Жаҳон адабиётида кечаётган жараёнлардан хабардор бўлиш, бадиият оламида пайдо бўлган турли оқимлар, йўналишларни билиш, уларга танқидий ёндашиш, ижодий ўрганиш ҳар бир халқ адабиёти тараққиётига наф келтириши муқаррар. Бу борада кўп ишларни амалга ошириш адабиётшунослар ва таржимонлар зиммасидадир. Жаҳон адабиётини ўрганишнинг долзарб мавзулари устида тадқиқот олиб бораётган олимлардан эндиликда янада фаол бўлишлари талаб этилади.

МОДЕРН БИЗГА БЕГОНА ЭМАС,
БИРОҚ У ЯГОНА ЙЎНАЛИШ ЭМАС…
Адабиётшунос олим ва ёзувчи Тилаволди Жўраев билан суҳбат
Суҳбатдош: Жамолиддин Муслим

Истиқлол йилларида жаҳон адабиётидаги барча изланиш ва тажрибалардан эмин-эркин баҳраманд бўла бошладик, чет эллик машҳур адибларнинг асарлари ўзбек тилига таржима қилиниб, чоп этилмоқда. Бу жараён халқимизнинг маънавиятини умуминсоний қадриятлар билан бойитишда муҳим аҳамиятга эга. Бироқ айни ушбу йўналишдаги саъй-ҳаракатлар бугунгидек шиддаткор давр талабига қай даражада жавоб бера олади?
Дарҳақиқат, жаҳон адабиётида кечаётган жараёнлардан хабардор бўлиш, бадиият оламида пайдо бўлган турли оқимлар, йўналишларни билиш, уларга танқидий ёндашиш, ижодий ўрганиш ҳар бир халқ адабиёти тараққиётига наф келтириши муқаррар. Бу борада кўп ишларни амалга ошириш адабиётшунослар ва таржимонлар зиммасидадир. Жаҳон адабиётини ўрганишнинг долзарб мавзулари устида тадқиқот олиб бораётган олимлардан эндиликда янада фаол бўлишлари талаб этилади.
Қуйида эътиборингизга тақдим этилаётган суҳбатда узоқ йиллар ғарб модерн адабиёти ва унинг йирик вакили ёзувчи Ж.Жойс ижоди бўйича изланган адабиётшунос олим Тилаволди ЖЎРАЕВ адабий алоқалар, уларнинг миллий адабиётга таъсири сингари масалалари ҳақида фикр юритади.

— Шарқ билан Ғарб ўртасидаги маданий алоқалар, ўзаро таъсирлар кўпасрлик тарихга эга. Бу давомли жараён тарихчилар, адабиётшунослар томонидан кўп ўрганилган. Ўзаро таъсирлардан адабиёт соҳаси ҳам четда эмас, албатта. Айрим адабиётшунослар томонидан “ғарбга хос ҳодиса”, дея таърифланаётган модерн адабиётининг тарихи, дунё халқлари адабиётига таъсири ҳақида нима дейсиз?

— Дунё пайдо бўлибдики, ҳеч қачон ҳеч қайси халқ, элат бошқа халқлардан узилиб, ўз ҳолича яшаган эмас. Акс ҳолда ҳеч қандай тараққиёт бўлмаган бўлур эди. Энг қадим даврларда ҳам аждодларимиз Миср, Бобил, Юнонистон каби минтақалар билан алоқа қилганлар. Ипак йўлининг аксар қисми мамлакатимиз ҳудудидан ўтгани ҳунармандчилик, савдо-сотиқнинг кенг қулоч ёйишига олиб келган. Аждодларимиз ишчан ва уддабурон бўлганларки, Византия императорлари узоқ вақтларга қадар ўзларининг дипломатик ва молия ишларига юртдошларимизни жалб этганлар. Маданий алоқалар тўғрисида гапирадиган бўлсак, Ватанимизнинг узоқ ўтмиши ҳақидаги асосий маълумотларни археологик топилмалар, Яқин Шарқ мамлакатларида қадимда яшаган халқлардан қолган ёзма ёдгорликлар, юнонистонлик ва римлик муаллифларлар асарларидан топамиз. Бу борада Ҳередот, Ктесий, Страбон, Диодор асарлари қимматлидир.

