Шарқ адабиётининг атоқли шоири ва мутафаккири Муҳаммад Иқбол Ҳофизни буюк сеҳргар, деб луфт этган эди. Чиндан ҳам дунё адабиётида сўзни Ҳофиздай минг бир мақомда ўйнатган, сўзга минг бир маъно юклаган, сўзни минг бир сеҳру синоат пардасига ўраган яна бир шоирни топиш мумкин эмас. Ҳофиз шеърлари табиийлиги, самимийлиги, ҳассос бир муҳаббат ва юксак бадииятга йўғрилганлиги, мазмуни теран ва серқатламлиги, фалсафасининг қуюқлиги, нозик ишораларга бойлиги, услубининг мураккаблиги учун ҳам унга «лисон ул-ғайб» — «ғойибнинг тили» сифатини берганлар.
Ҳофиз Шерозий
ҒАЗАЛЛАР
Мирзо Кенжабек таржималари
Шамсуддин Муҳаммад Ҳофиз Шерозий Эроннинг Шероз шаҳрида туғилган. Лекин бутун умри давомида она шаҳридан четга чиқмаган бу «исонафаслик ринди Шероз» (Навоий) ўзининг ёниқ шеърлари билан ярим дунёни эгаллади ва ўзидан кейинги Шарқу Ғарб адабиётига катта таъсир кўрсатди. Буюк немис шоири Ҳёте Ҳофизни «ноёб услуб даҳоси», «муқаддас Ҳофиз» деб улуғлаб, унинг таъсирида «Ғарбу Шарқ девони»ни яратган бўлса, В. Жуковский, А. Пушкин, Ю. Лермонтов, А. Фет, С. Есенин каби рус шоирлари Ҳофиздан илҳомланиб, «ҳофизона» оҳангларда шеърлар ёзганлар, унинг ижодини юксак баҳолаганлар. Шарқда эса Шероз булбулидан таъсирланмаган шоирнинг ўзи йўқ ҳисоби.
Шарқ адабиётининг атоқли шоири ва мутафаккири Муҳаммад Иқбол Ҳофизни буюк сеҳргар, деб луфт этган эди. Чиндан ҳам дунё адабиётида сўзни Ҳофиздай минг бир мақомда ўйнатган, сўзга минг бир маъно юклаган, сўзни минг бир сеҳру синоат пардасига ўраган яна бир шоирни топиш мумкин эмас. Ҳофиз шеърлари табиийлиги, самимийлиги, ҳассос бир муҳаббат ва юксак бадииятга йўғрилганлиги, мазмуни теран ва серқатламлиги, фалсафасининг қуюқлиги, нозик ишораларга бойлиги, услубининг мураккаблиги учун ҳам унга «лисон ул-ғайб» — «ғойибнинг тили» сифатини берганлар.
Ҳофиз ҳаммаёқни вайронага айлантирган мўғуллар ҳукмронлиги инқирозга учраб, майда хонликлар ўртасидаги ўзаро тожу тахт талашлари авж олган, бундан халқнинг тинкаси қуриб, аҳволи хароб бўлган бир даврда яшаб ижод этди. 50 йил (1338—1388) мобайнида 6 марта подшоҳ алмашганлиги ҳам шоир яшаган даврнинг нотинчлигини кўрсатади. Бу нарса унинг ижодига таъсир этмаслиги мумкин эмас эди. Маъшуқа таъриф-тавсифи, висол лаззати-ю, ҳижрон ҳасратини тараннум этиш воситаси бўлган ғазалга Ҳофиз ижтимоий мавзулар, фалсафий фикр-мулоҳазаларни омухта қилди. У ишқ аталган улкан ва бепоён мавзу ичига Олам ва Одам дардини, ўз даврининг ўткир ижтимоий муаммоларини дадил олиб кирди ва маҳорат билан шеърга солди. Ҳофизни Ҳофиз қилган нарса аслида шу.
Ҳофиздан бор-йўғи бир девон мерос қолган. Шуни ҳам унинг ўзи тузмаган. Бу ишни Ҳофиз вафотидан 30—40 йил кейин шоирнинг дўсти ва шогирди Муҳаммад Гуландом амалга оширган. Лекин шу биргина девони билан ҳам у ярим дунёни эгаллади.
