«Аҳмад Калла», «Аҳмад махдум» номлари билан замонасида шуҳрат қозонган ва илмий-адабий тафаккурнинг янгиланишига сезиларли таъсир кўрсатган Аҳмад Дониш ХIХ аср Бухоронинг қомусий илм эгаларидан эди. У Бухорода шофирконлик мударрис оиласида туғилди. Отаси мадрасасида ўқиди. Ёшлигида наққошлик, рассомлик, ҳаттотлик ҳунарларини ўрганди.

Тарих ва фалсафага кўнгил қўйди. Зеҳни, салоҳияти билан дарров кўзга ташланди. 1857 йилнинг кузида Амир Насруллонинг Русия императори Николай II вафотига таъзия билдириш ва валиаҳд Александр II нинг тахтга чиқишини қутлаш учун юборилган элчи Муллажон Мирохўрга котиблик қилади. Петербургда уч ой санъат-маданият обидалари билан танишади.

1869 йили янги шарт-шароит тақозоси билан Амир Музаффар Петербургга яна элчи юборди. Бу элчилик ярим вассалга айланган давлатнинг ҳокими мутлақ кўнглини олиш ҳаракати эди. Унинг ҳам котиблигига Аҳмад Дониш танланди.

1873 йилнинг охирида Аҳмад Дониш учинчи маротаба элчилик таркибида Русияга йўл олди. 1874 йил январ — март ойларида Петербургда туриб қайтди. Александр ИИ билан учрашди. Сўнгроқ буларни қоғозга туширди. ҳозирда ЎзФА Шарқшунослик институти Қўлёзмалар фондида Аҳмад Донишнинг 16 қўлёзма асари сақланади. Аксарияти унинг ўз қўли билан ёзилган асл нусхалардир.

Муаллифнинг «Наводирул-вақое» асари 15 йил давомида, 1870- 1885 йиллар оралиғида ёзилган тарихий, фалсафий, мемуар асардир. 23 бобдан ташкил топган бу асар ҳалигача тўла нашр этилган эмас. Унинг айрим бобларигина чоп қилинган. Шу жумладан, унинг бир қисми 1964 йили ўзбекчага ҳам ағдарилган ва босилган эди. Китобнинг икки бобида Русия сафари таассуротлари берилган. Чунончи: VII боби А. Донишнинг 1869 йилги Русия сафарига бағишланган ва 1957 йилда чоп этилган.

VIII- боиб подшоҳ Александр II нинг қизи Мариянинг 1874 йилда бўлган никоҳ тўйига юборилган элчи Абдулқодирбек сафари ҳақида. Қолган боблари хилма-хил мавзуда. Масалан, ота-она ва фарзанд муносабатлари (1-боб), мол-дунё (2-боб), тарих (З-боб), олим ва жоҳил тақдири (4-боб), вақт қадри (5-боб), сафар қилиш фойдалари (б-боб), илм-фан манфаати (9-боб), ҳақиқий ва мажозий ишқ ҳамда унинг одоби (10-боб), никоҳ (11-боб), тақдир (12-боб), касбкор (13-боб), жисм ва руҳ (14-боб), ер тузилиши ва маъданлар (16-боб), туш таъбири (19-боб), Бедил байтлари (20-боб), айрим ҳадислар талқини (22-боб), инсон ахлоқини белгилаш (23-боб) каби Тамаддун (маданият) ҳақидаги рисоласи (15-боб) ва хилма-хил воқеий ҳикоялар (18, 21-боблар) ҳам ундан жой олган. Уларнинг ҳар бири ҳам муҳим ва қизиқарлидир. Масалан, сўнгги рисолада подшоҳнинг халқ олдидаги масъулияти 10 шарт асосида кўрсатиб берилади. Шу жиҳатдан, у бир томондан, Юсуф Хос ҳожибнинг «Қутадғу билиг»идаги бек ва раият муносабатларини эсга туширса, иккинчи ёқдан, Руссонинг «Ижтимоий шартнома»сини ёдга солади.

Ёки танлаган усулини олинг. Муаллиф касб-ҳунар эгаллаш ҳақида ёзар экан, уни ўз ўғилларига «васиятнома»га айлантиради. Ва бу орқали ўқувчида катта қизиқиш ва иштиёқ пайдо қилади. Дарҳақиқат, адиб бошидан кечган бахтли-бахтсиз, ширин-аччиқ кунлар, ҳаёт, саёҳат хотиралари, сафарлар давомида дўстлардан тингланган ҳикоялар ва булардан келиб чиқувчи ибратлар ҳеч кимни бефарқ қолдирмайди. Муҳими шундаки, бу ибратлар XIX аср Европа тамаддунини ўз кўзи билан кўрган, айни пайтда, шу давр Шарқ илм-фанининг Туркистон сарҳадидаги энг буюк намояндаси васиятлари эди.

Касб-ҳунарга, илм-фанга меҳр, ҳалоллик, мансаб-мартаба, мол-дунё ҳирсидан узоқ бўлиш, бани башарга хайрихоҳлик, ҳар қандай ҳолда ҳам яхшилик қилиш, исломий ахлоқ бу васиятларнинг асосий мазмунини ташкил этади. Диққатга сазовор яна бир нарса шундаки, Аҳмад Дониш фаранг донишмандлари, «сиёсий ҳукамолар»и ҳақида ёзди. Уларнинг «ихтилол ва инқилоблар тарихини чуқур ўрганиб», барча ҳақсизлик ва адолатсизлик сабабини «давлат ишларининг ёлғиз подшо қўлида бўлиши»дан топганликларини маълум қилди.

Улар шу сабабли эски «давлат тузумини ўзгартирганлар», деб ёзди. Улар «ҳуқуқда ҳамманинг тенглиги»га риоя этишлари, даражалар эса, кишиларнинг «фазл ва ҳунарларининг оз-кўплигига қараб бўлиши», «давлатни ҳамманинг ўртасида турган киши идора қилиши» ҳақида «қонунлар чиқарганлари»ни уқдирди. Европанинг «барча давлатларни енгиб, бутун дунёга эга бўлишлари»да бу асосий омил бўлганини таъкидланади.

Дарҳакиқат, ушбу васиятнома таълимий-ахлоқийгина эмас, муҳим ижтимоий-сиёсий мазмун ҳам ташир эди.

Шунингдек, унинг «Мажмуаи ҳикояти Аҳмад Калла» («Аҳмад Калла ҳикоятлари тўплами») (1877), «Ислоҳ миёни шиа ва сунн» («Шиа ва суннийни яраштириш ҳақидаги насиҳат») каби рисолалари, «Дафтари тақвим» («Кундаликлар»)и ҳам муҳим аҳамиятга эга.

Аҳмад Дониш умрининг охирларида «Тарих рисоласи» китобини ёзди. Бир ёқдан, Амир Темур, Ҳусайн Бойқаро, Абдуллахон, Субҳонқулихон, Шоҳмурод, иккинчи тарафдан, Амир Музаффар салтанати мисолида ҳар бир давлатнинг тараққий ва таназзули сабабларини таҳлил қилди. Биринчи гуруҳни мужаддидлар (дин ва давлатни покловчилар) деб ҳисоблади.
Бу асарлар содда ва жонли тили, ифода услуби билан ўтмишдошлариникидан ажралиб туради. Синчков илмий мулоҳаза, танқидий ва таҳлилий тафаккур уларга алоҳида руҳ бағишлайди. Тасвир ва ифодадаги драматизмга мойиллик, суҳбат диалогдан унумли фойдаланиш муаллиф фикрларининг ўқувчи онгига етиб боришини осонлаштиради.

Иброҳим Ҳаққул
АҲМАД КАЛЛА
Эссе

Устод Иброҳим Мўминов хотирасига бағишланди.

I

Биз мумтоз адабиётимиз билан фахрланамиз. Унинг ўзига хос хусусиятлари ва тафаккур тараққиётига қўшган ҳиссаси ҳақида кўп гапирамиз. Албатта, ҳар қанча гапирсак, фахрлансак арзийди. Бироқ бу ҳақда сўз кетганда фақат ютуқларга маҳлиё бўлмасдан, адабиётнинг мураккаб ривожланиш йўлидан бугунги кунимиз учун тегишли сабоқ ва хулосалар ҳам чиқарсак мақсадга мувофиқ бўлади.

Шу нуқтаи назардан қараганда, миллий адабиётимиз ХVI асрдан кейин эркин нафас олмаганини ҳам таъкидлаш лозим; у инсон тақдири ва ижтимоий ҳаёт муаммоларини бутун мураккаблиги ҳамда зиддиятлари билан ёритиб беролмаган. Чунки ўша даврлардаги жаҳолат бунга йўл бермаган. Натижада асардан асарга кўчиб юрадиган анъанавий фикр ва ғоялар ҳам бора-бора турғунлик, якранглик, оҳанжамолик, тақлид ва китобийлик рамзига айланиб қолган. Дунё адабиёти ютуқларидан бехабарлик эса таназзулни янада чуқурлаштирган. Айниқса, кейинги уч хонлик даврида сарой талаби, сарой завқи ва мафкураси адабиётни самимият, шижоат ва исён руҳидан маҳрум этган. Ўн тўққизинчи аср иккинчи ярми Бухоро адабий муҳитидаги аҳвол бунинг ёрқин мисолидир. Ҳолбуки, ўша замондаёқ халқнинг адабий ва маданий ҳаётидаги бундай муаммоларни билган, улар тўғрисида жиддий бош қотирган, адабиётни оддий инсон ҳаётига яқинлаштиришга дадил уринган қалам соҳиблари ҳам бўлган. Улардан бири — Аҳмад Дониш. «Наводири Зиёия» тазкираси муаллифи, олим ва маърифатпарвар Садри Зиё Донишни шоирликда Саъдий Шерозийга, мусаввирликда Беҳзоду Монийга, фалакиёт илмида Улуғбек Кўрагонийга, табобатда Ибн Синога ўхшатади. Дониш хаттот, мусиқашунос, беназир муаррих ва давлат арбоби ҳам бўлган. Аммо буюк аллома ижодий фаолиятининг чўққиси, унинг шоҳ асари ва умр китоби, шубҳасиз, «Наводир ул-вақое»дир.

Садри Зиёнинг эътирофича, Аҳмад Дониш бутун умрини амир, вазир, қозикалон ва бошқа амалдорларни келажакдан огоҳ этиш, оддий одамларга зулм ўтказмасликка чорлаш, уларни зўравонлик, бераҳмликдан қайтаришдек эзгу ишларга сарфлаган. Лекин жамият ҳаётида бирон бир ўзгариш кўрмаган.

Дониш умрида таъма илинжида бировни мақтаб, бировнинг олдида эгилиб-букилмаган, шахсий фойданигина кўзлаб ҳақгўйлик, танқидбозлик ҳам қилмаган. У ҳар бир сўз ва ҳар бир ишдан ҳақиқат ахтариб яшаган. Унинг сўз ва фикрлари доимо асосли, теран, қиличдек кескир бўлган. Кўп йиллик тажриба, ўй-мулоҳазалар уни сабр-бардошга ўргатган. Яхшилик, диёнат йўқ жойда собитлик ва улуғворлик бўлмаслигини у жуда эрта англаган, ўсмирлигидаёқ бошқача яшашга аҳд қилган. «Ейиш-ичиш, ухлаш, дўстлар билан борди-келди қилиш — инсон мана шулар учунгина яратилган деб ўйлардим. Чунки катта-кичик ҳамма замондошларим шу балога йўлиққан эди…» Аҳмад Дониш ақлий майибликдан туғилажак кўплаб балою офатга қарши сокин бир жасорат-ла бош кўтарган улкан адиб эди.

II

Ўтган йил қиш фаслининг бошлари эди. Эрталабки ёмғир тушга яқин қорга айланди. Чор атроф оқликка буркана бошлади. Тунда Бухорога кетишим керак. Вақтлироқ вокзалга бориб, купега ўрнашиб олдим. Негадир поездда юришни хуш кўраман. Бемалол хаёл сурасиз, ўтган-кетганни хотиржам эслаб кетасиз. Хоҳласангиз, китоб ўқишингиз мумкин. Таниш-билиш учраса-ку, йўлнинг таноби тортилганини сезмай ҳам қоласиз. Совуқ ҳаво таъсирими ёки бошқа бир сабабданми, бу гал ҳеч кимсага дуч келишни истамасдим.