IX — XIV асрларда Испанияда шаклланган таржимонлар мактаби нафақат «грек-араб фани»гина эмас, балки мовароуннаҳрлик алломалар Муҳаммад Мусо Хоразмий, Форобий, Фарғоний, Беруний, Ибн Сино асарларидан ҳам Ғарбий Оврупони баҳраманд қилди. Шарқ олимлари меросини таржима этишда Оврупо мамлакатларида минглаб таржимонлар меҳнат қилдилар. Албатта, илмий, маданий алоқалар ҳозирги даврга келиб янги юксак босқичга кўтарилди.

«Онг оқими» адабий йўналиши сифатида пайдо бўлган модерн адабиёти тўғрисида гапирадиган бўлсак, унинг илдизи дунёда яратилган илк ривоят, асотир-мифларга бориб боғланади. Одам алайҳиссаломнинг ўғиллари Ҳобил ва Қобилнинг фожиаси, уларнинг истиғфори, тавба-тазарруси, изтироблари ҳали-ҳануз онг оқимининг теран томирларида оқиб келмоқда.

Онг оқимига хос мураккаб жараённи қоғозга тушириш осондек туюлса-да, аслида мураккаб ижодий иш. Бу йўналишда ёзилган асар шакли ва услуби аксари ҳолларда ассоциатив сюжетни талаб этади ва у асосий сюжет турига айланади. Ассоциатив сюжет, ўз навбатида, ўзига хос тасвир принципларини талаб этади.

Маълумки, жаҳон адабиёти ХХ асрнинг биринчи чорагида ушбу йўлни босиб ўтган. Уч мамлакатда бир даврнинг ўзида, кейинчалик «модернистик» деб аталган адабий йўналишга мансуб уч даҳо адиб — Марсел Пруст (Франция), Жеймс Жойс (Ирландия), Франц Кафка (Чехославакия) дунёга келдилар ва жаҳон адабиётида ўчмас из қолдирдилар. Улар довруғи шу қадар юксакликка кўтарилдики, 1963 йили овруполик адибларнинг бир йиғинида қилинган ҳар бир чиқиш «гўё ягона адабиёт» — модернизм ҳақида бўлди.

Улар адабиётда ўчмас из қолдириш баробарида, юзлаб издошларини топдилар. Жаҳон адабиёти бир «селпиниб» олди. Юзлаб янги жойсчилар, янгича кўринишдаги модернчилар пайдо бўлди… Хуллас, модернистик адабиётнинг дунё халқлари адабиётга таъсири беқиёс. Ўзлаштириш — бузиш дегани эмас, айни пайтда, у яхши нарсага бебаҳо ҳисса қўшади. Унга тақлид, деб қараш эса кулгили.

— Модернизм билан қизиқишингиз қачондан бошланган, хусусан, Жеймс Жойс ижодини ўрганишингизга нималар туртки бўлган?

— 1970-йилларда Москвада ўқиб юрган кезларимда модернизмга «ола» қарашлар ҳукм сурган давр бўлишига қарамай, талаба ёшлар, аспирантлар орасида бу оқим ҳақида кўп гапирилар, Жойс, Кафка ҳақида диққатни тортувчи суҳбатлар бўлар, гўё қандайдир янгилик, тўғрироғи, ғалати ноодатий мавҳумлик мени ўзига жалб қиларди. Бир куни чет эл адабиёти мухлиси бўлган ҳамфикр Ольга исмли қизнинг қўлида Жеймс Жойс номи битилган китобчани кўрдим. Бу Херри Левин муҳаррирлигида «Пингвин китоблар» нашриёти томонидан чоп этилган «Жеймс Жойснинг қисқа танланган асарлари» эди. Шу китобча билан танишиш мени Жойс дунёсини олиб кирган. 90-йилларгача, қарийб 20 йилдан ортиқ мутолаа, ўқиш-ўрганиш, Марсел Пруст, Франц Кафка ижоди билан танишиш мени модернизм ҳақида илмий изланишга ундади.

Аслида ўзим инглиз тили мутахассисман. Фарғона дорилфунунида 1968 — 1995 йилларда инглиз тилидан, асосан, тилшуносликдан дарс бердим. Номзодлик диссертациясини касбий эҳтиёж сифатида эмас, дил амри билан ёзганман. Шахсий кутубхонамда сақланаётган, Оксфорд университети ноширлик бўлими чоп этган 900 саҳифали «Жойс» номли мақолалар тўплами, англиялик касбдошлар томонидан юборилган Ж.Жойснинг фундаментал асарлари билан яқиндан танишганимдан сўнг, мақсадимга бўлган ишонч янада мустаҳкамланди. Модернизмга, Ж.Жойс ижодига қизиқишим ортди.