Ҳофиз ижодидан намуналарни ўзбек тилига Хуршид, Муинзода, Чустий, Васфий, Шоислом Шомуҳамедов, Жуманиёз Жабборов, Эркин Воҳидов, Жонибек Қувноқ каби форс-тожик адабиётининг билимдонлари таржима қилганлар
* * *
Ёр зулфининг йўлида хато кетса — кетибдир!
Бизга қаро холидан жафо кетса — кетибдир!
Ул ёр хирманида ишқ барқи куйса — куймиш,
Шоҳ жабри биз гадога раво кетса — кетибдир!
Дил хотири тариқат йўлида йўқ — кетир май,
Кўрган кудуратинг ҳам сафо кетса — кетибдир!
Севги сабот сўрайдир, кўнгилгинам, сабр эт,
Малол келса — келибдир, хато кетса — кетибдир!
Дилдор ғамзасидин дил хор ўлса — ўлибдир,
Жонону жон аро можаро кетса — кетибдир!
Сўз аҳлидин маломат аён келибдир, аммо,
Даврадошлар аро тек низо кетса — кетибдир!
Ҳофиз айбини, воиз, айт, нега хонақоҳда
Боғлабсан эрк оёғин, қўй-о, кетса — кетибдир!
***
Жонон жамолисиз жон жаҳди жаҳони йўқдир,
Киминг жоноии йўқдир, ҳақ сўзки, жони йўқдир.
Ҳеч кимда дилситоним бир кўрмадим нишонин,
Ё хабарнмми йўқдир ва ё нишони йўқдир.
Ҳар шабнам-о бу йўлда юз баҳр эрур оловли,
Дард улки, бу — муаммо, шарҳу баёни йўқдир.
Қўлдан бериб бўлурму фароғат манзилини,
Эй, сорбон, чекинғил-ки йўл поёни йўқдир.
Эгик қоматни чанги ишрат оҳангин айтур,
Тинглаки пийр пандин, асло зиёни йўқдир.
Риндлиғ русумин эй, дил, сен муҳтасибдан ўрган,
Ул маст эрур, кишинииг андин гумони йўқдир.
Елга берибдур айём Қорун ганжини охир,
Кўнгил қулоғига айт-ки, зар ниҳони йўқдир.
Гар шам ўзи рақибинг, яшир ҳоли ғарибинг,
Боши кесик у шўхнинг банди забони йўқдир.
Ҳофиздай бандаси йўқ ҳеч кимсанинг жаҳонда,
Ҳеч кимсанинг санингдай, зеро, султони йўқдир!
* * *
Дедим: Лабинг қачон-о бир комрон айлаюр?
Деди: Наки деюрсан — кўзга, шу он айлаюр!
Дедим: Миср хирожин айлаюр талаб лабинг.
Дедики: Бу талабда бир оз зиён айлаюр.
Дедим: Ким ул — даҳонинг нуктасига топди йўл?
Дедики: Бу қиссани ул нуктадон айлаюр!
Дедим: Самад-ла ўлтир, санампараст бўлма!
Дедики: Ишқ унга ҳам, бунга равон айлаюр!
Дедим: Майхона завқи ғамни олур дилдин.
Деди: Яхшидур улким, дил шодмон айлаюр!
Дедим: Шаробу хирқа мазҳабга одат эрмас,
Деди: Қабул мазҳаби пири муғон айлаюр!
Дедим: Лаъли лабингдин мен кексага не суддир?
Дедики: Бўса болдур, ул навқирон айлаюр!
Дедим: Қачон хожа ҳажла* томон боргай?
Деди: Қачонки ой-у Зуҳро қирон айлаюр!**
Дедим: Дуойи жонинг этмак Ҳофизга шондир!
Деди: Етти осмон дуойи жон айлаюр!
* Ҳ а ж л а — чимилдиқ.
** Қирон айламак — яқинлашмак. Осмон илмига кўра, ой билан муштарийнинг (зуҳронинг) яқинлашуви яхшилик ҳолати экан. Ташбиҳ шунга ишорадир. (Таржимон)
* * *
Салоҳ биздин не истарсенки, мастларга сало дебмиз,
Ажиб маст наргисинг даври саломингга дуо дебмиз.
Менга майхонанинг очғил эшикин — хонақоҳ беркдир,
Ишонғил, гар ишонмассен, шудир сўз, биз адо дебмиз.
Сенинг кўзингдан, эй соқий, хароб бўлдим, хароб бўлдим,
Вале дўстдан бало келса, яна минг марҳабо дебмиз!