Шиддат-ла чопаётган поездда кетиш хотира отлиғ тулпорга миниб ёшликка саёҳат қилишга ҳам ўхшайди. Қизиғи шундаки, қачонлардир бўлиб ўтган ва кўпдан буён эсланмаган воқеа-ҳодисалар дафъатан жонланиб, гўё қаршингиздан чиқиб келаверади: бири қувонтиради, бири ўйлатади, яна бири… Соғинч қўмсашга, қўмсаш армонга йўл берганда эса барибир хўрсиниблар кетасиз…

Мен бир неча йилдан буён дарс бергани Бухорога бораман. Ҳар гал ул-бул «қўшимча» юмушларни ҳам олдиндан белгилаб оламан. Бу навбат Аҳмад Дониш борасида Тошкентда бошлаган ёзувларимни, имкон топилса, ул зот таваллуд топган заминда, уни тарбиялаб вояга етказган шаҳарда давом эттирмоқчи эдим. Дониш ҳақида домлаларим Охунжон Сафаров, Раҳим Воҳидов билан суҳбатлашиш, аллома яшаган уйни бориб кўриш, қабрини зиёрат этиш ниятим ҳам бор эди.

Шуни ҳам айтишим керакки, Аҳмад Донишни талабаликда яхши кўриб қолганман. Бу учун, албатта, устод Айнийдан ҳар қанча миннатдор бўлсам арзийди. Менимча, устоднинг «Эсдаликлар»идаги Донишга бағишланган саҳифалар унинг ҳаёти, шахсияти, халқ ва адабиёт тарихидаги хизматларини англаш, идрок қилишга илҳомлантирадиган бебаҳо бир манбадир. Дониш характер эътибори билан қайси бир жиҳатлардан Ибн Синони эслатса, қай бир маънода у Шайх Саъдий ва Мирзо Бобурга яқин. Ростгўйлик, тўғрилик, жимжимасиз бир услубда ёзишда Дониш Бобурга издош десак, асло хато бўлмайди. «Наводир»ни ўқиган ҳар бир ўқувчи буни пайқаши шубҳасиз.

Хуллас, ўзим таҳсил олган, бағрида энг яхши, энг беармон кунларим ўтган Бухорои шарифда устозу шогирд, ёр-дўстлар билан дийдорлашдик. Дарсни ҳам бошладим. Адашмасам, орадан уч кун ўтгач, танаффусга яқин талабалардан сўрадим: «Аҳмад Донишнинг уйини ким билади? Бориб кўрганлар борми?» Жавоб эшитилмади. «Бормаганмисизлар?» «Йўқ». «Билмайсизларми?» «Йўқ». Етмишдан ортиқ талаба, гўё жўр бўлгандай, қабр хусусида ҳам яна бир сўзни такрорлади: «Билмаймиз».

Ўшандаги ҳолатимни шарҳлаб ўтирмайман. Ўзим-чи? Менинг ҳам билағонлигим каттакон хонани тўлдириб ўтирган ана шу ёшларникидан беҳроқми? Ахир, мен ҳам тўрт йил Бухорода яшаб ўқиганман. Дониш тўғрисида кўп эшитганман. Китобларини мутолаа қилганман. «Эсдаликлар»да у истиқомат қилган маҳалла ҳам, адибнинг лойиҳаси бўйича бино этилган ва қурилишига ўзи бош-қош бўлган ҳовли, кўркам боғ, анвойи гуллар қулф уриб очилиб ётадиган гулзор ҳам батафсил тасвирлаб берилган. Нега уни излаб топиш хаёлга келмади? Нечун Донишнинг қабри қаерда ва қандай аҳволда деган гап хаёлимизга келмаган? Демак, бизда шахсий хоҳишдан кўра умумий кўникма, тарихга ботиний яқинликдан кўра бегоналик устунлик қилган. Ўшанда, ўтган асрнинг 70-йилларида қарам ва эрксиз миллат фарзанди бўлган биздек ёшлар учун бу ғайритабиий ҳодиса эмасди, албатта.

…Дарс тугагач, ўқитувчилар хонасига кирсам, домла Раҳим Воҳидов билан ёш олим укамиз Дилшод Ражабов ўтирган экан. «Чарчамадингизми?» деди домла. «Чарчашга-ку чарчамадим, аммо жуда уялдим». «Нега? Нимадан?» Саволни жавобсиз қолдириб, «Раҳим ака, — дедим, — Донишнинг қабри қаерда?» Лаҳзалик сукутдан сўнг сал заҳарханда билан «Донишнинг жасади кўмилган мозористон бор, лекин унинг қабри йўқ. Қабрдан ному нишон ҳам қолмаган», деди у киши. «Ҳовлиси-чи?» «Устод Айнийнинг маълумотлари бўйича, гузар — аниқ, хонадон эса номаълум…»

Дилшод гапга аралашиб, «Сафаров домла ҳовлини тахминан аниқлаганлар. Сўраш керак…», деди.

Охунжон ака билан учрашолмадим. Англадимки, Дониш яшаган, Бухоронинг илғор зиёлилари — олим, адиб, шоир, машшоқларини бирлаштирган ўша муборак маскан асл ҳолида топилиши даргумон. Айтишга осон бу. Мулоҳаза юритсангиз, дил тирналади…

Дарвоқе, Тошкентга қайтиш куни тушдан сўнг Баҳоуддин Нақшбанд ҳазратларининг зиёратларига бордик. Ўзгариш ва қурилишларни кўриб жуда қувондим. Шўро даврида бу ерга Ахтам тоғам билан, эл кўзидан яшириниб, шом пайтлари келганимиз, қоровулнинг қўрқа-писа эшик очганларини эсладим. Ўша кезлардаги доимий таъқиблар, Баҳоуддин бобомиз шаън-шавкатларига мутлақо тескари таҳқирли ҳукмлар — барчаси барҳам топди, бир туш янглиғ ўтдию кетди.

Лекин қанчадан-қанча йўқотишлар заҳри ҳали ҳам дилни ўртайди. Ахир, Аҳмад Дониш ҳам ўз асрининг ягонаси эмасмиди? Чорак асрдан зиёд давлат маъмуриятида тишни тишга қўйиб, алам ва ҳасратини ичга ютиб меҳнат қилган, зулм, жаҳолат, кулфат ва мусибат қуршаган Бухоро осмонида ёруғ юлдуз бўлиб чарақлаган, асрий қуллик, умидсизлик, ожизликлардан қутулиш чораларини излаб яшаган алломанинг қабрига бир белги қўйиш наҳотки ҳеч кимнинг хаёлига келмаган бўлса? Эҳтимол, хон ва аркони давлатнинг мақсад-муддаоси ўзгача бўлгандир. Халқнинг доно, танти, фидойи фарзанди сифатида тан олинган адиб қабри бошида келажак насллар дуои фотиҳа ўқиб, эҳтиром кўрсатишини улар балки хоҳламагандир. Бошқалар-чи? Ўзини таниган қайси эл улуғ фарзандига нисбатан шундай муносабатга чидайди? Биз чидаганмиз. «Ҳақиқатда… инсон улуғ оламдир. Унга қараганда бу олам кичик оламдир…» дейди Дониш. Мазлум халқ бу моҳиятни билмаган. Билишга ақлий ва руҳий қуввати ҳам етмаган. Зиёли-чи?

Маълумки, илм-фан, маърифат нури сўнган мамлакатда чин зиёли эмас, балки чала зиёли ёки зиёлинамолар кўпайиб кетади. Улуғ шоиримиз Чўлпон уларни зиёли эмас, зиёнлилар деб атаган. «Бизда бир хил кишилар бор, — деган эди Абдулла Қодирий, — яъни зиёлинамолар. Ўзлари амалда бир пуллик иш қилмайдилар, аммо оғизда кўча саситиб, ҳасратланиб» юрадилар. Ўз шахсий роҳатини кўзлаб, қайғусиз, ғоясиз кун кечирувчи ночор, ношуд ва ўлгудай қўрқоқ зиёлинамо кишилар барча замонларда ҳам миллат манфаатини фақат оғизда ҳимоя қилган, холос.

Донишдан ёдгор қолган хонадон, ундаги жиҳозлар, расм ва китоблар игна эмаски, дафъатан ғойиб бўлса?

III

Тахминан, ХIХ асрнинг ўнинчи йилларида Носир бин Юсуф деган бир йигит мадрасада ўқиш ниятида Шофиркондан Бухорога келади. Унинг туғилган жойи Суғд қишлоғи, отаси ўзига тинч бир деҳқон киши бўлган. Носир мадрасани тугатгач, Бухоро гузарларидан бирида имомлик қилган. Сўнг Кўчаи Сангин гузарида кичикроқ ҳовли қилиб уйланган. 1827 йили ана шу ҳовлида Аҳмад дунёга келган.
Мулло Носирнинг хотини ҳам хат-саводли бўлиб, ёш болаларга таълим берган. Аҳмад илк муаллим сифатида онасини эслайди: «Мен мактабга бормасдан илгари онам ҳузурида абжадни, тахтага ёзиб берадиган ҳижо ҳарфларини ўқиб ўргандим. Сўзларнинг маъносини чақолмасам ҳам, уларни вазнга солиб гапирар эдим. Уйда юрган чоқларимда Қуръоннинг тўртдан бирини, «Чор китоб»нинг бир китобини ўқиб битирдим».

Ўшанда Аҳмад тўққиз яшар бола эди. Мактабга қатнай бошлагач эса, унинг қизиқиш ва тасаввур дунёси янада кенгайган. Мактабдан чиқиши билан қаерда қиссахонлик мажлиси бўлса, ўша ерга қараб чопган. Пайғамбарларнинг аҳволи, подшоҳларга доир воқеаларни тинглаб завқланган, уларни қанча эшитса, яна эшитгиси келган. «Подшоҳларнинг салтанат ва давлат қурилишларидаги уруш-талашишлари, қанчадан-қанча ноҳақ қон тўкишларини, тахт ва бахтдан ажралган шоҳларнинг ҳалок бўлганларини, дунёнинг ва дунёдаги халқларнинг қандай ўзгаришлар устида турганини билиб ҳайрон қолардим», дейди Дониш.

Регистон ва Девонбеги лабиҳовузидаги қиссахонларнинг нақлларини тинглашдан Аҳмад сира толиқмасди. Диний ва тарихий-афсонавий воқеа-ҳодисалар, қаҳрамонларнинг ғаройиб саргузаштлари, кураш ва жасоратлари унинг кўнглига шавқ бағишлаб, хаёлини қанотлантирарди.

Ул зот қайси мадрасаларда сабоқ олган, устозлари ким — булар борасида аниқ маълумот йўқ ҳисоби. Аммо Ҳофиз, Саъдий, Жомий, Навоий девонларини севиб ўқигани аниқ. «Аҳмад Донишнинг, — дейди академик Иброҳим Мўминов, — Фузулийнинг озарбойжон тилида ёзилган шеърларидан олган парчалари жуда эътиборли. Бу эса Донишнинг Фузулий ғоялари, унинг астрономия ҳақидаги фикрлари билан қизиққанидан далолат беради».

Дониш Шарқнинг буюк файласуф шоири Мирзо Бедилнинг муҳиби эди. Бедил шеърларидаги маъно, туйғу ва фалсафий тушунчаларнинг Аҳмад қалбида ўрнашиб қолиши кейинчалик ҳаётнинг шафқатсиз зарбаларига чидаш, кин, ҳасад, адоват, ғийбат бандаларининг ҳужумларини енгиб ўтишда унга катта кўмак берган. Шунга қарамай, болалигиданоқ Бедилга тақлид қилиб бўлмаслигини, унга шунчаки пайравлик на адабиёт, на истеъдодга фойда беришини тўғри англаган.

«Наводир»даги мана бу сўзларга эътибор қилинг: «Шумликдан китобат қилиш орқали пул топишни ўйлаб, дарсдан чиққанимдан сўнг ёзиб юриб, ҳар ойда бир Бедил девонини тайёрлайдиган бўлдим. Бозорга чиқариб уни 20 тангадан 30 тангагача сотар эдим».