— Изланишларингиз самараси ўлароқ 1993 йили «Жеймс Жойс» ва бир йилдан сўнг «Фан» нашрётида «Онг оқими ва тасвирийлик» китобларингиз чоп этилганидан хабаримиз бор. Адабий жамоатчилик ўша пайтда уларни қандай кутиб олди?

— Биласизми, тўғрисини айтсам, эътибор бўлмади. Ҳамфикр дўстим А.Маматов ҳомийлигида чоп этилган мазкур рисолалар, ҳар ҳолда, Жойс поэтикаси хусусида эди. Бу китобчалар Низомий номидаги педагогика институти ўзбек адабиёти кафедрасига, университет яқинидаги дўконларга бепул тарқатилган эди. Ҳатто ижодкор дўстларга тарқатарсиз, деб берган бир неча нусха китобчалар ҳам қайлардадир қолди. Мен бу гапларни писанда ўрнида эмас, меҳнатимга ачинганимдан ҳам кўра, ҳомий олдида хижолат бўлганимдан айтаётирман.

Яна бир гап. Устоз ёзувчимиз Шукур Холмизаевнинг «ЎзАС»да «Кечирасиз, жаноб Карпентер, вақтим зиқроқ» сарлавҳали мақоласи модерн адабиёти атрофидаги мунозараларнинг чўққиси бўлди. Газетанинг уч-тўрт сонида мунозара қизғин давом этди, кейин сўнди. 2000-йиллардаги бу баҳсда юқорида тилга олиб ўтилган рисолалар ҳақида лом-мим дейилгани йўқ.

— Жеймс Жойс ижоди ўта мураккаблиги билан дунё олимларини ўйлантириб келмоқда. Унинг асарларига хос етакчи хусусиятлар нималардан иборат?

— Жойс ижодининг серқирралиги, ўзига хослиги асарлари поэтикасининг мураккаблигини ҳам белгилайди.

Адиб ижодининг асосий шаклланиш даври у епифаниялар ёза бошлаган йилларга (1900 — 1903) тўғри келади. «Епифания» (epiphanis) «Тангрининг юз кўрсатиши, тангрига етишув», деган маънони англатади. Жойс епифаниянинг асл маъносини ўзгартирмайди, балки унинг мазмун кўламини кенгайтиради. Унинг епифаниясини бугунги адабий тилга «тагмаъно», деб ўгириш мумкин.

Жойс ижодида рамзлар катта ўрин тутади. Адиб услубидаги бу муҳим хусусият норвегиялик драматург Ҳенрик Ибсен методига мансуб. Жузъийлик ва умумийликнинг ўзаро алоқаси, ахлоқий муаммоларга урғу бериш Ибсен пиесаларида реализмнинг рамзийлик билан уйғунлашиб кетишини таъминлаган. Бу усул, ўз навбатида, Жойс ижоди учун ҳам характерли.

Жойс насри мусиқа асарини, хусусан, симфонияни эслатади; пухта ўйланиб тизимлаштирилган лейтмотив асосида бош мавзу мунтазам айланаверади. Мазкур мунтазам лейтмотив усулини Жойс Вагнердан ўрганди. Илк насрий асарлардаёқ ёзувчи бу усулни шу қадар маромига етказдики, унинг воситасида ташқи томондан турфа, узуқ-улуқ факт ва фавқулодда ҳодисаларни жамлаб, маиший тумуш ва рамзийликни юксак маҳорат билан боғлай олди.

Унинг машҳур «Улисс» асари етти йиллик машаққатли меҳнати туфайли юзага келган. Бу роман дунёда ягона, ҳеч бир бадиий асарга ўхшамаган, фалсафий-психология асар. «Улисс»га модернизм, сюррализм, экзистенциализм, фрейдча психоанализ услуби намунаси, «тафаккур оқими» йўналишидаги роман, ХХ аср субъектив идеалистик дунёқараши намунаси каби таърифлар берилган.
Собиқ иттифоқда бу асарга қизиқиш, уни ўрганиш ўтган асрнинг 20-йиллариданоқ бошланган эди. Илк бор литов тилига, кейинчалик латиш, эстон, рус, гуржи ва арман тилларига таржима қилинди.
Мана, ниҳоят, яратилганига қарийб бир аср ўтиб бўлса-да, «Улисс» ўзбек тилига ҳам ағдарилди. Бу ғаройиб романни китобхонларимизга таниқли олим ва таржимон Иброҳим Ғафуров ўзбек тилида тақдим этди.

