирзакалон Исмоилий, Уйғун, Миркарим Осим, Кибриё Қаҳҳорова, Ваҳоб Рўзиматов каби устоз ёзувчи ва таржимонлар катта заҳмат чекканлар.

Даҳо с анъаткор Лев Толстой Европа адабиётини, айниқса француз адабиётини юксак даражада ўрганган ва ўзлаштирган эди. XVIII- XIX асрларда бу адабиёт ўзининг юқори босқичига кўтарилгани, жаҳондаги миллионлаб китобхонлар дилини забт этгани маълум.

Толстойнинг кундаликлари, хатлари, адабий-танқидий, фалсафий асарларида француз ёзувчиларининг асарлари ҳақида жуда кўп самимий фикрлар битилган. Буюк санъаткор, айниқса, Руссо ижодини юксак қадрлаган. Ўз асарларини ёзиш жараёнида ундан илҳом ва мадад олган.

“Мен 15 ёшимдан Руссони устозим деб билганман, – деб ёзган эди у 1905 йил 7 мартда битилган мактубида, – Руссо ва Инжил ҳаётимга жуда катта таъсир кўрсатди.”

Зеҳни ва хотираси ниҳоятда ўткир бўлган адиб ёшлик давридаёқ катта иштиёқ билан француз, немис, инглиз, итальян тилларини ўрганган, бу тилларда эркин гаплаша оларди. Кейинчалик у юнон тилини ҳам мустақил равишда мукаммал ўрганади ва Ҳомернинг “Илиада”, “Одиссея” достонларини аслиятда ўқиб, улардан катта завқ олганини дўстларига ҳаяжон билан ёзади.

Адиб 1856 йилнинг охирлари- да биринчи марта хориж сафарига чиқади. Франциянинг кўп шаҳарларида, Швейцарияда бўлади. Парижда, Женевада кўп вақтини ўтказади. Шу йилларда Францияда яшаётган И.С.Тургенев билан суҳбатлар қуради, кўпгина француз ёзувчилари билан танишади. Аммо Толстойнинг бу саёҳатдан кўзлаган асл мақсади Руссо кезган жойларни кўриш, буюк адиб ва файласуф юрган сўқмоқларда хаёлга толиб кезиш эди. Ёзувчи бу мақсадига тўла эршади. Женева кўли атрофидаги қишлоқларда, Альп тоғларида сайру саёҳатларда бўлади, Европа маданияти эришган ютуқлар билан танишиб, ўз ватанига катта таассуротлар олиб қайтади.

Адиб асарларида Гюго, Бальзак, Беранже , Бодлер , Жюль Верн , Вольтер, Дидро, Мопассан, Мюссе, Флобер ва бошқа кўплаб француз ёзувчи, шоирлари яратган асарлар тилга олинади ва баҳоланади. Бу сўз санъаткорлари орасида Толстой, айниқса Ги де Мопассан ижодини юксак қадрлагани ибратли ва ҳайратомуз ҳодисадир. Шекспирдек даҳонинг ижодини “кунпаякун” қилиб ташлаган Толстой унча- мунча роману ҳикоя ёки драмани ёқтириши қийин, албатта. Унинг мақола, хатлари, кундаликларини синчиклаб кузатсак, Мопассан ижодига ҳаммавақт ижодий баҳо берганини, санъаткорлик фазилатларини юксак қадрлаганини кўрамиз.

Айни замонда француз адиби ҳам рус ёзувчилари ижодидан кўп нарсалар ўргангани, улардан илҳомлангани маълум. Француз мумтоз адиби Густав Флобернинг иқтидорли шогирди бўлган Мопассан (1850-1893) ҳам адабиёт оламига чақнаб кирган эди .