Бедил шеърларини кўчириб, девон тартиб берганда Аҳмад, албатта, даромадни, фойдани кўзлаган. Шу аснода беназир файласуф шоирнинг сўзлари сийратини поклаб, дунёқарашига эврилиш ҳосил этаётганини у сезмаган бўлиши ҳам эҳтимолдан узоқ эмас. Гап шундаки, Бедил — инсонни энг аввало ўзини таниш, ўзини ўзи таҳлил қилишга ўргатадиган донишманд. Унингча, инсоннинг ўз сифати — илмсизлик, Оллоҳ берган сифати эса илмдир. Одам ўзининг моҳият эътибори ила ғофил ва жоҳил эканини англаса, оз миқдордаги билими Оллоҳдан эҳсон тарзида берилганига иқрор бўла олсагина ирфоннинг моҳиятини тушунади. Ва ўз шахсиятига рост қарайди, асло иккиланмай ўзини тафтишдан ўтказади.

Бедил девони савдосига қайтайлик. Пул кўпайгани сайин Аҳмад ўзида бахиллик ғалаба қилаётганини пайқайди: кўп емай-ичмай икки йил ичида 600 тангага эга бўлади. Пул топишда ҳийлакорлик, маккорликда ҳам анча илдамлайди. Атрофида «нон дўстлар» кўпаяди. Шайтонга ҳам макр ишлатиб, уни алдайдиган даражага етади. Кўзга кўринмайдиган ва биров ёрдам бериши ҳам қийин бўлган бундай «яра»нинг шифоси нима? Ақлми? Илм ёки фикрми? «Мен дунёни ўз ихтиёрим билан ташлаганим йўқ, — дейди Дониш, — балки кўп йиллар ўтиб орттирган тажрибам орқали маълум бўлдики, менинг бахтли бўлишим мол йиғмасликда, бой бўлмасликда экан. Чунки менда яшириниб ётган нафс ва шайтоний ишларнинг кўплиги ўзимга аёндир».

Хўш, адиб бой бўлишдан қашшоқ яшашни афзал кўраётирми? Йўқ, албатта. Бу ерда гап Муҳаммад алайҳиссалом «Фақирлик менинг фахримдир» дея ифтихор этган туйғу хусусида. Чунки инсондаги гўзал хулқ ва юксак фазилатларни намойиш этадиган, тўла-тўкис рўёбга чиқарадиган ҳис Оллоҳ қошидаги маънавий фақирликдир.

Аҳмад бир воқеа таъсирида фақр йўлига юз бурган эди. У ота қишлоғига бориб, неча кун меҳмон бўлади. Бухорога қайтишда аммасининг ўғли унга ҳамроҳлик қилади. Йўлда бир қариндошлариникида тунайдилар. Кетмон урса, ер титрайдиган соғлом, бақувват ҳалиги йигит бирданига касалланиб, ўша кечасиёқ вафот этади. Аммаваччасининг ўлими Аҳмаднинг фикр-қарашларини тубдан ўзгартириб юборади; у биринчи марта одам умрининг мазмуни, ўткинчилиги борасида жиддий бош қотиради. Шу кундан эътиборан у бақосиз нарсалар, жумладан, бойлик тўплаш, ҳузур-ҳаловатда яшаш майлини дилидан чиқариб ташлайди. Фақр майли тасаввуф маслагига иштиёқ уйғотади. Қалбга хос адаблар, мақсад ва сирлар, руҳоний латифлик, нафсни руҳга таслим айлашни Дониш тасаввуф таълимотидан ўзлаштиради. Ва унга бутун умматлар орасида нафс билан кураша олганлар нажот соҳиби бўлиб кўринади. Хусусан, Имом ўаззолий асарлари билан танишгандан кейин у замонасининг «уламо ва машойихлари тўғри йўлда эмас»лиги ҳақида очиқ-ойдин сўзлай бошлайди. Унингча, «ҳасадгўйлик, такаббурлик, кўролмаслик, иттифоқсизлик» каби чиркин иллатлар «бошқаларга қараганда мусулмонларда кўпроқдир». Бу иллатларни таг-томири ила қуритишга Донишнинг кўзи етмаса-да, уларнинг кескин камайишига ҳам унча инонолмасди…

IV

Ўн тўққизинчи асрдаги Бухоро шароитида Аҳмад Донишдек олим, адиб, мутафаккир ва давлат арбобининг камол топиши ҳайратланарли ҳол. Дониш яшаган Бухоро манғит амирларигача ҳукм сурган салтанатлар замонасидаги Бухоро эмасди. Бу Бухоро — тожу тахт ғавғоларидан безган, ҳақирлик, бахтсизлик, оҳу фиғонлардан бағри тилинган жафокаш бир диёр эди. Илм-фаннинг саёзлашуви, маърифат бўстонларининг қовжираши, ҳуррият нурларининг сўниши Бухоронинг тинка-мадорини қуритган эди. Давлат ва ҳокимият Бухорои шариф аҳли хоҳиш-иродасига зид бўлган ақида ва орзу-ҳавасларга тобе эди. Мадрасалар ишонч ва умидларни оқлайолмай қолган, адолат, диёнат, ҳиммат, халқпарварлик каби «анъанавий» тушунчалар воқеликдан узилган, ҳаёт талабларига тамоман жавоб бермас эди. Тўғри, бу тушунча ва қадриятлар тўғрисида бемалол сўзлаш мумкин эди, амалда эса ҳеч бирини жорий қилиб бўлмасди. Чунки улар ҳаётдан, одамлар тақдиридан четга суриб ташланган эди. Ҳатто олимларга ҳам эркин фикрлаш қўрқинчли туюларди. Кўпчилик олиму уламо моҳиятни умуман мушоҳада этолмас, курашса — ё амал, ё мавқе, ёки бойлик учун курашарди. Уларнинг дид ва савияси оломонникидан фарқ қилмасди. Бордию фарқ қилса, у сўзсиз жазоланарди. Адабиёт — шоиру ёзувчининг, илм — олиму уламонинг кишанига айланиб қолган эди.

Масалан, Амир Насрулло ҳар бир ҳақгўй олим ва ижодкорни давлат, жамият учун ҳам хавфли, ҳам зарарли деб ҳисобларди. Унинг замонида илм ва ижод билан озгина ном чиқариш ёки тилга тушиш — офат ва мусибатга йўлиқиш билан баробар эди. Маълумотларга кўра, амирга илми, ҳақиқий олимлик хусусиятлари туфайли обрў-эътибори юксалаётган Мулло Ҳожибой Сафар деган уламо тўғрисида хабар етказилади. Бухоро ҳукмдори шу уламо хонадонида меҳмон бўлиш истагини билдиради. Ҳожибой имкон қадар уни меҳмон қилиб, иззат-икром кўрсатади. Зиёфат тугайди. Амир қароргоҳига қайтаётганда ҳеч ақл бовар қилмас ҳодиса содир этилади: у шўрпешона олимнинг уйини бузишга фармойиш беради. Мулло Ҳожибой Сафар мадрасадан ҳайдалиб, гўшанишинликка маҳкум этилади. Насруллохонни бундай олимнинг қандай пайдо бўлгани қизиқтиради. Суриштириб билсаки, бунинг боиси — кутубхона экан. Шундан кейин амир катта кутубхоналардаги нодир китобларни қайларгадир тарқаттиради ва зиёлиларни китоб ўқишдан бутунлай маҳрум қилади. Азиз журналхон, бу эртак ё афсона эмас — устод Айнийнинг «Тарихи амирони манғитияи Бухоро» асарида битилган аччиқ ҳақиқат!
Амир Насрулло том маънода золим, риёкор, шубҳагўй бир кимса эди. У қуришдан кўра бузишни, бунёдкорликдан кўра вайронкорликни хуш кўрган. Унинг қаҳр-ғазабидан бутун мамлакат қалтираб, одамлар ихтиёрий равишда юпунликни, ҳақ сўздан — тил тишлашни, эркинликдан — қулликни афзал билган. Бутун Бухоро салтанатида амирнинг айғоқчи ва жосуслари тафтишидан холи жойни топиш душвор бўлган.

Амир Музаффар тахтга мустаҳкам ўрнашиб олгач, Бухоро ва бухороликларнинг бошига ёғилаётган мусибат, кулфат, ҳасрат тошлари минг чандон ортиб кетган. Тарихчи ва шоир Мирзо Азим Сомий у ҳақда фикр юритиб, «Жабр ва зулмкорликда отасидан ҳам ўзди, бора-бора тажовузда иш шариёт чегарасидан ошиб кетди», дейди.

Музаффархоннинг табиатидаги телбалик ва ёвузликни кўрган фикри очиқ олимлардан баъзилари азиз юртини тарк этади ва ўзга диёрларда хору зорликда яшайди. Баъзилари бутунлай узлатга чекиниб, ҳаттоки қавм-қариндошлари билан ҳам муомала-муносабатни йиғиштириб қўяди. Тақдир тақозоси билан мансабга минганлари эса бағри дарду қайғуга тўлган, бир амаллаб кун кечираётган мазлумларга юзлашганда, қўрқа-писа амирнинг ҳаракатларидан норозилигини билдиради. «Бу тоифа, — дейди Айний, — ё замонасоз эди, ёки риёкорлик қиларди. Аммо нима қилишмасин, уларнинг хатти-ҳаракатларидан амир идорасидаги қабоҳатлардан қаноатланаётгани яширин қолмасди».

Рост сўз, тўғри фикрнинг бир чақалик қиймати бўлмаган ана шундай қалтис шароит ва бадбўй муҳитда Аҳмад Дониш сарой хизматида юрган.

 

Амир Музаффар ва Аҳмад Дониш муносабати, бу алломанинг шундай мустабид ҳукмдор даргоҳида узоқ вақт юргани, халқ ва давлат манфаатини кўзлаб унга таъсир ўтказиш учун қандай йўлларни излагани, ҳимоя қалқони сифатида нималарга таянгани хусусида кўп гапириш, ҳар турли мулоҳазаларни илгари суриш мумкин. Шуни инобатга олиш лозимки, ёлғиз илму дониш, тадбир ва эҳтиёткорлик, ғайрат ва фаоллик билан Амир Музаффар ишончини қозониш жуда-жуда қийин эди. Боз устига, у саройнинг энг нуфузли амалдорларидан бўлмиш Аҳмад Дониш тўғрисида деярли ижобий, холис фикр эшитмаган. Модомики, шундай экан, қаҳру ғазаби чексиз бу ҳукмдор панжасидан Дониш қандай омон қолган?

Ғарб олимларидан бирининг ёзишича, «Ҳаёт — хаёл ўйини бўлмагани сингари, мушоҳада, илоҳиёт ва санъат ҳам эмас. Бу оламда ҳаёт ўзининг жиддий маъноси, мақсади ва ўзининг «қурол-яроғи»га эга».

Бизнингча, Донишдаги тоза ўй-фикрлар туғёни айнан шу ҳақиқат ифодаси эди. Бу инсон шахсияти ва ижодиётининг туб моҳиятини шу ҳақиқат ташкил қилади. У хоҳ турмушда, хоҳ расмий хизмат ё ижодда бўлсин, на хаёл, на мушоҳада ўйинига ён берган.