— Ўзбек адабиётида модерн йўналишида ёзилган асарлар қайси жиҳатлари билан бошқа асарлардан фарқ қилади?

— Ўтган асрнинг 80 — 90 йилларида ўзбек адабиётида ушбу йўналишдаги жиддий изланишларни Мурод Муҳаммад Дўст, Ғаффор Ҳотамов, Олим Отахонов асарларида кўриш мумкин. Албатта, уларнинг ҳар бири ўзига хос услубга эга, аммо уларни бир умумийлик бирлаштиради. Бу умумийлик улар яратган қаҳрамонлар ички дунёси, руҳияти, онги фаолияти, тафаккури ҳаракатининг асосий тасвир майдонига кўчгани, бадиий характер яратиш онг оқими жараёни асосига қурилгани билан изоҳланади. Бу ёзувчилар инсоннинг ички майл-истакларини кашф этишда анъанавий наср йўлидан, синалган усуллардан фойдаланмайдилар, балки саъй-ҳаракатни қаҳрамоннинг ўз қўлига, ўз идрокига топшириб, ўзлари холис позицияда турадилар.

Ўтган асрнинг 90-йилларида адабиётшуносликда модерн тарафдорлари, Б.Рўзимуҳаммад ибораси билан айтганда, «янги янгилик» ва реализм тарафдорлари — «эски янгилик» ўртасида кўп мунозаралар бўлиб ўтди ва бу жараён ҳануз давом этаётир. Буни, албатта, табриклаш лозим. «Янги янгилик» тарафдорлари Р.Парфи, О.Мухтор, М.Муҳаммад Дўст, Х.Дўстмуҳаммад, Н.Эшонқул, А.Қутбиддин, Б.Рўзимуҳаммад, Т.Рустамов ва яна бир қатор ёзувчиларни модерн ижодкорлар қаторига қўядилар. Балки шундайдир. Бироқ бу таъкидлар, аввало, ўз исботини топмоғи, бунинг учун эса модернга юзаки қарамасдан, унинг туб моҳияти ва илдизлари ўрганилмоғи керак. Демоқчиманки, жаҳон бадиий интеллекти яратиб келаётган интеллектуал мулк турлари, усуллари қаторида модернга ҳам яшашга ҳақли йўналиш сифатида қараш лозим. Кўҳна ва баркамол ўзбек адабиётида модерн излари ҳам зоҳир бўлаётган экан, уни янгиликка интилиш деб қараш керак. Бироқ эндиликда адабиёт фақат шундан иборат бўлади, дейиш мутлақо нотўғри.

— Демак, модернизм йўналиши ўзбек адабиётига бегона эмас…

— Биласизми, адабиётимизга модерн оқими бегона эмас, айни пайтда, у ягона ҳам эмас. Модерн адабий ҳодиса сифатида Ғарбда пайдо бўлганми ёки Шарқда, деган масала кўндаланг бўлади. Тасаввуфга чуқур ёндошилса, мутафаккир боболаримизнинг кўп асарлари манти онг оқимини эслатиб туради. Узоққа бормай, мавлоно Румий ижодига эътибор қилайлик. «Ичиндаги ичиндадир» асарининг ўзиёқ фикримизга далил бўлиши мумкин. Албатта, ҳозирги замон модерни билан уларни тенглаб бўлмайди.

— Яқинда «Фарғона» нашриётида «Онг оқими. Модерн» номли салмоқли тадқиқотингиз босмадан чиқди. Бу китобда модернизм адабиёти бўйича кўп йиллик изланишларингизни жамлагансиз, шекилли.