Мурувват этмасанг бизга, пушаймонлиғ бўлур охир,
Унутма ҳеч бу маъноники, хизматдин санго дебмиз.
Дедим: Қаддинг эрур шамшоду ёндирди хижолатлар,
Нечун айтиб бу нисбатни, бу бўҳтонни расо дебмиз!
Жигар нофам каби қондир — қародир, чин жазодир бу —
Қаро зулфингга сўз айтибмиз-у, чиндан хато дебмиз.
Ўзинг оташсан-у, Ҳофиз валекин ёр ёнмайдир,
Демак, гулдин шикоятни сабога нораво дебмиз.
***
Ёна келгайдир Юсуф Канъонға шоён, ғам ема;
Кун келиб, қайғу уйи бўлғай гулистон, ғам ема!
Мунглуғ ул кўнгул яна кулгуси, кўнглинг бузмагил,
Шўрлиғ ул бош ўлғуси кўкларда — шодон, ғам ема
Э, қушим, умринг баҳор ўлса, чаман тахтида боз
Гул чодрин бошга тортғайсен, хушилхон, ғам ема.
Юрмагай бизнинг муродга гарчи гардун нкки кун,
Қолмағай бирдай бу даврон ҳоли яксон, ғам ема.
Сирри ғайбдин ноумидлар ўлмағил, бордир ҳали —
Не ўйинлар парданинг ортида пинҳон, ғам ема!
Ҳолимиз ёр фурқати бирла рақиб қистовида,
Барчасин кўргай фалак, этгайдир осон, ғам ема.
Гарчи манзил серхатардир, гарчи мақсад кўп йироқ.
Ҳеч бирор йўл йўқки, анга йўқса поён, ғам ема!..
***
Гул ёр юзисиз зинҳор хуш ўлмас,
Бодасизин ҳеч баҳор хуш ўлмас,
Гар лолазор йўқ, чаман сафоси,
Бўстон тавофи эй ёр, хуш ўлмас.
Булбул куйисиз сарв ила гулнинг
Рақс айламоғи — бекор, хуш ўлмас.
Боғ ила гулзор хушдир, валекин
Ёр суҳбатисиз такрор хуш ўлмас.
Сиймин бағирсиз, ширин ўпичсиз
Жонона бирлан дийдор хуш ўлмас.
Ер сувратисиз ақлимни олган
Ҳар неча тасвир-ким бор, хуш ўлмас.
Ҳофиз, бу жонинг — ожиз эҳсонинг,
Этсанг-да они ниссор, хуш ўлмас.
Манба: Мирзо Кенжабоев. Муножот,Тошкент, Адабиёт ва санъат нашриёти, 1986
Hofiz Sheroziy
G’AZALLAR
Mirzo Kenjabek tarjimalari
Shamsuddin Muhammad Hofiz Sheroziy Eronning Sheroz shahrida tug’ilgan. Lekin butun umri davomida ona shahridan chetga chiqmagan bu «isonafaslik rindi Sheroz» (Navoiy) o’zining yoniq she’rlari bilan yarim dunyoni egalladi va o’zidan keyingi Sharqu G’arb adabiyotiga katta ta’sir ko’rsatdi. Buyuk nemis shoiri Hyote Hofizni «noyob uslub dahosi», «muqaddas Hofiz» deb ulug’lab, uning ta’sirida «G’arbu Sharq devoni»ni yaratgan bo’lsa, V. Jukovskiy, A. Pushkin, YU. Lermontov, A. Fet, S. Yesenin kabi rus shoirlari Hofizdan ilhomlanib, «hofizona» ohanglarda she’rlar yozganlar, uning ijodini yuksak baholaganlar. Sharqda esa Sheroz bulbulidan ta’sirlanmagan shoirning o’zi yo’q hisobi.
Sharq adabiyotining atoqli shoiri va mutafakkiri Muhammad Iqbol Hofizni buyuk sehrgar, deb luft etgan edi. Chindan ham dunyo adabiyotida so’zni Hofizday ming bir maqomda o’ynatgan, so’zga ming bir ma’no yuklagan, so’zni ming bir sehru sinoat pardasiga o’ragan yana bir shoirni topish mumkin emas. Hofiz she’rlari tabiiyligi, samimiyligi, hassos bir muhabbat va yuksak badiiyatga yo’g’rilganligi, mazmuni teran va serqatlamligi, falsafasining quyuqligi, nozik ishoralarga boyligi, uslubining murakkabligi uchun ham unga «lison ul-g’ayb» — «g’oyibning tili» sifatini berganlar.
