4 сентябрь — Улуғ ватандошимиз Абу Райҳон Беруний таваллуд топган куннинг 1040 йиллиги

    Абу Райҳон Муҳаммад ибн Аҳмад Беруний ўрта асрларнинг буюк энциклопедик олимларидан эди. Унинг буюклиги ўша даврнинг деярли барча фанларига қўшган бетакрор илмий меросида намоён бўлади. Берунийнинг илмий салоҳиятига машҳур шарқшунос олим И.Ю.Крачковский «у қизиққан илм соҳаларидан кўра қизиқмаган соҳаларини санаб ўтиш осондир» деб баҳо берган эди.

«Fazo-Video» studiyasi mahsuloti
2011 yilda tasvirga olingan
Film ijodkorlari: M.To’ychiyev,A.Goryunov,Sh.Egamberdiyev va boshqalar

АБУ РАЙҲОН БЕРУНИЙ

Абу Райҳон Муҳаммад ибн Аҳмад Беруний ўрта асрларнинг буюк энциклопедик олимларидан эди. Унинг буюклиги ўша даврнинг деярли барча фанларига қўшган бетакрор илмий меросида намоён бўлади. Берунийнинг илмий салоҳиятига машҳур шарқшунос олим И.Ю.Крачковский «у қизиққан илм соҳаларидан кўра қизиқмаган соҳаларини санаб ўтиш осондир» деб баҳо берган эди.

Ғарб тадқиқодчиларидан М.Мейерхофф эса «Беруний мусулмон фанини намойиш этувчи энциклопедик олимларнинг энг машҳури бўлиши керак» деган фикрни билдиради.

Олим 973 йили Хоразмнинг қадимги пойтахти Кот шаҳрида таваллуд топди. У болалик ва ўспиринлик йиллрини ўз ватанида ўтказиб ўша ерда турли илимларни ўрганди ва олим сифатида шаклланди.

Беруний замонасининг машҳур олими Абу Наср Мансур ибн Ироқ қўлида таълим олади, ўша пайтлар Бухорода яшаётган бўлажак олим Абу Али ибн Сино билан ёзишмалар орқали илмий мулоқотда бўлади.

У она тилидан ташқари араб, суғдий, форс, сурёний, юнон тилларини, кейинчалик Ҳиндистонда санскрит тилини ўрганди., юнон тилини эса юнон миллатига мансуб қўшнисидан ўрганган. Бу эса ўз навбатида Берунийга мазкур тиллардаги асарлар билан чуқур танишишга имконият яратди.

Беруний тиббиётга бағишланган «Сайдана» асарида мингдан ортиқ доривор моддалар номини 30 тилда ёзиб чиққан.

Хоразмдаги сиёсий вазиятни ўзгариши натижасида Беруний 998 йили Жўржон шаҳрига кетишга мажбур бўлади. У бу даврга қадар Кот ва Рай шаҳарларида ўзининг дстлабки илмий изланишларини бошлаб юборган эди. Жўржонда кечган йиллар (998-1004йиллар) Беруний учун йирик изланишлар ва ижодий камолот даври бўлди.

Ўзининг биринчи астрономик тажрибаларни 16 ёшда Кот шаҳрида бошлаган аллома, Жўржонда нафақат астрономия ва бошқа табиий фанлар билан шуғулланди, балки тарих ва дин тарихи билан ҳам қизиқди. Олимнинг муҳим асарларидан бири «Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар» унинг Жўржон саройида хизмат қилган даврида яратилади.

1000 йили тугаллаган бу асар муаллифнинг кўп қиррали олим эканини намойиш этди ва унга катта шуҳрат келтирди. Умуман, Беруний Жўржонда 10 дан ортиқ асрларини битишга муяссар бўлди.

Беруний 1005 йилда Хоразмга қайтади. Хоразмнинг янги хукмдори Абу Аббос Маъмун ибн Маъмун Берунийни ўз саройида катта иззат-ҳурмат билан қабул қилади. Маъмун раҳнамолигида вужудга келган илмий марказда фаолият кўрсатиш билан бирга сиёсий жараёнларда ҳам Хоразмшоҳнинг яқин маслаҳатчисига айланади.

Хоразмнинг Маҳмуд Ғазнавий томонидан босиб олиниши Беруний ҳаётини хавф остига қўйди. У Хоразмшоҳ саройидаги аксарият олимлар, жумладан, устози Абу Наср ибн Ироқ, Абул-Хайр Ҳаммар ва бошқалар билан бирга Ғазна шаҳрига олиб кетилади.

Маълумки, Хоразм илмий мазказидаги олимлардан фақат Ибн Сино ва Абу Саҳл Масиҳийлар Маҳмуд Ғазнавий зулмидан ҳавотирланиб, Ғазнага эмас, Жўржонга қараб йўл олган эдилар.

Берунийнинг 1017-1048 йилларда Ғазнада кечирган ҳаёти моддий ва сиёсий жиҳатдан машаққатли бўлишига қарамасдан, унинг илмий фаолияти учун маҳсулдор давр бўлди. У Маҳмуд Ғазнавий саройида кечган дастлабки йилларда астрономия ва геодезия масалаларига катта эътибор берди.