— Истеъдодли ёзувчи Хуршид Дўстмуҳаммаднинг «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасида Ж.Жойснинг «Улисс» романи таржимасига ёзган мақоласи мени бундан ўн-ўн беш йил муқаддам ёзган ишларимга қайтарди, уларни бугунги кун талабидан келиб чиқиб қайта кўришга чорлади ва шу тариқа мазкур китоб юзага келди…

Манба: «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2009 йил 29-сони

MODERN BIZGA BEGONA EMAS,
BIROQ U YAGONA YO’NALISH EMAS…
Adabiyotshunos olim va yozuvchi Tilavoldi Jo’raev bilan suhbat
Suhbatdosh: Jamoliddin Muslim

Istiqlol yillarida jahon adabiyotidagi barcha izlanish va tajribalardan emin-erkin bahramand bo’la boshladik, chet ellik mashhur adiblarning asarlari o’zbek tiliga tarjima qilinib, chop etilmoqda. Bu jarayon xalqimizning ma’naviyatini umuminsoniy qadriyatlar bilan boyitishda muhim ahamiyatga ega. Biroq ayni ushbu yo’nalishdagi sa’y-harakatlar bugungidek shiddatkor davr talabiga qay darajada javob bera oladi?Darhaqiqat, jahon adabiyotida kechayotgan jarayonlardan xabardor bo’lish, badiiyat olamida paydo bo’lgan turli oqimlar, yo’nalishlarni bilish, ularga tanqidiy yondashish, ijodiy o’rganish har bir xalq adabiyoti taraqqiyotiga naf keltirishi muqarrar. Bu borada ko’p ishlarni amalga oshirish adabiyotshunoslar va tarjimonlar zimmasidadir. Jahon adabiyotini o’rganishning dolzarb mavzulari ustida tadqiqot olib borayotgan olimlardan endilikda yanada faol bo’lishlari talab etiladi.
Quyida e’tiboringizga taqdim etilayotgan suhbatda uzoq yillar g’arb modern adabiyoti va uning yirik vakili yozuvchi J.Joys ijodi bo’yicha izlangan adabiyotshunos olim Tilavoldi JO’RAEV adabiy aloqalar, ularning milliy adabiyotga ta’siri singari masalalari haqida fikr yuritadi.

— Sharq bilan G‘arb o‘rtasidagi madaniy aloqalar, o‘zaro ta’sirlar ko‘pasrlik tarixga ega. Bu davomli jarayon tarixchilar, adabiyotshunoslar tomonidan ko‘p o‘rganilgan. O‘zaro ta’sirlardan adabiyot sohasi ham chetda emas, albatta. Ayrim adabiyotshunoslar tomonidan “g‘arbga xos hodisa”, deya ta’riflanayotgan modern adabiyotining tarixi, dunyo xalqlari adabiyotiga ta’siri haqida nima deysiz?

— Dunyo paydo bo‘libdiki, hech qachon hech qaysi xalq, elat boshqa xalqlardan uzilib, o‘z holicha yashagan emas. Aks holda hech qanday taraqqiyot bo‘lmagan bo‘lur edi. Eng qadim davrlarda ham ajdodlarimiz Misr, Bobil, Yunoniston kabi mintaqalar bilan aloqa qilganlar. Ipak yo‘lining aksar qismi mamlakatimiz hududidan o‘tgani hunarmandchilik, savdo-sotiqning keng quloch yoyishiga olib kelgan. Ajdodlarimiz ishchan va uddaburon bo‘lganlarki, Vizantiya imperatorlari uzoq vaqtlarga qadar o‘zlarining diplomatik va moliya ishlariga yurtdoshlarimizni jalb etganlar. Madaniy aloqalar to‘g‘risida gapiradigan bo‘lsak, Vatanimizning uzoq o‘tmishi haqidagi asosiy ma’lumotlarni arxeologik topilmalar, Yaqin Sharq mamlakatlarida qadimda yashagan xalqlardan qolgan yozma yodgorliklar, yunonistonlik va rimlik mualliflarlar asarlaridan topamiz. Bu borada Heredot, Ktesiy, Strabon, Diodor asarlari qimmatlidir.

IX — XIV asrlarda Ispaniyada shakllangan tarjimonlar maktabi nafaqat «grek-arab fani»gina emas, balki movarounnahrlik allomalar Muhammad Muso Xorazmiy, Forobiy, Farg‘oniy, Beruniy, Ibn Sino asarlaridan ham G‘arbiy Ovruponi bahramand qildi. Sharq olimlari merosini tarjima etishda Ovrupo mamlakatlarida minglab tarjimonlar mehnat qildilar. Albatta, ilmiy, madaniy aloqalar hozirgi davrga kelib yangi yuksak bosqichga ko‘tarildi.