У ўнлаб ҳикоялари, “Ҳаёт”, “Азизим”, “Монт-Ориоль”, “Ўлимдек кучли” сингари романларида ўз давридаги ҳаёт зиддиятларини шафқатсиз реалистик бўёқларда катта санъаткорлик билан тасвирлаб берган эди. Айниқса, унинг ҳикояларида турмушдаги ғамгин манзаралар, мураккаб қисматли одамлар тақдирини чуқур психологик таҳлил, кескин воқеалар асосида катта ҳаққоният билан, санъаткорона чизиб берилгани замондошларида кучли таасурот қолдирди. Бу ҳикоялар жаҳон новеллистикасининг мумтоз намуналарига айланди. Ҳақиқий адабиётга хос бундай фазилатлар рус ёзувчиларини ҳам бефарқ қолдирмади. Ана шу хусусиятлар Толстойга ҳар жиҳатдан маъқул эди. Лев Николаевич Мопассан асарларининг русча нашрига 1894 йилда катта сўзбоши ёзган. Унда эътироф этилишича, адиб 1881 йилда И.С.Тургенев тавсиясига кўра, Мопассаннинг кичик ҳикоялар тўплами билан танишган ва ундан яхши таасурот олган. Ана шу китобдан кейин у француз адибининг қаламидан чиққан деярли ҳамма асарларни иштиёқ билан кузатган, улардаги ютуқлар ва камчиликларни қайд этиб борган. Толстой, айниқса Мопассан ижодидаги 3 та муҳим жиҳатга жиддий эътибор беради ва уларни бошқаларга ибрат қилиб кўрсатади:

1) муаллифнинг предметларга холис яъни ахлоқий жиҳатдан тўғри ёндашгани; 2) шакл гўзаллиги; 3) самимият, яъни муаллифнинг тасвирланаётган ҳодисаларга муҳаббати. Булар чинакам бадиий асарнинг ўзагидир. Мопассаннинг “Портда” ҳикоясидан қаттиқ таъсирланиб, уни қайта ишлаган ва “Франсуаза” номли ҳикоясини ёзган. Ҳикоя дастлаб “Уларнинг ҳаммаси синглимиз” деб номланган. Бу ном адибга ёқмаган шекилли, “Ёш йигитларнинг ҳордиқ олиши”, сўнг “Қизлар ҳузурида” деб ўзгартирган. Ниҳоят, Н.С.Лесковнинг маслаҳатига кўра “Франсуаза” номи маъқул топилган. Ҳикоя шу номда 1891 йилда босилиб чиққан. Бироқ нашр этувчи Суворини “эҳтиёткорлик” қилиб, унга анча-мунча ўзгартиришлар киритган. Подшо маъмурларининг 1895 йил 15 майда чиқарган махсус буйруғи орқали ҳикояни қайта нашр этиш тақиқланган.

Мопассан ҳам Л.Н.Толстой ижодидан бир умр таъсирланиб яшаган. У адибнинг “Иван Ильичнинг ўлими” қиссасини ўқигандан кейин: “Менинг ўн томлик асарлар тўпламимдаги барча асарлар биргина “ Иван Ильичнинг ўлими” қиссаси олдида ҳеч нарсага арзимайди” деб Тургеневга эътироф этган. Ҳар икки санъаткорнинг бундай дил сўзлари, бу қадар самимияти ўта ибратли ҳодисадир.

Толстой вафотидан бир неча кун олдин – уйидан қочиб кетаётганда ёзган сўнгги мактубида ёқтирган беш-олтита асарини ўзи билан олиб кетишни хоҳлайди. Бу рўйхатда Мопассаннинг “Ҳаёт” романи ҳам бор эди. Биргина шу далил Толстой Мопассан ижодини қай даражада севгани, ардоқлаганини кўрсатади. Икки санъаткор орасидаги бундай ҳайратланарли муносабатга, юксак инсонпарварликка фақат таҳсин ўқиш, улардан бир умр ибрат олиш лозим.

Ortiqboy Abdullaev
TOLSTOY VA U SEVGAN ADIBLAR

Tolstoy – jahon adabiyotining buyuk siymosi. Dunyoda savodli inson borki, hammasi uning asarlarini o’qigan, nomini eshitgan. Obro’li manbalarning e’tirof etishicha, bugungi kunga qadar jahonda Shekspir, Tolstoy va Chingiz Aytmatov asarlari eng ko’p nashr etilgan ekan.