Hofiz hammayoqni vayronaga aylantirgan mo’g’ullar hukmronligi inqirozga uchrab, mayda xonliklar o’rtasidagi o’zaro toju taxt talashlari avj olgan, bundan xalqning tinkasi qurib, ahvoli xarob bo’lgan bir davrda yashab ijod etdi. 50 yil (1338—1388) mobaynida 6 marta podshoh almashganligi ham shoir yashagan davrning notinchligini ko’rsatadi. Bu narsa uning ijodiga ta’sir etmasligi mumkin emas edi. Ma’shuqa ta’rif-tavsifi, visol lazzati-yu, hijron hasratini tarannum etish vositasi bo’lgan g’azalga Hofiz ijtimoiy mavzular, falsafiy fikr-mulohazalarni omuxta qildi. U ishq atalgan ulkan va bepoyon mavzu ichiga Olam va Odam dardini, o’z davrining o’tkir ijtimoiy muammolarini dadil olib kirdi va mahorat bilan she’rga soldi. Hofizni Hofiz qilgan narsa aslida shu.
Hofizdan bor-yo’g’i bir devon meros qolgan. Shuni ham uning o’zi tuzmagan. Bu ishni Hofiz vafotidan 30—40 yil keyin shoirning do’sti va shogirdi Muhammad Gulandom amalga oshirgan. Lekin shu birgina devoni bilan ham u yarim dunyoni egalladi.
Hofiz ijodidan namunalarni o’zbek tiliga Xurshid, Muinzoda, Chustiy, Vasfiy, Shoislom Shomuhamedov, Jumaniyoz Jabborov, Erkin Vohidov, Jonibek Quvnoq kabi fors-tojik adabiyotining bilimdonlari tarjima qilganlar
* * *
Yor zulfining yo’lida xato ketsa — ketibdir!
Bizga qaro xolidan jafo ketsa — ketibdir!
Ul yor xirmanida ishq barqi kuysa — kuymish,
Shoh jabri biz gadoga ravo ketsa — ketibdir!
Dil xotiri tariqat yo’lida yo’q — ketir may,
Ko’rgan kudurating ham safo ketsa — ketibdir!
Sevgi sabot so’raydir, ko’ngilginam, sabr et,
Malol kelsa — kelibdir, xato ketsa — ketibdir!
Dildor g’amzasidin dil xor o’lsa — o’libdir,
Jononu jon aro mojaro ketsa — ketibdir!
So’z ahlidin malomat ayon kelibdir, ammo,
Davradoshlar aro tek nizo ketsa — ketibdir!
Hofiz aybini, voiz, ayt, nega xonaqohda
Bog’labsan erk oyog’in, qo’y-o, ketsa — ketibdir!
***
Jonon jamolisiz jon jahdi jahoni yo’qdir,
Kiming jonoii yo’qdir, haq so’zki, joni yo’qdir.
Hech kimda dilsitonim bir ko’rmadim nishonin,
YO xabarnmmi yo’qdir va yo nishoni yo’qdir.
Har shabnam-o bu yo’lda yuz bahr erur olovli,
Dard ulki, bu — muammo, sharhu bayoni yo’qdir.
Qo’ldan berib bo’lurmu farog’at manzilini,
Ey, sorbon, cheking’il-ki yo’l poyoni yo’qdir.
Egik qomatni changi ishrat ohangin aytur,
Tinglaki piyr pandin, aslo ziyoni yo’qdir.
Rindlig’ rusumin ey, dil, sen muhtasibdan o’rgan,
Ul mast erur, kishiniig andin gumoni yo’qdir.
Yelga beribdur ayyom Qorun ganjini oxir,
Ko’ngil qulog’iga ayt-ki, zar nihoni yo’qdir.
Gar sham o’zi raqibing, yashir holi g’aribing,
Boshi kesik u sho’xning bandi zaboni yo’qdir.
Hofizday bandasi yo’q hech kimsaning jahonda,
Hech kimsaning saningday, zero, sultoni yo’qdir!
* * *
Dedim: Labing qachon-o bir komron aylayur?
Dedi: Naki deyursan — ko’zga, shu on aylayur!