V

Ер юзида тараққиётнинг улкан ютуғи сифатида давлат пайдо бўлганидан буён илм ва ижод аҳли уни бошқаришда фаол иштирок этган. Ҳозир ҳам шундай. Умуман олганда, бунинг ёмон томони йўқ. Ёмон бўлса, нафс ва таъмани истеъдоди, эрки ва ижодидан афзал билган олим ёки ижодкорга ёмондир. Виждонга хилоф йўллардан юрмаса, адабиёт, санъат, илм-фан ривожига хизмат қилса, мабодо ўзи ёзишдан тўхтаса ҳам бошқаларнинг йўлини тўсмаса — нимага амалдан қочиш, мартабадан кечиш керак? Афсуски, адабиёт билан мансабнинг «бошини қовуштириш», икки жабҳада бир зайлда илгарилаш ҳам осон эмас.
Бир мисол. ХIХ асрда яшаб ўтган Толстой фамилияли яна бир рус адиби бор. У киборлар муҳитидан чиққан. Бой-бадавлат бўлган. Алишер Навоий Ҳусайн Бойқаронинг болалик дўсти бўлганидек, Толстой ҳам рус подшоси Александр Иккинчининг ёшлик ўртоғи эди. Александр тахтга чиққанидан сўнг ҳам улар ўртасидаги дўстлик алоқалари узилмаган. Толстой ёш ҳукмдорнинг ҳамсуҳбати ва мулозими сифатида адабиёт вакилларининг фойдасини кўзлаб анча-мунча хайрли ишларни амалга оширган. Аммо у имконият танқислигини ҳар кун ва ҳар соатда сезиб турган. 1864 йили подшоҳ ундан адабиёт соҳасида бўлаётган ишлар, ижодкорларнинг аҳволи ҳақида сўраганда, у «Чернишевскийга ноҳақ жазо берилгани учун аза тутилаётир», дейди. Александрнинг феъли бузилиб, «Билиб қўй, Толстой, бундан буён ҳеч қачон Чернишевский тўғрисида менга оғиз очмайсан!» дейди. Шўрлик адибнинг ихлоси қайтади ва бундай дейди: «Мен санъаткор бўлиб туғилганман, бироқ ҳозирги шарт-шароит ва менинг турмуш тарзим санъаткорлик илҳомига изн бермайди. …Ҳамма ёқдан хизмат, мансаб, вицмундир, раҳбарият ва шунга ўхшаш сўзлар эшитилиб турганда санъат учун нима ҳам қила олардингиз?»

…Аҳмад Дониш Бухоро амири элчилари сафида уч маротаба — 1856, 1869, 1873-74 йиллари Россияга борган. Ва сафар чоғида Петербургда, Москвада кўрган-кечирганларини «Бадоеул-вақое»нинг алоҳида фаслларида ҳикоя қилиб берган. 1874 йил февраль-март ойларида Россияда чиқадиган «Голос», «Новое время» газеталарида Аҳмад Донишнинг билим-савияси ва сиёсатдонлиги таърифланган фикрлар босилган. Шунга қараганда, ул зот рус подшоси хизматидаги ёзувчи ва олимларнинг эътиборини тортган.

Суратда: Бухоро элчилари Петербургда –ўртада Аҳмад Дониш

Бухорода бир амир даврида неча вазир, қози, муфти ва беклар алмашган. Жамиятда эса ҳеч нарса ўзгармаган: халқ ҳаёти йилдан йилга ёмонлашиб бораверган. Бир вақтлар сургун қилинган Наполеон тантилиги тутиб, «Менга ўхшаш одам миллионлаб кишиларнинг ҳаётига тупуради» деган экан. Бухоро амири ҳам халқ ҳаётини бир чақага олмаган, дейиш ғирт соддалик бўларди. Акс ҳолда Дониш давлат бошқариш тизимини тубдан ўзгартириш масаласида махсус рисола ёзиб, амир Музаффарга тортиқ қилмасди. Табиийки, «Халқ ахлоқининг тузалишидан илгари подшоҳ ва ҳукумат арбоблари ахлоқининг тузалиши зарурроқ. Чунки подшоҳ ахлоқли бўлса, бир шаҳарга эмас, балки вилоятга, ҳаттоки бутун бир иқлимга таъсири ўтади. Шунингдек, подшоҳнинг маънан бузуқлиги ҳам бутун бир мамлакат халқининг бузилишига сабаб бўлади» қабилидаги гаплар амирга ёқмасди. Шунинг учун рисола муаллифга атрофидаги миш-миш ва ғийбатларни кучайтиришдан ўзга наф келтирмаган эди. Шунга қарамасдан, Дониш «Наводирул-вақое» асарини ёзиб тугатади.

«Наводирул-вақое»ни ёзгандан кейин, — дейди Садри Зиё, — Донишни нодону кофирга чиқаришди… Қозикалон уни кўрганда, вазир, қушбеги у билан ҳар жойда учрашганда, гарчи бош ирғитиб, табассум ила «яхши», «бале» десалар-да, ортидан кулиб, «Девона бўлибди…» дер эдилар».

Чунки «тили аччиқ» Донишдан амирнинг тамоман совиганини бу мунофиқлар яхши билганлар.

Аҳмад Дониш манғит салтанати хонадони мухтасар тарихи битилган «Рисола»сининг асосий қисмида амир Музаффардан — унинг турмуши, феъл-атвори, мамлакатга раҳбарлик қилиш тартиб-усуллари, чор давлатига таслим бўлиш сабабларидан баҳс юритади. Ва масаланинг икки жиҳатига алоҳида урғу беради: бири — Музаффарнинг тахтга чиқиши билан юртда таҳлика, қўрқув, қуллик ва ёлғоннинг фавқулодда зўрайиши; иккинчиси — катта-кичик, паст-баланд мансабларнинг энг қўрқоқ, муттаҳам ва юлғич кимсаларга тақсимлангани.

Масалан, Бухоро вазоратини эгаллаган Муҳаммад Қушбеги шунчалик ожиз, бесавод ва ақлсиз бўлганки, у бутун «иқтидори»ни давлатнинг аянчли аҳволи ҳақидаги заррача тўғри фикрни ҳам амирга етказмасликка сарфлаган. Чунки адолат, диёнат, инсоф талабидаги ҳар қандай гап амирнинг кайфиятига ёмон таъсир ўтказиб, уни ғазаблантирган.
Донишнинг иқрорига кўра эса, «Қуруқ хушомад, бемаъни мақтовлар билан давлат ишлари ўнгланмаганидек, халқнинг аҳволи ҳам яхшиланмайди».

VI

Аҳмад Дониш новча, тўладан келган, боши ҳаддан зиёд катта киши бўлган. Шунинг учун унга Аҳмад Калла лақаби берилган. Ўзи эса ҳазил билан одамлар мени нима десалар десинлар, «Ман ҳамон Аҳмади порина ки будам, ҳастам» — «Мен ўша-ўша бултурги Аҳмадман, ҳозир ҳам ўшаман» дер экан. Айнийнинг таърифлашича, у буғдойранг, юзи тўла ва тоза эди, ёшини олтмишдан ошган деб тахмин қилиш мумкин бўлгани ҳолда бетида ажин сезилмасди. Ўртача ва калта соқолининг оқи қорасидан кўпроқ эди.

Аҳмад Махдумни ҳиммат ва саховат бобида Ҳотами Тойга тенглаштирганлар. Бироқ шундай илм-маърифат ва фазилат соҳибини бировлар коҳин, яъни фолбин — «ғайбдан хабар берганда ажина ва париларнинг талқинлари юзасидан хабар беради» деб айблашган. Ақл-идроки паст, калтабин муллалар ва уларнинг қулига айланган муллавачалар уни диний илмдан бехабар ва шариат асосларига шикаст етказувчи кофир деб ҳисоблашган. Нафсу таъма қўлида қўғирчоқ амалдорлар унинг тимсолида давлат душманини «кашф» этиш ва бу бўҳтонга амирни ишонтиришга уринганлар. Хуллас, Аҳмад Махдум ғийбатчилик ва ғийбатчилар учун катта бир мавзу бўлган. «Наузибиллоҳ, бу худобехабар кофир бўлибгина қолмай, Намруд, Фиръавн ва Шаддодлар каби худолик даъвосини ҳам қилади…» Бу «айбнома» ҳам Дониш ҳақида. Шарқ жаҳолати ана шундай хавфли, ана шундай таҳликалидир. Унинг замирида худолик даъвосини қилган Мансур Ҳаллож дорга осилганда Аҳмад Дониш нечун тирик юрибди, дегандек мудҳиш талаб яшириниб ётибди. Туҳмат, иғво, ҳасад ва бўҳтон ҳамлалари филни ҳам қулатиши ҳеч гап эмас. Бироқ Дониш қилт этиб тебранмаган, қуламаган. Негаки, унинг кўнгли маърифат нури, ҳақиқат ишқи билан тўлиб-тошган. Ожиз, пасткаш, салоҳиятсиз кимсаларнинг бирлашиши ҳам, зимдан қаҳр сочишлари ҳам уни чўчитмаган. У куч-қувватини душманлар билан тортишиш ва олишишга эмас, асосан нафсини «ҳайвоний ва шайтоний сифатлардан поклаш»га сарфлаган.

Донишнинг табиатида ғаройиб бир эркинлик ва муросасизлик бўлган. Ҳар қандай эзгу ишда қалби ва руҳи тубанлик, ғирромлик ва нокаслик шарпасини сездими — бас, ундан қўл силтаган.

«Мударрисларнинг дарс беришлари одам қўлига босмачилик қилиш учун қилич тутқазишга ўхшайди. Шунинг учун мен бу ишдан четлашдим». Бу — мударрисликдан кечган Донишнинг иқрори.

«Ғофилликда юрган кезларимда мен ҳам бир неча вақт муфтилик билан шуғулланган эдим. Ўйласам, эшикдан ким келар экан, нима берар экан, деб келганларга сўз ўргатиб, йўл кўрсатиб, шундан бирор нарса олиб, нон топар эканман… Шунинг учун… бу ишдан ҳам қутулдим». Бу — муфтиликка қўл силтаб, иттифоқо нафсини тийган Донишнинг эътирофи.

Дониш ўз даврининг зўр наққоши, хаттоти ва рассоми бўлганини айтган эдик. «Мен Аҳмад Махдум кўчириб, расм ва лавҳалар билан безаган бир «Юсуф ва Зулайхо» китобининг уч юз пуд буғдойга сотилганини кўрганман», дейди Айний. Қарангки, Донишнинг хаттотлик ва наққошликдан ҳам ҳафсаласи пир бўлади. Унинг изоҳлашича, «бу санъатга уринган кишиларнинг мақсади ё муаллим бўлиш, ёки саройга ва бошқаларга котиблик қилишдир. Менинг кўнглим эса ҳар икковини ҳам кўтармас эди…»

Дониш бу дунёда мутлақ озодлик йўқлигини билгани ҳолда, инсонга ҳурлик ва озодликдан буюк саодат, олий неъмат бўлмаслигига ҳам шак келтирмаган. «Мен ўзимни таниганимдан бери эркин юрганман, ҳеч қачон ва ҳеч бир мавридда асоратга тушмаганман, саройда ишлаб, маъмур ва маошхўр бўлган вақтларда ҳам эркинлигимни қўлдан бермай, асоратни тан олган эмасман…»
Мана шундай кучли, эркига содиқ шахс бўлган Аҳмад Калла.

VII

Индаллосини айтганда, улуғ ижодкор, ҳақиқий санъаткорларнинг қисмати мураккаб, баъзан эса ниҳоятда оғир бўлади. Улкан санъаткор жамият билан келишса, давлат ва ҳокимият билан чиқишолмайди, давлат билан тил топишса, халққа мақбул келмайди. Бу зиддият истеъдодни ўз гирдобига тортганда, ақл бовар қилмас бахтсизлик, кулфат ва фожиалар юз очади. Шу маънода жаҳон адабиёти тарихига бундоқ назар ташланса, «Сен она эмассан, жаллодсан дунё!» деган шеърий сатр беихтиёр ёдга тушаверади.

Н.Герцен буюк рус шоири Пушкинга бағишланган бир мақоласини бундай маълумот билан тугатади: «Рилеевни Николай дорга осди. Пушкин ўттиз саккиз ёшида дуэлда ўлдирилди. Грибоедов Теҳронда сотқинлик қурбони бўлди. Лермонтов ўттиз ёшида Кавказда дуэлда нобуд этилди. Веневитинов йигирма икки ёшида оломон қурбони бўлди. Кольцов ўттиз уч ёшида ўз хонадонида ўлдирилди. Белинский ўттиз беш ёшида очлик ва қашшоқликдан жон таслим қилди. Баратинский ўн икки йиллик ҳарбий сургундан сўнг дунёдан кетди. Бестужев Сибирь қамоқхонасидан кейин, ҳали ёш чоғида, Кавказда жувонмарг этилди…»

Адабиётнинг иродаси, сабр-бардошига балли! Ахир, унда ҳам оталик, оналик туйғуси бор. Ҳар бир истеъдод — унинг нуридийдаси, умиди ва ишончи. Йўқотишлар, ажралишлар, янги-янги мусибат адабиётга қандай таъсир ўтказган, қалбини қандоқ эзган — бу ҳақда сўзлаш ҳам қийин.