«Ong oqimi» adabiy yo‘nalishi sifatida paydo bo‘lgan modern adabiyoti to‘g‘risida gapiradigan bo‘lsak, uning ildizi dunyoda yaratilgan ilk rivoyat, asotir-miflarga borib bog‘lanadi. Odam alayhissalomning o‘g‘illari Hobil va Qobilning fojiasi, ularning istig‘fori, tavba-tazarrusi, iztiroblari hali-hanuz ong oqimining teran tomirlarida oqib kelmoqda.

Ong oqimiga xos murakkab jarayonni qog‘ozga tushirish osondek tuyulsa-da, aslida murakkab ijodiy ish. Bu yo‘nalishda yozilgan asar shakli va uslubi aksari hollarda assotsiativ syujetni talab etadi va u asosiy syujet turiga aylanadi. Assotsiativ syujet, o‘z navbatida, o‘ziga xos tasvir printsiplarini talab etadi.

Ma’lumki, jahon adabiyoti XX asrning birinchi choragida ushbu yo‘lni bosib o‘tgan. Uch mamlakatda bir davrning o‘zida, keyinchalik «modernistik» deb atalgan adabiy yo‘nalishga mansub uch daho adib — Marsel Prust (Frantsiya), Jeyms Joys (Irlandiya), Frants Kafka (Chexoslavakiya) dunyoga keldilar va jahon adabiyotida o‘chmas iz qoldirdilar. Ular dovrug‘i shu qadar yuksaklikka ko‘tarildiki, 1963 yili ovrupolik adiblarning bir yig‘inida qilingan har bir chiqish «go‘yo yagona adabiyot» — modernizm haqida bo‘ldi.

Ular adabiyotda o‘chmas iz qoldirish barobarida, yuzlab izdoshlarini topdilar. Jahon adabiyoti bir «selpinib» oldi. Yuzlab yangi joyschilar, yangicha ko‘rinishdagi modernchilar paydo bo‘ldi… Xullas, modernistik adabiyotning dunyo xalqlari adabiyotga ta’siri beqiyos. O‘zlashtirish — buzish degani emas, ayni paytda, u yaxshi narsaga bebaho hissa qo‘shadi. Unga taqlid, deb qarash esa kulgili.

— Modernizm bilan qiziqishingiz qachondan boshlangan, xususan, Jeyms Joys ijodini o‘rganishingizga nimalar turtki bo‘lgan?

— 1970-yillarda Moskvada o‘qib yurgan kezlarimda modernizmga «ola» qarashlar hukm surgan davr bo‘lishiga qaramay, talaba yoshlar, aspirantlar orasida bu oqim haqida ko‘p gapirilar, Joys, Kafka haqida diqqatni tortuvchi suhbatlar bo‘lar, go‘yo qandaydir yangilik, to‘g‘rirog‘i, g‘alati noodatiy mavhumlik meni o‘ziga jalb qilardi. Bir kuni chet el adabiyoti muxlisi bo‘lgan hamfikr Olga ismli qizning qo‘lida Jeyms Joys nomi bitilgan kitobchani ko‘rdim. Bu Xerri Levin muharrirligida «Pingvin kitoblar» nashriyoti tomonidan chop etilgan «Jeyms Joysning qisqa tanlangan asarlari» edi. Shu kitobcha bilan tanishish meni Joys dunyosini olib kirgan. 90-yillargacha, qariyb 20 yildan ortiq mutolaa, o‘qish-o‘rganish, Marsel Prust, Frants Kafka ijodi bilan tanishish meni modernizm haqida ilmiy izlanishga undadi.

Aslida o‘zim ingliz tili mutaxassisman. Farg‘ona dorilfununida 1968 — 1995 yillarda ingliz tilidan, asosan, tilshunoslikdan dars berdim. Nomzodlik dissertatsiyasini kasbiy ehtiyoj sifatida emas, dil amri bilan yozganman. Shaxsiy kutubxonamda saqlanayotgan, Oksford universiteti noshirlik bo‘limi chop etgan 900 sahifali «Joys» nomli maqolalar to‘plami, angliyalik kasbdoshlar tomonidan yuborilgan J.Joysning fundamental asarlari bilan yaqindan tanishganimdan so‘ng, maqsadimga bo‘lgan ishonch yanada mustahkamlandi. Modernizmga, J.Joys ijodiga qiziqishim ortdi.