Dedim: Misr xirojin aylayur talab labing.
Dediki: Bu talabda bir oz ziyon aylayur.
Dedim: Kim ul — dahoning nuktasiga topdi yo’l?
Dediki: Bu qissani ul nuktadon aylayur!
Dedim: Samad-la o’ltir, sanamparast bo’lma!
Dediki: Ishq unga ham, bunga ravon aylayur!
Dedim: Mayxona zavqi g’amni olur dildin.
Dedi: Yaxshidur ulkim, dil shodmon aylayur!
Dedim: Sharobu xirqa mazhabga odat ermas,
Dedi: Qabul mazhabi piri mug’on aylayur!
Dedim: La’li labingdin men keksaga ne suddir?
Dediki: Bo’sa boldur, ul navqiron aylayur!
Dedim: Qachon xoja hajla* tomon borgay?
Dedi: Qachonki oy-u Zuhro qiron aylayur!**
Dedim: Duoyi joning etmak Hofizga shondir!
Dedi: Yetti osmon duoyi jon aylayur!
* H a j l a — chimildiq.
** Qiron aylamak — yaqinlashmak. Osmon ilmiga ko’ra, oy bilan mushtariyning (zuhroning) yaqinlashuvi yaxshilik holati ekan. Tashbih shunga ishoradir. (Tarjimon)
* * *
Saloh bizdin ne istarsenki, mastlarga salo debmiz,
Ajib mast nargising davri salomingga duo debmiz.
Menga mayxonaning ochg’il eshikin — xonaqoh berkdir,
Ishong’il, gar ishonmassen, shudir so’z, biz ado debmiz.
Sening ko’zingdan, ey soqiy, xarob bo’ldim, xarob bo’ldim,
Vale do’stdan balo kelsa, yana ming marhabo debmiz!
Muruvvat etmasang bizga, pushaymonlig’ bo’lur oxir,
Unutma hech bu ma’noniki, xizmatdin sango debmiz.
Dedim: Qadding erur shamshodu yondirdi xijolatlar,
Nechun aytib bu nisbatni, bu bo’htonni raso debmiz!
Jigar nofam kabi qondir — qarodir, chin jazodir bu —
Qaro zulfingga so’z aytibmiz-u, chindan xato debmiz.
O’zing otashsan-u, Hofiz valekin yor yonmaydir,
Demak, guldin shikoyatni saboga noravo debmiz.
***
Yona kelgaydir Yusuf Kan’ong’a shoyon, g’am yema;
Kun kelib, qayg’u uyi bo’lg’ay guliston, g’am yema!
Munglug’ ul ko’ngul yana kulgusi, ko’ngling buzmagil,
Sho’rlig’ ul bosh o’lg’usi ko’klarda — shodon, g’am yema
E, qushim, umring bahor o’lsa, chaman taxtida boz
Gul chodrin boshga tortg’aysen, xushilxon, g’am yema.
Yurmagay bizning murodga garchi gardun nkki kun,
Qolmag’ay birday bu davron holi yakson, g’am yema.
Sirri g’aybdin noumidlar o’lmag’il, bordir hali —
Ne o’yinlar pardaning ortida pinhon, g’am yema!
Holimiz yor furqati birla raqib qistovida,
Barchasin ko’rgay falak, etgaydir oson, g’am yema.
Garchi manzil serxatardir, garchi maqsad ko’p yiroq.
Hech biror yo’l yo’qki, anga yo’qsa poyon, g’am yema!..
***
Gul yor yuzisiz zinhor xush o’lmas,
Bodasizin hech bahor xush o’lmas,
Gar lolazor yo’q, chaman safosi,
Bo’ston tavofi ey yor, xush o’lmas.
Bulbul kuyisiz sarv ila gulning
Raqs aylamog’i — bekor, xush o’lmas.
Bog’ ila gulzor xushdir, valekin
Yor suhbatisiz takror xush o’lmas.
Siymin bag’irsiz, shirin o’pichsiz
Jonona birlan diydor xush o’lmas.
Yer suvratisiz aqlimni olgan
Har necha tasvir-kim bor, xush o’lmas.
Hofiz, bu joning — ojiz ehsoning,
Etsang-da oni nissor, xush o’lmas.
Manba: Mirzo Kenjaboev. Munojot,Toshkent, Adabiyot va san’at nashriyoti, 1986