Аҳмад Дониш узоқ муддат саройда хизмат қилган, бераҳм сарой ҳаётини ичидан кузатган. Бир эмас, уч амир — Насруллохон, Музаффархон ва Аҳадхоннинг қалам аҳлига муносабати, уларни қарамликда сақлаш, таҳқирлаш сиёсатини энг хуфя жиҳатларигача билган.

Буюк маърифатпарвар бошқа ўлкалардаги салтанат соҳибларининг хизматида бўлган олим, ёзувчи ва шоирларнинг аҳволидан ҳам воқиф эди. Адиб шу хусусда тез-тез фикр юритар, гоҳо таҳликали хаёлларга бериларди. Айниқса, муаррих танишидан эшитган қонли бир воқеа унинг хотирасига чуқур ўрнашиб қолган эди. Бу — озарбойжон шоири Мулло Паноҳ Воқиф қисматидаги фониш эди.

Қорабоғ ҳóкмдори ўзининг бир навкари томонидан ўлдирилганидан кейин унинг тахтини эгаллаган Муҳаммадбей ҳам Воқифга душман назари билан қараган. Ва шу даражада тубанликка борганки, шоирнинг ҳам жонига, ҳам гўзал хотинига кўз олайтирган.

Воқиф Қизхоним исмли бир малаксиймо гўзалга уйланганда ёши анчага бориб қолган эди. Бироқ ишқ оташининг нималигини у ўшанда англаган, дунёни унутиб, бутун борлиғини Қизхонимга бағишлаган. Бой-бадавлат бир хонадонда вояга етган Қизхон ҳусну жамолда тенгсиз, таърифга сиғмас бир санам сифатида донг таратган ва Воқифнинг чинакам илҳом парисига айланган. Янги ҳаёт, кутилмаган бахт тимсоли бўлиб кўринган ёрига у кўплаб шеърлар бағишлаган:

Соз тутилиб юз минг санам ўйнаса,
Жам бўлиб Руму Ажам ўйнаса,

Кўкда малак, ерда одам ўйнаса,
Қувонч етмас ҳаргиз ўзгадан, келин…

Бу сўзлар ва самимий эътирофларнинг оқибати нима бўлиши ёки нимага олиб боришини шўрлик шоир хаёлига ҳам келтиролмасди. Қизхоннинг таърифини эшитган Муҳаммадбей аёл билан пинҳона алоқа боғлаб, унга уйланиш истагини билдиради. Хоннинг ваъдаларидан ўзини йўқотган соҳибжамол «Токи Мулла Паноҳ ўлмас экан, мен сизга шаръан хотин бўлолмайман», дея жавоб қайтаради. Хонга айнан шу иқрор ва ишорат керак эди. У Воқифни ҳузурига чорлайди. Зўр зиёфат уюштириб, гўё иззат-икром кўрсатган бўлади. Уни вазирлик мансаби кутаётганини айтади. Хуллас, ҳар қанча узрлар айтиб, ҳар қанча ўзини олиб қочмасин, Воқиф вазири аъзам бўлишга кўндирилади. Кўп ўтмай у умрида қилмаган, қанча таклиф ва даъватлар бўлса ҳам ўзини мажбур этолмаган ишга қўл уради — бирин-кетин мадҳия ва қасидалар битади:

Қаламда, қиличда, сўзда, садода,
Баробари йўқдур дорилфанода,
Меҳру муҳаббати ҳаддан зиёда,
Кўрсатур чўх эътиқодин Муҳаммад.

Эҳтимол, золимни — одил, қаҳрни — меҳр дейишда адашиш мумкиндир. Аммо жони, аёли, номусу шони ва истеъдодига чанг солишга чоғланаётган жаллодни мақташга киришган шоирни қандай оқлаш мумкин?

Хон ўзини ғолиб сезишга ҳақли эди. У улкан бир шоирни маънан синдириш, имон-эътиқодига зид гапларни сайратиш ва эл-юрт олдида обрўсизлантиришга эришади. Воқиф учун эркинлик, ҳақгўйлик мавсуми тугайди. Энди унинг бошида мусибат булутлари қуюқлашиб борарди. Воқифнинг саройдан ташқаридаги душманлари ҳам сарой аёнларига туҳмат ва бўҳтонларни зўр бериб етказа бошлайди.
Ниҳоят, хоннинг яқинлари унга қуйидагича маслаҳат беради: «Тез кунда Иброҳимхон Қорабоғ заминига ҳужум бошлайди, ана шунда вазирингиз мулла Паноҳ сизга хиёнат қилади… Фурсат борида уни ўлдириш ва маликаи офоқ бўлмиш хотинини ҳарамга олиш керак». «Олампаноҳ» буни маъқуллайди. Воқиф фожиа кўланкасини сезади. Унинг «Бош олиб бу аҳли дунёдан аёқ етгунча қоч, На қизга, на ўғилга, на дўсту на ёрга боқ», деган сатрлари буни тасдиқлайди. Лекин шоир қочиш чорасини тополмайди.

Бир тунда уни Қосим оға исмли ўғли билан қатлгоҳга олиб борадилар. У ўғлидан олдин ўлдиришини ёлвориб сўраса ҳам, кўз ўнгида аввал фарзандини қатл этиб, сўнг ўзининг бўйнига пичоқ тортадилар. Худди шу кеча шоирнинг хотини подшоҳнинг ҳарамига олиб келинади…

Бу воқеанинг Аҳмад Донишга қаттиқ таъсир этгани бежиз эмасди. Чунки аллома бунга ўхшаш ҳодисаларга кўп гувоҳ бўлган эди. Айниқса, Амир Музаффарнинг рухсатисиз чиройли бир қизга уйлангани учун бир олим йигитнинг ўлдирилгани ва ўша қиз чимилдиқдан тўппа-тўғри ҳарамга олиб келинганини у ҳеч унутолмасди. Дониш сарой амалдорлари орасида ўзини қанча бегона сезса, майдагап, мунофиқ, қаланғи-қасанғи ижодкорлардан ҳам шунча кўнгли қолган эди. Унинг истеъдод бобида ҳам, садоқатда ҳам ишончли бир шогирди бор эди. Афзал Пирмастий деган бу йигитни бағрига олади, сабоқ беради, тарбиялайди. Қаддини ростлагунча суяйди. Мансаб эгаллашига кўмаклашади. Лекин хом сут эмган банда, барибир адашар экан. Бу йигит, ҳамма яхшиликларни эсдан чиқаргандай, бошқа бир кимсага айланади. Устозидан гап ўғирлаб, амирга етказишни одат қилади.

Хон хизматига қандай кишилар муносиб кўрилади, қанақа кимсалар мансабга тез кўтарилади, сарой муҳити асосан нимани ўргатиб, нимага рағбатлантиради — Аҳмад Дониш буларни ўша шогирдига қайта-қайта уқтирган эди.

Устоз қозиликдан ҳам истеъфо бериб, узлатга чекингач, Исо Махдум, Қори Каромат Танбурий, Қори Неъмат каби бир неча мусоҳибидан ўзга одам билан дил очиб суҳбатлашмасди. «Водариғ! Бизнинг замонамизда қулоқлар кар, кўзлар кўрдир. Ягона йўл қолди: нимани билсанг, шуни ёзиш, ўзинг ўқиб, ўзинг йиғламоқ учун уни қоғозга битиш…» Аммо оппоқ қоғозга дардларни тўкиш, танҳоликда йиғлаш учун ҳам имкон йўқ эди.

Эл-юрт орасида катта обрў қозонган қайсар алломанинг фикрларини амир билгиси келарди. Афзал Махдум айғоқчиликни қойиллатиши керак эди. Бироқ кўп ўтмай сир фош бўлади. Шундан сўнг Афзал Махдум ҳам Донишга, ҳам устозининг айрим яқинларига ташланади…

VIII

Минг саккиз юз тўқсон еттинчи йилнинг эрта баҳори. Кўклам қучоғида эркин нафас ола бошлаган қадим Бухоронинг кент ва олис қишлоқларида ҳам ҳаёт қайнайди. Қишки карахтлик, сокинлик кўнгилларни тарк этган. Дунё гўёки бир жўøқинлик — баҳор ва тириклик завқидан бошқа шукуҳни тан олмайдигандай. Қушлар қий-чувига тўлиб кетган боғ-роғларда одамлар кўклам юмушлари билан машғул.

…Кеча Садриддин қўшнисидан эшагини сўраб олган. Бугун Гиждувон марказига бормоқчи. Пешинга яқин у эшакка миниб йўлга тушди.

Туман марказига етиб келиб, эшакни бозор рўпарасидаги карвонсаройга боғлади. Чорсу томонга юриб, тўғри Файзибой ҳолвачининг дўконига кириб борди. Файзибой унинг эски ошнаси. Дўкон эса ҳамиша гавжум, хабар тўпланиб, тарқаладиган ўзига хос бир «марказ» эди…

Ҳолвачи унга вужудни қақшатадиган совуқ бир хабарни айтди. Бу — Аҳмад Донишнинг вафоти хусусида бир ҳафта олдин Бухородан етиб келган машъум хабар эди.

— Водариғ, шундай улуғ одам вафот этди, — дея гапни давом эттирарди Файзибой, — Аҳмад Махдум беназир одам эди. Унинг улуғворлиги муллалиги, ёши, мартабасида эмас, балки ростгўйлиги, одиллиги ва донишмандлигида эди. Суҳбатдошни ипсиз боғлай оладиган бир кучи бор эди. Хислатли, хосиятли бунақа зотни мен умримда кўрмаганман. У зўр дуохон эди деб ўйлайман, хоҳлаган одамини асир айлай биларди. Шун÷а савлату салобати билан катаю кичикка оға-инидек муомала қиларди… Биз бир неча ғиждувонликлар тунов куни уйига бориб аза очдик. Уч кун мобайнида дуои фотиҳа ўқидик.

Садриддин Аҳмад Калланинг Гиждувон яқинида қароргоҳи борлигини эшитган, лекин кўрмаган эди.

— Ака Файзи, шу уйга бориб фотиҳа ўқисак бўладими?
— Албатта. Бутун Бухоро ҳозир Махдумга мотам тутаётир. Вобкент, Шофиркон, Пешкўда ҳам аза очилган…

Файзибой узоқ куттирмади. Икковлон йўлга чиқдилар. Садриддин хомуш эди. У қанча мусибат ва йўқотишларни бошдан ўтказди. Бироқ бу ажралиш аламини сўз билан ифодалаб бўлмасди. «Нега тириклигида уни сўроқлаб бормадим? Суҳбатларидан нечун ўзимни мосуво қилдим?» деб ўзини койир ва у ҳам «Ҳай дариғ, минг дариғ» демоқдан бошқа таскин тополмасди.

Файзибойга таниш икки киши уларни қарши олди. Тиз букиб ўтиришлари ҳамон Садриддин қироат бошлади. Қуръони карим калималари овозидан мунг бўлиб, муножот бўлиб оқди, оқаверди.

У ўлимнинг ҳақлигини билса ҳам, шундай мунаввар, шу қадар мукаррам зотнинг вафотига кўниколмасди.

Файзибой Аҳмад Махдумнинг бу жойга қачон келиши, кимлар билан учрашиши, юриш-туриши ҳақида билганларини сўзлай бошлаганда Садриддин тўққиз ёғочлик ҳашаматли уйни нигоҳдан ўтказарди. Деворларга ганчкорлик, ўймакорлик усулида ҳар турли нақшлар солинган. Гуллар эса шунчалик жонли ва жозибалики узиб ҳидласа бўлаверадигандай. Хонанинг олд девори тепасига махсус лавҳада: «Э кўргувчи, бу нақшни асло унутмагил, Мир Аҳмад фақир синиқ килкин эслагил!» деган байт заррин ҳарфлар билан нақшланган.

Файзибойнинг айтишича, буларнинг ҳаммасини Дониш ўз қўли билан яратган экан.

Садриддин Айний Соктареда кейин узоқ туролмади. Аммо Бухорога ҳам боргиси келмасди. Донишдай жигарбандидан жудо бўлган Бухоро унга бениҳоя ўксик, ғариблашиб қолгандай туюларди. У Пешкўга — Аҳмад Донишнинг садоқатли дўсти, туман қозиси Шарифжон Махдум ёнига борди.