— Izlanishlaringiz samarasi o‘laroq 1993 yili «Jeyms Joys» va bir yildan so‘ng «Fan» nashryotida «Ong oqimi va tasviriylik» kitoblaringiz chop etilganidan xabarimiz bor. Adabiy jamoatchilik o‘sha paytda ularni qanday kutib oldi?

— Bilasizmi, to‘g‘risini aytsam, e’tibor bo‘lmadi. Hamfikr do‘stim A.Mamatov homiyligida chop etilgan mazkur rivolalar, har holda, Joys poetikasi xususida edi. Bu kitobchalar Nizomiy nomidagi pedagogika instituti o‘zbek adabiyoti kafedrasiga, universitet yaqinidagi do‘konlarga bepul tarqatilgan edi. Hatto ijodkor do‘stlarga tarqatarsiz, deb bergan bir necha nusxa kitobchalar ham qaylardadir qoldi. Men bu gaplarni pisanda o‘rnida emas, mehnatimga achinganimdan ham ko‘ra, homiy oldida xijolat bo‘lganimdan aytayotirman.

Yana bir gap. Ustoz yozuvchimiz Shukur Xolmizaevning «O‘zAS»da «Kechirasiz, janob Karpenter, vaqtim ziqroq» sarlavhali maqolasi modern adabiyoti atrofidagi munozaralarning cho‘qqisi bo‘ldi. Gazetaning uch-to‘rt sonida munozara qizg‘in davom etdi, keyin so‘ndi. 2000-yillardagi bu bahsda yuqorida tilga olib o‘tilgan risolalar haqida lom-mim deyilgani yo‘q.

— J.Joys ijodi o‘ta murakkabligi bilan dunyo olimlarini o‘ylantirib kelmoqda. Uning asarlariga xos yetakchi xususiyatlar nimalardan iborat?

— Joys ijodining serqirraligi, o‘ziga xosligi asarlari poetikasining murakkabligini ham belgilaydi.

Adib ijodining asosiy shakllanish davri u yepifaniyalar yoza boshlagan yillarga (1900 — 1903) to‘g‘ri keladi. «Yepifaniya» (epiphanis) «Tangrining yuz ko‘rsatishi, tangriga yetishuv», degan ma’noni anglatadi. Joys yepifaniyaning asl ma’nosini o‘zgartirmaydi, balki uning mazmun ko‘lamini kengaytiradi. Uning yepifaniyasini bugungi adabiy tilga «tagma’no», deb o‘girish mumkin.

Joys ijodida ramzlar katta o‘rin tutadi. Adib uslubidagi bu muhim xususiyat norvegiyalik dramaturg Henrik Ibsen metodiga mansub. Juz’iylik va umumiylikning o‘zaro aloqasi, axloqiy muammolarga urg‘u berish Ibsen piesalarida realizmning ramziylik bilan uyg‘unlashib ketishini ta’minlagan. Bu usul, o‘z navbatida, Joys ijodi uchun ham xarakterli.

Joys nasri musiqa asarini, xususan, simfoniyani eslatadi; puxta o‘ylanib tizimlashtirilgan leytmotiv asosida bosh mavzu muntazam aylanaveradi. Mazkur muntazam leytmotiv usulini Joys Vagnerdan o‘rgandi. Ilk nasriy asarlardayoq yozuvchi bu usulni shu qadar maromiga yetkazdiki, uning vositasida tashqi tomondan turfa, uzuq-uluq fakt va favqulodda hodisalarni jamlab, maishiy tumush va ramziylikni yuksak mahorat bilan bog‘lay oldi.

Uning mashhur «Uliss» asari yetti yillik mashaqqatli mehnati tufayli yuzaga kelgan. Bu roman dunyoda yagona, hech bir badiiy asarga o‘xshamagan, falsafiy-psixologiya asar. «Uliss»ga modernizm, syurralizm, ekzistentsializm, freydcha psixoanaliz uslubi namunasi, «tafakkur oqimi» yo‘nalishidagi roman, XX asr sub’ektiv idealistik dunyoqarashi namunasi kabi ta’riflar berilgan.

Sobiq ittifoqda bu asarga qiziqish, uni o‘rganish o‘tgan asrning 20-yillaridanoq boshlangan edi. Ilk bor litov tiliga, keyinchalik latish, eston, rus, gurji va arman tillariga tarjima qilindi.