Муаллифнинг илмий адабиётларда қисқача «Геодезия» деб юритиладиган «Турар жойлар орасидаги масофани текшириш учун жойларнинг охирги чегараларни аниқлаш» номли астрономия ва географияга бағишланган асари 1025 йилда ёзиб тугатилди.

Берунийнинг «Мунажжимлик санъатидан бошланғич тушунчалар» асари ҳам 1029 йилда Ғазнада ёзилади. Орадан бир йил ўтгандан сўнг у ўзининг «Ҳиндистон» номи билан танилган «Ҳиндларнинг ақлга сиғадиган ва сиғмайдиган таълимотларини аниқлаш» китобини якунлайди. Бунда Беруний ҳозирги Америка китъасини мавжудлигини Колумбдан бир неча аср аввал илмий асослаб берган.

Бу шоҳ асарнинг вужудга келишига Маҳмуд Ғазнавининг Ҳиндистонга юришлари сабаб бўлди. Саройнинг энг нуфузли астрологларидан саналган Беруний Маҳмуд Ғазнавий билан Ҳиндистонда бир муддат истиқомад қилади ва у ерда санскрит тилини мукаммал эгаллашга мувоффақ бўлади. У бу тил ёрдамида ҳиндларнинг тарихи, урф-одати маданияти ва фани билан яқиндан танишади ва натижада юқоридаги асарни таълиф этади. 1030 йили Маҳмуд Ғазнавий вафот этиб таҳтга унинг ўғли Масъуднинг ўтириши Берунийнинг аҳволини анча яхшилайди.

Олим ўзининг астрономияга оид энг йирик асарини мазкур ҳукумдорга бағишлаб «Масъуд қонуни» деб атайди. ўрта асрнинг машҳур олимларидан Ёқут Ал-Хамавийнинг ёзишига кўра, Султон Масъуд бу асар учун Берунийга бир филга ортилган катта миқдордаги кумуш тангалар ҳадя этади.

Ёқут Ал-Хамавийнинг фикрича «Масъуд қонуни» китоби математика ва астрономия бўйича унгача ёзилган барча китобларнинг изини ўчириб юборган.

Олим Султон Масъуднинг ўғли Мавдуднинг ҳукумронлик йилларида (1041-1049) ўзининг «Минералогия» ва «Фармакогнозия» деб аталган икки асарини ёзади. Уларнинг ҳар бири мазкур соҳалардаги бетакрор асарлардан бўлиб, жаҳон маданиятиинг ноёб дурдоналаридан ҳисобланади. Абу Райхон Беруний 1048 йили Ғазнада вафот этади.

Олим ёзиб қолдирган 160 дан ортиқ асарлари билан астрономия, астрология, математика, геодезия, геология, минералогия, география, арифметика, табобат, фармокогнозия, тарих, филология ва бошқа фанларнинг ривожига ноёб ҳисса қўша олди.

ABU RAYHON BERUNIY

Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad Beruniy o’rta asrlarning buyuk entsiklopedik olimlaridan edi. Uning buyukligi o’sha davrning deyarli barcha fanlariga qo’shgan betakror ilmiy merosida namoyon bo’ladi. Beruniyning ilmiy salohiyatiga mashhur sharqshunos olim I.YU.Krachkovskiy «u qiziqqan ilm sohalaridan ko’ra qiziqmagan sohalarini sanab o’tish osondir» deb baho bergan edi.G’arb tadqiqodchilaridan M.Meyerxoff esa «Beruniy musulmon fanini namoyish etuvchi entsiklopedik olimlarning eng mashhuri bo’lishi kerak» degan fikrni bildiradi.

Olim 973 yili Xorazmning qadimgi poytaxti Kot shahrida tavallud topdi. U bolalik va o’spirinlik yillrini o’z vatanida o’tkazib o’sha yerda turli ilimlarni o’rgandi va olim sifatida shakllandi.Beruniy zamonasining mashhur olimi Abu Nasr Mansur ibn Iroq qo’lida ta’lim oladi, o’sha paytlar Buxoroda yashayotgan bo’lajak olim Abu Ali ibn Sino bilan yozishmalar orqali ilmiy muloqotda bo’ladi.U ona tilidan tashqari arab, sug’diy, fors, suryoniy, yunon tillarini, keyinchalik Hindistonda sanskrit tilini o’rgandi., yunon tilini esa yunon millatiga mansub qo’shnisidan o’rgangan. Bu esa o’z navbatida Beruniyga mazkur tillardagi asarlar bilan chuqur tanishishga imkoniyat yaratdi.

Beruniy tibbiyotga bag’ishlangan «Saydana» asarida mingdan ortiq dorivor moddalar nomini 30 tilda yozib chiqqan.

Xorazmdagi siyosiy vaziyatni o’zgarishi natijasida Beruniy 998 yili Jo’rjon shahriga ketishga majbur bo’ladi. U bu davrga qadar Kot va Ray shaharlarida o’zining dstlabki ilmiy izlanishlarini boshlab yuborgan edi. Jo’rjonda kechgan yillar (998-1004yillar) Beruniy uchun yirik izlanishlar va ijodiy kamolot davri bo’ldi.