«Мен қози билан Аҳмад Дониш ҳақида кунда узоқ суҳбат қилишдан ташқари, — дея хотирлайди Айний, — Дониш қўли билан ёзилган катта дафтардан унинг асарларини ўқиб чиқдим. Қизил чарм муқовали бу дафтарнинг бўйи тахминан икки қарич, эни бир ярим қарич бўлиб, Қўқоннинг жайдари китобот қоғозидан тузилган эди».

Ушбу дафтар маълум бир жиҳатдан кундалик характерида бўлган: муаллиф турли ҳолат, кайфият ёки вазиятда туғилган фикр-мулоҳазаларини шу дафтарга пешма-пеш ёзиб, қайд қилиб борган. Сўнг «Наводирул-вақое»ни ёзишда уларнинг баъзиларидан фойдаланган.

Аҳмад Донишнинг дастлабки асари «Манозирул-кавокиб»дир. Бу рисолада нужум, яъни юлдузшуносликдан баҳс юритилган бўлса ҳам асосий эътибор инсон тақдири ва толе сирларини очишга қаратилган. Расмий уламолар Донишни ислом дини асос ва ақидаларини билмасликда айблайди. Шунда у ғанимлар бўҳтонига «Меъёр ут-тадайюн» (1894) рисоласини ёзиш билан жавоб берган, унда дину диёнат меъёрларини ёритган эди. Манғит амирлари сулоласи ҳукмронлиги тўғрисидаги китобида эса юз йиллик тарих тадқиқ ва таҳлил қилинган.

Иброҳим Мўминовнинг қайд этишича, «Мажмуаи ҳикояти Аҳмади Калла» тўпламида Ўрта Осиё тарихидаги, хусусан, Мирзо Улуғбек давлатни бошқарган даврдаги энг муҳим ҳодисалар қаламга олинган.
Албатта, бугун кўпчилик замондошларимиз бу асарларнинг номини ҳам билмаслиги мумкин. Негаки, «Наводир»нинг ўзбекча таржимаси уч минг нусхада 1964 йилда босилиб чиққан. Орадан қирқ йилдан зиёд вақт ўтди. Бу китоб на қайта нашр этилди, на Донишнинг бошқа бир асари таржимасига қўл урилди. Илм ва ижод аҳлида муносабат шундай бўлгач, ёш авлод Донишни қайдан билсин, қайси китобини қаердан ахтариб, қандай топиб ўқисин?

Е.Бертельс «Дониш — Ўрта Осиё жадидларининг отаси» деб таъриф берган эди. Шундай экан, бундай улуғ зотнинг ҳаёти ва фаолиятини ўрганмасдан туриб озодликнинг, илм-маърифатнинг аҳамиятини тушуниш қийин.

IX

Маълумки, ҳаётдан адабиётга, адабиётдан ҳаётга бориш айни бир йўл эмас. Адабиётнинг бош вазифаси ва туб моҳиятини чуқур тушунмай ҳаётдан баҳс юритадиган ижодкорлар бўлганидек, ҳаётнинг асосий талаби ва боқий ҳақиқатларини теран англамай туриб адабиётга хизмат қилишни кўзлаган қалам соҳиблари ҳам кўп учрайди. Истеъдод фақат адабиётда синалмайди, уни ҳаёт ҳам синовдан ўтказади. Аслида, ижодкор куч-қуввати, шижоати ва маҳоратини намойиш айлайдиган чинакам синов шу. Инсон тақдирини ҳаёт кўзгусида, ҳаётни инсон қисмати орқали акс эттиришни эплаган ҳар бир санъаткор буни албатта ўйлайди.

«Ҳаёт — моддий ва жисмоний ҳаракат, ҳар қандай фаолият, ўз моҳиятига кўра номукаммал ва бетартиб. Мен эса фақат ҳаёт талабига мувофиқ ҳолда унга хизмат қилишга интиламан», — дейди француз адиби ва мутафаккири Мишель Монтен. Ана шундай нуқтаи назарга асосланган ижодкор маънавий-ахлоқий, диний-руҳоний мавзуларда ҳеч вақт сафсатабозлик қилмайди. Ҳå÷ қачон китобий ғоя ва тушунчалардан илҳомланиб асар ёзишга умрини сарфламайди. Бухоро адабий муҳитида эса бадиий ижод воқеликдан, воқелик адабиётдан йироқда судраларди. Ўртада уйғунлик, табиий алоқа йўқ эди. Аксарият қаламкашлар маҳдуд аҳволи, қилаётган ишига танқидий нигоҳ билан қарай олмасди. «Эй биродарлар, сиз кам фикрлайсиз. Мушоҳада юритолмай, тайёр фикрларга ёпишиб яшайсиз. Ҳатто туйғу ва изтиробларингиз ҳам янгиликдан маҳрум» дейдиган одам топилмасди. Адабиёт назиранавислик, маддоҳлик лойига ботган, айниқса, Мирзо Бедилга кўр-кўрона тақлид «мода»га айланган эди.

Бу жараённи тўхтатиш, қандай қилиб бўлмасин, бундай иллатларга барҳам бериш зарур эди. Буни уддалаш осон эмасди. Адабиётдаги нафислик ва гўзалликнинг манбаи қаерда? Ҳаётда. Адабиёт ва санъат нозикликни қаердан ўзлаштиради? Ҳаёт ва воқеликдан. Демак, ҳаёт адабиётдан нозикроқ. Шу боисдан ҳаётни тез бой бериб, осон булғатиш мумкин. Бу ҳақиқатга етишган ижодкор ўз ҳаётини минг-минглаб кишилар кўзгусида мушоҳада этишда қийинчилик сезмайди. Ва ҳеч шубҳасиз, ҳар қандай шароитда ўз китобхонини топади. Зеро, чин истеъдод ўқувчи марҳаматига зор эмас. Ёзган ёки ёзилажак асари ҳар томонлама мукаммал — ғоявий, руҳий, бадиий жиҳатдан ҳам қизиқарли бўлса, китобхон уни албатта топиб ўқийди. Бинобарин, ўзига инонган истеъдод соҳиби адабиёт «ярмарка»сидаги ғалаёнларга аралашувдан тийилади. Аҳмад Дониш илмий-ижодий фаолияти шу маънода ибрат мактабидир.

Бу дунёда ҳар бир ютуқ ва мувафаққият ўзича қурбон талаб қилади. Нимадандир кечилса, нимагадир эришилади. Ниманидир сақлаб қолсангиз, ниманидир бой берасиз. Хуллас, муваффақият дегани — маҳрумият, маҳрумият дегани — муваффақият бўлмоғи мумкин.

Дониш ҳаётни севиб, ҳеч бир тўсиқ ва қаршиликни писанд этмай мардона кун кечирди. Шу боисдан ҳам унинг асарлари ростлик, матонат руҳи билан суғорилган. У куч-қувватини ўзи хоҳлаган зайлда ижодий ишларга бағишлай олмаган бўлса-да, ҳеч бир маънода тилқисиқлик жойи ҳам йўқ эди.

Аҳмад Дониш халқ ва давлат, ҳокимият ва юртнинг таназзулдан қутилишини ўйларди. Шу боисдан ҳам у жоҳил, нодон ва аҳмоқ кимсаларни давлатдан ҳимоя айлашга уринмаганидек, ичдан чириб, бузилиб кетган давлатнинг одамлар ҳаётида бирор ўзгариш қилиши ҳақида сўзлашни ҳам истамасди. Унинг биринчи орзуси ахлоқ ва тафаккур эди. «Илм-фан тафаккурни озод қилади, эркин тафаккур эса халқдир» деган ҳақиқатга Донишда ҳам иштибоҳ йўқ эди.

Менимча, олмон файласуфи Эрих Фроммнинг мана бу мулоҳазалари айнан Аҳмад Донишга ўхшаган мутафаккирлар ҳақида айтилгандир: «Камдан-кам кишиларгина ёлғизликка чидаб, жамоатдан четда умргузаронлик қилишдан қўрқмай, ҳақиқатни айтишга қодир бўлади. Булар инсониятнинг чинакам қаҳрамонларидир. Агар шундай шахслар бўлмаганда, биз ҳозиргача мағораларда кун кечириб юрган бўлардик».

Аҳмад Дониш ана шундай қаҳрамонлардан эди. У ҳақиқат, маърифат, тафаккур нури билан халқининг қалбини нурлантиришга бел боғлаган танти аллома эди.

Аҳмад Донишнинг ҳаёти ва ижодиётини ўрганишда тожик, ўзбек, рус олимлари бир қанча хайрли ишларни амалга оширган. Улар орасида С.Айний, Е.Бертельс, И.Мўминов, С.Улуғзода, З.Ражабов, М.Шукуров каби атоқли олим ва адиблар бор. Бугун юртимизда сиёсий-ижтимоий иқлим тубдан ўзгарган, фикр-қарашлар янгиланган, маданий меросга муносабат ҳам бошқача. Лекин, афсуски, Аҳмад Донишга бағишлаб янги давр талаб ва эҳтиёжини ифодалайдиган бирорта ҳам махсус тадқиқот бизда ҳали яратилгани йўқ. Нега биз Донишдан ўзимизни четга тортишимиз керак? Нега юрт, миллат, инсон эрки дардидан бошқа дардни писанд қилмаган маърифатпарвар адибнинг илмий-адабий меросини кўзга суртиб ўқиб-ўрганмасликка кўникишимиз керак? Шундай бетимсол аждодимизнинг ибратли ҳаёти, ижтимоий-сиёсий, маънавий-фалсафий сабоқларидан бехабарлик ҳам ғофиллик, ҳам маърифатли жамият қуришни орзу қилаётган биздек авлодга ярашмайдиган ҳолдир.

«Ahmad Kalla», «Ahmad maxdum» nomlari bilan zamonasida shuhrat qozongan va ilmiy-adabiy tafakkurning yangilanishiga sezilarli ta’sir ko’rsatgan Ahmad Donish XIX asr Buxoroning qomusiy ilm egalaridan edi. U Buxoroda shofirkonlik mudarris oilasida tug’ildi. Otasi madrasasida o’qidi. Yoshligida naqqoshlik, rassomlik, hattotlik hunarlarini o’rgandi.

Tarix va falsafaga ko’ngil qo’ydi. Zehni, salohiyati bilan darrov ko’zga tashlandi. 1857 yilning kuzida Amir Nasrulloning Rusiya imperatori Nikolay II vafotiga ta’ziya bildirish va valiahd Aleksandr II ning taxtga chiqishini qutlash uchun yuborilgan elchi Mullajon Miroxo’rga kotiblik qiladi. Peterburgda uch oy san’at-madaniyat obidalari bilan tanishadi.

1869 yili yangi shart-sharoit taqozosi bilan Amir Muzaffar Peterburgga yana elchi yubordi. Bu elchilik yarim vassalga aylangan davlatning hokimi mutlaq ko’nglini olish harakati edi. Uning ham kotibligiga Ahmad Donish tanlandi.

1873 yilning oxirida Ahmad Donish uchinchi marotaba elchilik tarkibida Rusiyaga yo’l oldi. 1874 yil yanvar — mart oylarida Peterburgda turib qaytdi. Aleksandr II bilan uchrashdi. So’ngroq bularni qog’ozga tushirdi. hozirda O’zFA Sharqshunoslik instituti Qo’lyozmalar fondida Ahmad Donishning 16 qo’lyozma asari saqlanadi. Aksariyati uning o’z qo’li bilan yozilgan asl nusxalardir.

Muallifning «Navodirul-vaqoe» asari 15 yil davomida, 1870- 1885 yillar oralig’ida yozilgan tarixiy, falsafiy, memuar asardir. 23 bobdan tashkil topgan bu asar haligacha to’la nashr etilgan emas. Uning ayrim boblarigina chop qilingan. Shu jumladan, uning bir qismi 1964 yili o’zbekchaga ham ag’darilgan va bosilgan edi. Kitobning ikki bobida Rusiya safari taassurotlari berilgan. Chunonchi: VII bobi A. Donishning 1869 yilgi Rusiya safariga bag’ishlangan va 1957 yilda chop etilgan.