Mana, nihoyat, yaratilganiga qariyb bir asr o‘tib bo‘lsa-da, «Uliss» o‘zbek tiliga ham ag‘darildi. Bu g‘aroyib romanni kitobxonlarimizga taniqli olim va tarjimon Ibrohim G‘afurov o‘zbek tilida taqdim etdi.

— O‘zbek adabiyotida modern yo‘nalishida yozilgan asarlar qaysi jihatlari bilan boshqa asarlardan farq qiladi?

— O‘tgan asrning 80 — 90 yillarida o‘zbek adabiyotida ushbu yo‘nalishdagi jiddiy izlanishlarni Murod Muhammad Do‘st, G‘affor Hotamov, Olim Otaxonov asarlarida ko‘rish mumkin. Albatta, ularning har biri o‘ziga xos uslubga ega, ammo ularni bir umumiylik birlashtiradi. Bu umumiylik ular yaratgan qahramonlar ichki dunyosi, ruhiyati, ongi faoliyati, tafakkuri harakatining asosiy tasvir maydoniga ko‘chgani, badiiy xarakter yaratish ong oqimi jarayoni asosiga qurilgani bilan izohlanadi. Bu yozuvchilar insonning ichki mayl-istaklarini kashf etishda an’anaviy nasr yo‘lidan, sinalgan usullardan foydalanmaydilar, balki sa’y-harakatni qahramonning o‘z qo‘liga, o‘z idrokiga topshirib, o‘zlari xolis pozitsiyada turadilar.

O‘tgan asrning 90-yillarida adabiyotshunoslikda modern tarafdorlari, B.Ro‘zimuhammad iborasi bilan aytganda, «yangi yangilik» va realizm tarafdorlari — «eski yangilik» o‘rtasida ko‘p munozaralar bo‘lib o‘tdi va bu jarayon hanuz davom etayotir. Buni, albatta, tabriklash lozim. «Yangi yangilik» tarafdorlari R.Parfi, O.Muxtor, M.Muhammad Do‘st, X.Do‘stmuhammad, N.Eshonqul, A.Qutbiddin, B.Ro‘zimuhammad, T.Rustamov va yana bir qator yozuvchilarni modern ijodkorlar qatoriga qo‘yadilar. Balki shundaydir. Biroq bu ta’kidlar, avvalo, o‘z isbotini topmog‘i, buning uchun esa modernga yuzaki qaramasdan, uning tub mohiyati va ildizlari o‘rganilmog‘i kerak. Demoqchimanki, jahon badiiy intellekti yaratib kelayotgan intellektual mulk turlari, usullari qatorida modernga ham yashashga haqli yo‘nalish sifatida qarash lozim. Ko‘hna va barkamol o‘zbek adabiyotida modern izlari ham zohir bo‘layotgan ekan, uni yangilikka intilish deb qarash kerak. Biroq endilikda adabiyot faqat shundan iborat bo‘ladi, deyish mutlaqo noto‘g‘ri.

— Demak, modernizm yo‘nalishi o‘zbek adabiyotiga begona emas…

— Bilasizmi, adabiyotimizga modern oqimi begona emas, ayni paytda, u yagona ham emas. Modern adabiy hodisa sifatida G‘arbda paydo bo‘lganmi yoki Sharqda, degan masala ko‘ndalang bo‘ladi. Tasavvufga chuqur yondoshilsa, mutafakkir bobolarimizning ko‘p asarlari manti ong oqimini eslatib turadi. Uzoqqa bormay, mavlono Rumiy ijodiga e’tibor qilaylik. «Ichindagi ichindadir» asarining o‘ziyoq fikrimizga dalil bo‘lishi mumkin. Albatta, hozirgi zamon moderni bilan ularni tenglab bo‘lmaydi.

— Yaqinda «Farg‘ona» nashryotida «Ong oqimi. Modern» nomli salmoqli tadqiqotingiz bosmadan chiqdi. Bu kitobda modernizm adabiyoti bo‘yicha ko‘p yillik izlanishlaringizni jamlagansiz, shekilli.

— Iste’dodli yozuvchi Xurshid Do‘stmuhammadning «O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasida J.Joysning «Uliss» romani tarjimasiga yozgan maqolasi meni bundan o‘n-o‘n besh yil muqaddam yozgan ishlarimga qaytardi, ularni bugungi kun talabidan kelib chiqib qayta ko‘rishga chorladi va shu tariqa mazkur kitob yuzaga keldi…

М: «O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2009 yil 29-soni