Tolstoy yaratgan “Urush va tinchlik”, “Anna Karenina”, “Tirilish”, “Kazaklar”, “Hojimurod” kabi roman va qissalar, o’nlab mukammal hikoyalar, dolzarb publitsistik maqolalar, risolalar yangi-yangi avlodlarga estetik zavq, ma’naviy ozuqa berib, millionlab o’quvchilar yuragini hayajonga solib, barhayot yashab kelmoqda. Ulug’ adib asarlarini o’zbek o’quvchilari ham bir asrdan beri sevib o’qib kelmoqda. Ularni tarjima qilishda Abdulla Qahhor, Mirzakalon Ismoiliy, Uyg’un, Mirkarim Osim, Kibriyo Qahhorova, Vahob Ro’zimatov kabi ustoz yozuvchi va tarjimonlar katta zahmat chekkanlar.

Daho s an’atkor Lev Tolstoy Yevropa adabiyotini, ayniqsa frantsuz adabiyotini yuksak darajada o’rgangan va o’zlashtirgan edi. XVIII- XIX asrlarda bu adabiyot o’zining yuqori bo sqichiga ko’t arilgani, jahondagi millionlab kitobxonlar dilini zabt etgani ma’lum.

Tolstoyning kundaliklari, xatlari, adabiy-tanqidiy, falsafiy asarlarida frantsuz yozuvchilarining asarlari haqida juda ko’p samimiy fikrlar bitilgan. Buyuk san’atkor, ayniqsa, Russo ijodini yuksak qadrlagan. O’z asarlarini yozish jarayonida undan ilhom va madad olgan.

“Men 15 yoshimdan Russoni ustozim deb bilganman, – deb yozgan edi u 1905 yil 7 martda bitilgan maktubida, – Russo va Injil hayotimga juda katta ta’sir ko’rsatdi.”

Zehni va xotirasi nihoyatda o’tkir bo’lgan adib yoshlik davridayoq katta ishtiyoq bilan frantsuz, nemis, ingliz, ital`yan tillarini o’rgangan, bu tillarda erkin gaplasha olardi. Keyinchalik u yunon tilini ham mustaqil ravishda mukammal o’rganadi va Homerning “Iliada”, “Odisseya” dostonlarini asliyatda o’qib, ulardan katta zavq olganini do’stlariga hayajon bilan yozadi.

Adib 1856 yilning oxirlari- da birinchi marta xorij safariga chiqadi. Frantsiyaning ko’p shaharlarida, Shveytsariyada bo’ladi. Parijda, Jenevada ko’p vaqtini o’tkazadi. Shu yillarda Frantsiyada yashayotgan I.S.Turgenev bilan suhbatlar quradi, ko’pgina frantsuz yozuvchilari bilan tanishadi. Ammo Tolstoyning bu sayohatdan ko’zlagan asl maqsadi Russo kezgan joylar- ni ko’rish, buyuk adib va faylasuf yurgan so’qmoqlarda xayolga tolib kezish edi. Yozuvchi bu maqsadiga to’la ershadi. Jeneva ko’li atrofidagi qishloqlarda, Al`p tog’larida sayru sayohatlarda bo’ladi, Yevropa madaniyati erishgan yutuqlar bilan tanishib, o’z vataniga katta taassurotlar olib qaytadi.

Adib asarlarida Gyugo, Balzak, Beranje , Bodler , Jyul Vern , Volter, Didro, Mopassan, Myusse, Flober va boshqa ko’plab frantsuz yozuvchi, shoirlari yaratgan asarlar tilga olinadi va baholanadi. Bu so’z san’atkorlari orasida Tolstoy, ayniqsa Gi de Mopassan ijodini yuksak qadrlagani ibratli va hayratomuz hodisadir. Shekspirdek dahoning ijodini “kunpayakun” qilib tashlagan Tolstoy uncha- muncha romanu hikoya yoki dramani yoqtirishi qiyin, albatta. Uning maqola, xatlari, kundaliklarini sinchiklab kuzatsak, Mopassan ijodiga hammavaqt ijodiy baho berganini, san’atkorlik fazilatlarini yuksak qadrlaganini ko’ramiz.