VIII- boib podshoh Aleksandr II ning qizi Mariyaning 1874 yilda bo’lgan nikoh to’yiga yuborilgan elchi Abdulqodirbek safari haqida. Qolgan boblari xilma-xil mavzuda. Masalan, ota-ona va farzand munosabatlari (1-bob), mol-dunyo (2-bob), tarix (Z-bob), olim va johil taqdiri (4-bob), vaqt qadri (5-bob), safar qilish foydalari (b-bob), ilm-fan manfaati (9-bob), haqiqiy va majoziy ishq hamda uning odobi (10-bob), nikoh (11-bob), taqdir (12-bob), kasbkor (13-bob), jism va ruh (14-bob), yer tuzilishi va ma’danlar (16-bob), tush ta’biri (19-bob), Bedil baytlari (20-bob), ayrim hadislar talqini (22-bob), inson axloqini belgilash (23-bob) kabi Tamaddun (madaniyat) haqidagi risolasi (15-bob) va xilma-xil voqeiy hikoyalar (18, 21-boblar) ham undan joy olgan. Ularning har biri ham muhim va qiziqarlidir. Masalan, so’nggi risolada podshohning xalq oldidagi mas’uliyati 10 shart asosida ko’rsatib beriladi. Shu jihatdan, u bir tomondan, Yusuf Xos hojibning «Qutadg’u bilig»idagi bek va raiyat munosabatlarini esga tushirsa, ikkinchi yoqdan, Russoning «Ijtimoiy shartnoma»sini yodga soladi.

Yoki tanlagan usulini oling. Muallif kasb-hunar egallash haqida yozar ekan, uni o’z o’g’illariga «vasiyatnoma»ga aylantiradi. Va bu orqali o’quvchida katta qiziqish va ishtiyoq paydo qiladi. Darhaqiqat, adib boshidan kechgan baxtli-baxtsiz, shirin-achchiq kunlar, hayot, sayohat xotiralari, safarlar davomida do’stlardan tinglangan hikoyalar va bulardan kelib chiquvchi ibratlar hech kimni befarq qoldirmaydi. Muhimi shundaki, bu ibratlar XIX asr Yevropa tamaddunini o’z ko’zi bilan ko’rgan, ayni paytda, shu davr Sharq ilm-fanining Turkiston sarhadidagi eng buyuk namoyandasi vasiyatlari edi.

Kasb-hunarga, ilm-fanga mehr, halollik, mansab-martaba, mol-dunyo hirsidan uzoq bo’lish, bani basharga xayrixohlik, har qanday holda ham yaxshilik qilish, islomiy axloq bu vasiyatlarning asosiy mazmunini tashkil etadi. Diqqatga sazovor yana bir narsa shundaki, Ahmad Donish farang donishmandlari, «siyosiy hukamolar»i haqida yozdi. Ularning «ixtilol va inqiloblar tarixini chuqur o’rganib», barcha haqsizlik va adolatsizlik sababini «davlat ishlarining yolg’iz podsho qo’lida bo’lishi»dan topganliklarini ma’lum qildi.

Ular shu sababli eski «davlat tuzumini o’zgartirganlar», deb yozdi. Ular «huquqda hammaning tengligi»ga rioya etishlari, darajalar esa, kishilarning «fazl va hunarlarining oz-ko’pligiga qarab bo’lishi», «davlatni hammaning o’rtasida turgan kishi idora qilishi» haqida «qonunlar chiqarganlari»ni uqdirdi. Yevropaning «barcha davlatlarni yengib, butun dunyoga ega bo’lishlari»da bu asosiy omil bo’lganini ta’kidlanadi.

Darhakiqat, ushbu vasiyatnoma ta’limiy-axloqiygina emas, muhim ijtimoiy-siyosiy mazmun ham tashir edi.

Shuningdek, uning «Majmuai hikoyati Ahmad Kalla» («Ahmad Kalla hikoyatlari to’plami») (1877), «Isloh miyoni shia va sunn» («Shia va sunniyni yarashtirish haqidagi nasihat») kabi risolalari, «Daftari taqvim» («Kundaliklar»)i ham muhim ahamiyatga ega.

Ahmad Donish umrining oxirlarida «Tarix risolasi» kitobini yozdi. Bir yoqdan, Amir Temur, Husayn Boyqaro, Abdullaxon, Subhonqulixon, Shohmurod, ikkinchi tarafdan, Amir Muzaffar saltanati misolida har bir davlatning taraqqiy va tanazzuli sabablarini tahlil qildi. Birinchi guruhni mujaddidlar (din va davlatni poklovchilar) deb hisobladi.
Bu asarlar sodda va jonli tili, ifoda uslubi bilan o’tmishdoshlarinikidan ajralib turadi. Sinchkov ilmiy mulohaza, tanqidiy va tahliliy tafakkur ularga alohida ruh bag’ishlaydi. Tasvir va ifodadagi dramatizmga moyillik, suhbat dialogdan unumli foydalanish muallif fikrlarining o’quvchi ongiga yetib borishini osonlashtiradi.

Ibrohim Haqqul
AHMAD KALLA
Esse

Ustod Ibrohim Mo’minov xotirasiga bag’ishlandi.

I

Biz mumtoz adabiyotimiz bilan faxrlanamiz. Uning o’ziga xos xususiyatlari va tafakkur taraqqiyotiga qo’shgan hissasi haqida ko’p gapiramiz. Albatta, har qancha gapirsak, faxrlansak arziydi. Biroq bu haqda so’z ketganda faqat yutuqlarga mahliyo bo’lmasdan, adabiyotning murakkab rivojlanish yo’lidan bugungi kunimiz uchun tegishli saboq va xulosalar ham chiqarsak maqsadga muvofiq bo’ladi.

Shu nuqtai nazardan qaraganda, milliy adabiyotimiz XVI asrdan keyin erkin nafas olmaganini ham ta’kidlash lozim; u inson taqdiri va ijtimoiy hayot muammolarini butun murakkabligi hamda ziddiyatlari bilan yoritib berolmagan. Chunki o’sha davrlardagi jaholat bunga yo’l bermagan. Natijada asardan asarga ko’chib yuradigan an’anaviy fikr va g’oyalar ham bora-bora turg’unlik, yakranglik, ohanjamolik, taqlid va kitobiylik ramziga aylanib qolgan. Dunyo adabiyoti yutuqlaridan bexabarlik esa tanazzulni yanada chuqurlashtirgan. Ayniqsa, keyingi uch xonlik davrida saroy talabi, saroy zavqi va mafkurasi adabiyotni samimiyat, shijoat va isyon ruhidan mahrum etgan. O’n to’qqizinchi asr ikkinchi yarmi Buxoro adabiy muhitidagi ahvol buning yorqin misolidir. Holbuki, o’sha zamondayoq xalqning adabiy va madaniy hayotidagi bunday muammolarni bilgan, ular to’g’risida jiddiy bosh qotirgan, adabiyotni oddiy inson hayotiga yaqinlashtirishga dadil uringan qalam sohiblari ham bo’lgan. Ulardan biri — Ahmad Donish. «Navodiri Ziyoiya» tazkirasi muallifi, olim va ma’rifatparvar Sadri Ziyo Donishni shoirlikda Sa’diy Sheroziyga, musavvirlikda Behzodu Moniyga, falakiyot ilmida Ulug’bek Ko’ragoniyga, tabobatda Ibn Sinoga o’xshatadi. Donish xattot, musiqashunos, benazir muarrix va davlat arbobi ham bo’lgan. Ammo buyuk alloma ijodiy faoliyatining cho’qqisi, uning shoh asari va umr kitobi, shubhasiz, «Navodir ul-vaqoe»dir.

Sadri Ziyoning e’tiroficha, Ahmad Donish butun umrini amir, vazir, qozikalon va boshqa amaldorlarni kelajakdan ogoh etish, oddiy odamlarga zulm o’tkazmaslikka chorlash, ularni zo’ravonlik, berahmlikdan qaytarishdek ezgu ishlarga sarflagan. Lekin jamiyat hayotida biron bir o’zgarish ko’rmagan.

Donish umrida ta’ma ilinjida birovni maqtab, birovning oldida egilib-bukilmagan, shaxsiy foydanigina ko’zlab haqgo’ylik, tanqidbozlik ham qilmagan. U har bir so’z va har bir ishdan haqiqat axtarib yashagan. Uning so’z va fikrlari doimo asosli, teran, qilichdek keskir bo’lgan. Ko’p yillik tajriba, o’y-mulohazalar uni sabr-bardoshga o’rgatgan. Yaxshilik, diyonat yo’q joyda sobitlik va ulug’vorlik bo’lmasligini u juda erta anglagan, o’smirligidayoq boshqacha yashashga ahd qilgan. «Yeyish-ichish, uxlash, do’stlar bilan bordi-keldi qilish — inson mana shular uchungina yaratilgan deb o’ylardim. Chunki katta-kichik hamma zamondoshlarim shu baloga yo’liqqan edi…» Ahmad Donish aqliy mayiblikdan tug’ilajak ko’plab baloyu ofatga qarshi sokin bir jasorat-la bosh ko’targan ulkan adib edi.

II

O’tgan yil qish faslining boshlari edi. Ertalabki yomg’ir tushga yaqin qorga aylandi. Chor atrof oqlikka burkana boshladi. Tunda Buxoroga ketishim kerak. Vaqtliroq vokzalga borib, kupega o’rnashib oldim. Negadir poezdda yurishni xush ko’raman. Bemalol xayol surasiz, o’tgan-ketganni xotirjam eslab ketasiz. Xohlasangiz, kitob o’qishingiz mumkin. Tanish-bilish uchrasa-ku, yo’lning tanobi tortilganini sezmay ham qolasiz. Sovuq havo ta’sirimi yoki boshqa bir sababdanmi, bu gal hech kimsaga duch kelishni istamasdim.

Shiddat-la chopayotgan poezdda ketish xotira otlig’ tulporga minib yoshlikka sayohat qilishga ham o’xshaydi. Qizig’i shundaki, qachonlardir bo’lib o’tgan va ko’pdan buyon eslanmagan voqea-hodisalar daf’atan jonlanib, go’yo qarshingizdan chiqib kelaveradi: biri quvontiradi, biri o’ylatadi, yana biri… Sog’inch qo’msashga, qo’msash armonga yo’l berganda esa baribir xo’rsiniblar ketasiz…

Men bir necha yildan buyon dars bergani Buxoroga boraman. Har gal ul-bul «qo’shimcha» yumushlarni ham oldindan belgilab olaman. Bu navbat Ahmad Donish borasida Toshkentda boshlagan yozuvlarimni, imkon topilsa, ul zot tavallud topgan zaminda, uni tarbiyalab voyaga yetkazgan shaharda davom ettirmoqchi edim. Donish haqida domlalarim Oxunjon Safarov, Rahim Vohidov bilan suhbatlashish, alloma yashagan uyni borib ko’rish, qabrini ziyorat etish niyatim ham bor edi.

Shuni ham aytishim kerakki, Ahmad Donishni talabalikda yaxshi ko’rib qolganman. Bu uchun, albatta, ustod Ayniydan har qancha minnatdor bo’lsam arziydi. Menimcha, ustodning «Esdaliklar»idagi Donishga bag’ishlangan sahifalar uning hayoti, shaxsiyati, xalq va adabiyot tarixidagi xizmatlarini anglash, idrok qilishga ilhomlantiradigan bebaho bir manbadir. Donish xarakter e’tibori bilan qaysi bir jihatlardan Ibn Sinoni eslatsa, qay bir ma’noda u Shayx Sa’diy va Mirzo Boburga yaqin. Rostgo’ylik, to’g’rilik, jimjimasiz bir uslubda yozishda Donish Boburga izdosh desak, aslo xato bo’lmaydi. «Navodir»ni o’qigan har bir o’quvchi buni payqashi shubhasiz.

Xullas, o’zim tahsil olgan, bag’rida eng yaxshi, eng bearmon kunlarim o’tgan Buxoroi sharifda ustozu shogird, yor-do’stlar bilan diydorlashdik. Darsni ham boshladim. Adashmasam, oradan uch kun o’tgach, tanaffusga yaqin talabalardan so’radim: «Ahmad Donishning uyini kim biladi? Borib ko’rganlar bormi?» Javob eshitilmadi. «Bormaganmisizlar?» «Yo’q». «Bilmaysizlarmi?» «Yo’q». Yetmishdan ortiq talaba, go’yo jo’r bo’lganday, qabr xususida ham yana bir so’zni takrorladi: «Bilmaymiz».