O’zining birinchi astronomik tajribalarni 16 yoshda Kot shahrida boshlagan alloma, Jo’rjonda nafaqat astronomiya va boshqa tabiiy fanlar bilan shug’ullandi, balki tarix va din tarixi bilan ham qiziqdi. Olimning muhim asarlaridan biri «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» uning Jo’rjon saroyida xizmat qilgan davrida yaratiladi.1000 yili tugallagan bu asar muallifning ko’p qirrali olim ekanini namoyish etdi va unga katta shuhrat keltirdi. Umuman, Beruniy Jo’rjonda 10 dan ortiq asrlarini bitishga muyassar bo’ldi.

Beruniy 1005 yilda Xorazmga qaytadi. Xorazmning yangi xukmdori Abu Abbos Ma’mun ibn Ma’mun Beruniyni o’z saroyida katta izzat-hurmat bilan qabul qiladi. Ma’mun rahnamoligida vujudga kelgan ilmiy markazda faoliyat ko’rsatish bilan birga siyosiy jarayonlarda ham Xorazmshohning yaqin maslahatchisiga aylanadi.

Xorazmning Mahmud G’aznaviy tomonidan bosib olinishi Beruniy hayotini xavf ostiga qo’ydi. U Xorazmshoh saroyidagi aksariyat olimlar, jumladan, ustozi Abu Nasr ibn Iroq, Abul-Xayr Hammar va boshqalar bilan birga G’azna shahriga olib ketiladi.

Ma’lumki, Xorazm ilmiy mazkazidagi olimlardan faqat Ibn Sino va Abu Sahl Masihiylar Mahmud G’aznaviy zulmidan havotirlanib, G’aznaga emas, Jo’rjonga qarab yo’l olgan edilar.Beruniyning 1017-1048 yillarda G’aznada kechirgan hayoti moddiy va siyosiy jihatdan mashaqqatli bo’lishiga qaramasdan, uning ilmiy faoliyati uchun mahsuldor davr bo’ldi. U Mahmud G’aznaviy saroyida kechgan dastlabki yillarda astronomiya va geodeziya masalalariga katta e’tibor berdi.Muallifning ilmiy adabiyotlarda qisqacha «Geodeziya» deb yuritiladigan «Turar joylar orasidagi masofani tekshirish uchun joylarning oxirgi chegaralarni aniqlash» nomli astronomiya va geografiyaga bag’ishlangan asari 1025 yilda yozib tugatildi.

Beruniyning «Munajjimlik san’atidan boshlang’ich tushunchalar» asari ham 1029 yilda G’aznada yoziladi. Oradan bir yil o’tgandan so’ng u o’zining «Hindiston» nomi bilan tanilgan «Hindlarning aqlga sig’adigan va sig’maydigan ta’limotlarini aniqlash» kitobini yakunlaydi.Bunda Beruniy hozirgi Amerika kit’asini mavjudligini Kolumbdan bir necha asr avval ilmiy asoslab bergan. Bu shoh asarning vujudga kelishiga Mahmud G’aznavining Hindistonga yurishlari sabab bo’ldi. Saroyning eng nufuzli astrologlaridan sanalgan Beruniy Mahmud G’aznaviy bilan Hindistonda bir muddat istiqomad qiladi va u yerda sanskrit tilini mukammal egallashga muvoffaq bo’ladi. U bu til yordamida hindlarning tarixi, urf-odati madaniyati va fani bilan yaqindan tanishadi va natijada yuqoridagi asarni ta’lif etadi. 1030 yili Mahmud G’aznaviy vafot etib tahtga uning o’g’li Mas’udning o’tirishi Beruniyning ahvolini ancha yaxshilaydi.mOlim o’zining astronomiyaga oid eng yirik asarini mazkur hukumdorga bag’ishlab «Mas’ud qonuni» deb ataydi. o’rta asrning mashhur olimlaridan Yoqut Al-Xamaviyning yozishiga ko’ra, Sulton Mas’ud bu asar uchun Beruniyga bir filga ortilgan katta miqdordagi kumush tangalar hadiya etadi.

Yoqut Al-Xamaviyning fikricha «Mas’ud qonuni» kitobi matematika va astronomiya bo’yicha ungacha yozilgan barcha kitoblarning izini o’chirib yuborgan.

Olim Sulton Mas’udning o’g’li Mavdudning hukumronlik yillarida (1041-1049) o’zining «Mineralogiya» va «Farmakognoziya» deb atalgan ikki asarini yozadi. Ularning har biri mazkur sohalardagi betakror asarlardan bo’lib, jahon madaniyatiing noyob durdonalaridan hisoblanadi. Abu Rayxon Beruniy 1048 yili G’aznada vafot etadi.

Olim yozib qoldirgan 160 dan ortiq asarlari bilan astronomiya, astrologiya, matematika, geodeziya, geologiya, mineralogiya, geografiya, arifmetika, tabobat, farmokognoziya, tarix, filologiya va boshqa fanlarning rivojiga noyob hissa qo’sha oldi.