Ayni zamonda frantsuz adibi ham rus yozuvchilari ijodidan ko’p narsalar o’rgangani, ulardan ilhomlangani ma’lum. Frantsuz mumtoz adibi Gustav Floberning iqtidorli shogirdi bo’lgan Mopassan (1850-1893) ham adabiyot olamiga chaqnab kirgan edi.

U o’nlab hikoyalari, “Hayot”, “Azizim”, “Mont-Oriol`”, “O’limdek kuchli” singari romanlarida o’z davridagi hayot ziddiyatlarini shafqatsiz realistik bo’yoqlarda katta san’atkorlik bilan tasvirlab bergan edi. Ayniqsa, uning hikoyalarida turmushdagi g’amgin manzaralar, murakkab qismatli odamlar taqdirini chuqur psixologik tahlil, keskin voqealar asosida katta haqqoniyat bilan, san’atkorona chizib berilga- ni zamondoshlarida kuchli taasurot qoldirdi. Bu hikoyalar jahon novellistikasining mumtoz namunalariga aylandi. Haqiqiy adabiyotga xos bunday fazilatlar rus yozuvchilarini ham befarq qoldirmadi. Ana shu xususiyatlar Tolstoyga har jihatdan ma’qul edi. Lev Nikolaevich Mopassan asarlarining ruscha nashriga 1894 yilda katta so’zboshi yozgan. Unda e’tirof etilishicha, adib 1881 yilda I.S.Turgenev tavsiyasiga ko’ra, Mopassanning kichik hikoyalar to’plami bilan tanishgan va undan yaxshi taasurot olgan. Ana shu kitobdan keyin u frantsuz adibining qalamidan chiqqan deyarli hamma asarlarni ishtiyoq bilan kuzatgan, ulardagi yutuqlar va kamchiliklarni qayd etib borgan. Tolstoy, ayniqsa Mopassan ijodidagi 3 ta muhim jihatga jiddiy e’tibor beradi va ularni boshqalarga ibrat qilib ko’rsatadi:

1) muallifning predmetlarga xolis ya’ni axloqiy jihatdan to’g’ri yondashgani; 2) shakl go’zalligi; 3) samimiyat, ya’ni muallifning tasvirlanayotgan hodisalarga muhabbati. Bular chinakam badiiy asarning o’zagidir. Mopassanning “Portda” hikoyasidan qattiq ta’sirlanib, uni qayta ishlagan va “Fransuaza” nomli hikoyasini yozgan. Hikoya dastlab “Ularning hammasi singlimiz” deb nomlangan. Bu nom adibga yoqmagan shekilli, “Yosh yigitlarning hordiq olishi”, so’ng “Qizlar huzurida” deb o’zgartirgan. Nihoyat, N.S.Leskovning maslahatiga ko’ra “Fransuaza” nomi ma’qul topilgan. Hikoya shu nomda 1891 yilda bosilib chiqqan. Biroq nashr etuvchi Suvorini “ehtiyotkorlik” qilib, unga ancha-muncha o’zgartirishlar kiritgan. Podsho ma’murlarining 1895 yil 15 mayda chiqargan maxsus buyrug’i orqali hikoyani qayta nashr etish taqiqlangan.

Mopassan ham L.N.Tolstoy ijodidan bir umr ta’sirlanib yashagan. U adibning “Ivan Il`ichning o’limi” qissasini o’qigandan keyin: “Mening o’n tomlik asarlar to’plamimdagi barcha asarlar birgina “ Ivan Il`ichning o’limi” qissasi oldida hech narsaga arzimaydi” deb Turgenevga e’tirof etgan. Har ikki san’atkorning bunday dil so’zlari, bu qadar samimiyati o’ta ibratli hodisadir.

Tolstoy vafotidan bir necha kun oldin – uyidan qochib ketayotganda yozgan so’nggi maktubida yoqtirgan besh-oltita asarini o’zi bilan olib ketishni xohlaydi. Bu ro’yxatda Mopassanning “Hayot” romani ham bor edi. Birgina shu dalil Tolstoy Mopassan ijodini qay darajada sevgani, ardoqlaganini ko’rsatadi. Ikki san’atkor orasidagi bunday hayratlanarli munosabatga, yuksak insonparvarlikka faqat tahsin o’qish, ulardan bir umr ibrat olish lozim.