O’shandagi holatimni sharhlab o’tirmayman. O’zim-chi? Mening ham bilag’onligim kattakon xonani to’ldirib o’tirgan ana shu yoshlarnikidan behroqmi? Axir, men ham to’rt yil Buxoroda yashab o’qiganman. Donish to’g’risida ko’p eshitganman. Kitoblarini mutolaa qilganman. «Esdaliklar»da u istiqomat qilgan mahalla ham, adibning loyihasi bo’yicha bino etilgan va qurilishiga o’zi bosh-qosh bo’lgan hovli, ko’rkam bog’, anvoyi gullar qulf urib ochilib yotadigan gulzor ham batafsil tasvirlab berilgan. Nega uni izlab topish xayolga kelmadi? Nechun Donishning qabri qaerda va qanday ahvolda degan gap xayolimizga kelmagan? Demak, bizda shaxsiy xohishdan ko’ra umumiy ko’nikma, tarixga botiniy yaqinlikdan ko’ra begonalik ustunlik qilgan. O’shanda, o’tgan asrning 70-yillarida qaram va erksiz millat farzandi bo’lgan bizdek yoshlar uchun bu g’ayritabiiy hodisa emasdi, albatta.

…Dars tugagach, o’qituvchilar xonasiga kirsam, domla Rahim Vohidov bilan yosh olim ukamiz Dilshod Rajabov o’tirgan ekan. «Charchamadingizmi?» dedi domla. «Charchashga-ku charchamadim, ammo juda uyaldim». «Nega? Nimadan?» Savolni javobsiz qoldirib, «Rahim aka, — dedim, — Donishning qabri qaerda?» Lahzalik sukutdan so’ng sal zaharxanda bilan «Donishning jasadi ko’milgan mozoriston bor, lekin uning qabri yo’q. Qabrdan nomu nishon ham qolmagan», dedi u kishi. «Hovlisi-chi?» «Ustod Ayniyning ma’lumotlari bo’yicha, guzar — aniq, xonadon esa noma’lum…»

Dilshod gapga aralashib, «Safarov domla hovlini taxminan aniqlaganlar. So’rash kerak…», dedi.

Oxunjon aka bilan uchrasholmadim. Angladimki, Donish yashagan, Buxoroning ilg’or ziyolilari — olim, adib, shoir, mashshoqlarini birlashtirgan o’sha muborak maskan asl holida topilishi dargumon. Aytishga oson bu. Mulohaza yuritsangiz, dil tirnaladi…

Darvoqe, Toshkentga qaytish kuni tushdan so’ng Bahouddin Naqshband hazratlarining ziyoratlariga bordik. O’zgarish va qurilishlarni ko’rib juda quvondim. Sho’ro davrida bu yerga Axtam tog’am bilan, el ko’zidan yashirinib, shom paytlari kelganimiz, qorovulning qo’rqa-pisa eshik ochganlarini esladim. O’sha kezlardagi doimiy ta’qiblar, Bahouddin bobomiz sha’n-shavkatlariga mutlaqo teskari tahqirli hukmlar — barchasi barham topdi, bir tush yanglig’ o’tdiyu ketdi.

Lekin qanchadan-qancha yo’qotishlar zahri hali ham dilni o’rtaydi. Axir, Ahmad Donish ham o’z asrining yagonasi emasmidi? Chorak asrdan ziyod davlat ma’muriyatida tishni tishga qo’yib, alam va hasratini ichga yutib mehnat qilgan, zulm, jaholat, kulfat va musibat qurshagan Buxoro osmonida yorug’ yulduz bo’lib charaqlagan, asriy qullik, umidsizlik, ojizliklardan qutulish choralarini izlab yashagan allomaning qabriga bir belgi qo’yish nahotki hech kimning xayoliga kelmagan bo’lsa? Ehtimol, xon va arkoni davlatning maqsad-muddaosi o’zgacha bo’lgandir. Xalqning dono, tanti, fidoyi farzandi sifatida tan olingan adib qabri boshida kelajak nasllar duoi fotiha o’qib, ehtirom ko’rsatishini ular balki xohlamagandir. Boshqalar-chi? O’zini tanigan qaysi el ulug’ farzandiga nisbatan shunday munosabatga chidaydi? Biz chidaganmiz. «Haqiqatda… inson ulug’ olamdir. Unga qaraganda bu olam kichik olamdir…» deydi Donish. Mazlum xalq bu mohiyatni bilmagan. Bilishga aqliy va ruhiy quvvati ham yetmagan. Ziyoli-chi?

Ma’lumki, ilm-fan, ma’rifat nuri so’ngan mamlakatda chin ziyoli emas, balki chala ziyoli yoki ziyolinamolar ko’payib ketadi. Ulug’ shoirimiz Cho’lpon ularni ziyoli emas, ziyonlilar deb atagan. «Bizda bir xil kishilar bor, — degan edi Abdulla Qodiriy, — ya’ni ziyolinamolar. O’zlari amalda bir pullik ish qilmaydilar, ammo og’izda ko’cha sasitib, hasratlanib» yuradilar. O’z shaxsiy rohatini ko’zlab, qayg’usiz, g’oyasiz kun kechiruvchi nochor, noshud va o’lguday qo’rqoq ziyolinamo kishilar barcha zamonlarda ham millat manfaatini faqat og’izda himoya qilgan, xolos.

Donishdan yodgor qolgan xonadon, undagi jihozlar, rasm va kitoblar igna emaski, daf’atan g’oyib bo’lsa?

III

Taxminan, XIX asrning o’ninchi yillarida Nosir bin Yusuf degan bir yigit madrasada o’qish niyatida Shofirkondan Buxoroga keladi. Uning tug’ilgan joyi Sug’d qishlog’i, otasi o’ziga tinch bir dehqon kishi bo’lgan. Nosir madrasani tugatgach, Buxoro guzarlaridan birida imomlik qilgan. So’ng Ko’chai Sangin guzarida kichikroq hovli qilib uylangan. 1827 yili ana shu hovlida Ahmad dunyoga kelgan.
Mullo Nosirning xotini ham xat-savodli bo’lib, yosh bolalarga ta’lim bergan. Ahmad ilk muallim sifatida onasini eslaydi: «Men maktabga bormasdan ilgari onam huzurida abjadni, taxtaga yozib beradigan hijo harflarini o’qib o’rgandim. So’zlarning ma’nosini chaqolmasam ham, ularni vaznga solib gapirar edim. Uyda yurgan choqlarimda Qur’onning to’rtdan birini, «Chor kitob»ning bir kitobini o’qib bitirdim».

O’shanda Ahmad to’qqiz yashar bola edi. Maktabga qatnay boshlagach esa, uning qiziqish va tasavvur dunyosi yanada kengaygan. Maktabdan chiqishi bilan qaerda qissaxonlik majlisi bo’lsa, o’sha yerga qarab chopgan. Payg’ambarlarning ahvoli, podshohlarga doir voqealarni tinglab zavqlangan, ularni qancha eshitsa, yana eshitgisi kelgan. «Podshohlarning saltanat va davlat qurilishlaridagi urush-talashishlari, qanchadan-qancha nohaq qon to’kishlarini, taxt va baxtdan ajralgan shohlarning halok bo’lganlarini, dunyoning va dunyodagi xalqlarning qanday o’zgarishlar ustida turganini bilib hayron qolardim», deydi Donish.

Registon va Devonbegi labihovuzidagi qissaxonlarning naqllarini tinglashdan Ahmad sira toliqmasdi. Diniy va tarixiy-afsonaviy voqea-hodisalar, qahramonlarning g’aroyib sarguzashtlari, kurash va jasoratlari uning ko’ngliga shavq bag’ishlab, xayolini qanotlantirardi.

Ul zot qaysi madrasalarda saboq olgan, ustozlari kim — bular borasida aniq ma’lumot yo’q hisobi. Ammo Hofiz, Sa’diy, Jomiy, Navoiy devonlarini sevib o’qigani aniq. «Ahmad Donishning, — deydi akademik Ibrohim Mo’minov, — Fuzuliyning ozarboyjon tilida yozilgan she’rlaridan olgan parchalari juda e’tiborli. Bu esa Donishning Fuzuliy g’oyalari, uning astronomiya haqidagi fikrlari bilan qiziqqanidan dalolat beradi».

Donish Sharqning buyuk faylasuf shoiri Mirzo Bedilning muhibi edi. Bedil she’rlaridagi ma’no, tuyg’u va falsafiy tushunchalarning Ahmad qalbida o’rnashib qolishi keyinchalik hayotning shafqatsiz zarbalariga chidash, kin, hasad, adovat, g’iybat bandalarining hujumlarini yengib o’tishda unga katta ko’mak bergan. Shunga qaramay, bolaligidanoq Bedilga taqlid qilib bo’lmasligini, unga shunchaki payravlik na adabiyot, na iste’dodga foyda berishini to’g’ri anglagan.

«Navodir»dagi mana bu so’zlarga e’tibor qiling: «Shumlikdan kitobat qilish orqali pul topishni o’ylab, darsdan chiqqanimdan so’ng yozib yurib, har oyda bir Bedil devonini tayyorlaydigan bo’ldim. Bozorga chiqarib uni 20 tangadan 30 tangagacha sotar edim».

Bedil she’rlarini ko’chirib, devon tartib berganda Ahmad, albatta, daromadni, foydani ko’zlagan. Shu asnoda benazir faylasuf shoirning so’zlari siyratini poklab, dunyoqarashiga evrilish hosil etayotganini u sezmagan bo’lishi ham ehtimoldan uzoq emas. Gap shundaki, Bedil — insonni eng avvalo o’zini tanish, o’zini o’zi tahlil qilishga o’rgatadigan donishmand. Uningcha, insonning o’z sifati — ilmsizlik, Olloh bergan sifati esa ilmdir. Odam o’zining mohiyat e’tibori ila g’ofil va johil ekanini anglasa, oz miqdordagi bilimi Ollohdan ehson tarzida berilganiga iqror bo’la olsagina irfonning mohiyatini tushunadi. Va o’z shaxsiyatiga rost qaraydi, aslo ikkilanmay o’zini taftishdan o’tkazadi.

Bedil devoni savdosiga qaytaylik. Pul ko’paygani sayin Ahmad o’zida baxillik g’alaba qilayotganini payqaydi: ko’p yemay-ichmay ikki yil ichida 600 tangaga ega bo’ladi. Pul topishda hiylakorlik, makkorlikda ham ancha ildamlaydi. Atrofida «non do’stlar» ko’payadi. Shaytonga ham makr ishlatib, uni aldaydigan darajaga yetadi. Ko’zga ko’rinmaydigan va birov yordam berishi ham qiyin bo’lgan bunday «yara»ning shifosi nima? Aqlmi? Ilm yoki fikrmi? «Men dunyoni o’z ixtiyorim bilan tashlaganim yo’q, — deydi Donish, — balki ko’p yillar o’tib orttirgan tajribam orqali ma’lum bo’ldiki, mening baxtli bo’lishim mol yig’maslikda, boy bo’lmaslikda ekan. Chunki menda yashirinib yotgan nafs va shaytoniy ishlarning ko’pligi o’zimga ayondir».

Xo’sh, adib boy bo’lishdan qashshoq yashashni afzal ko’rayotirmi? Yo’q, albatta. Bu yerda gap Muhammad alayhissalom «Faqirlik mening faxrimdir» deya iftixor etgan tuyg’u xususida. Chunki insondagi go’zal xulq va yuksak fazilatlarni namoyish etadigan, to’la-to’kis ro’yobga chiqaradigan his Olloh qoshidagi ma’naviy faqirlikdir.

Ahmad bir voqea ta’sirida faqr yo’liga yuz burgan edi. U ota qishlog’iga borib, necha kun mehmon bo’ladi. Buxoroga qaytishda ammasining o’g’li unga hamrohlik qiladi. Yo’lda bir qarindoshlarinikida tunaydilar. Ketmon ursa, yer titraydigan sog’lom, baquvvat haligi yigit birdaniga kasallanib, o’sha kechasiyoq vafot etadi. Ammavachchasining o’limi Ahmadning fikr-qarashlarini tubdan o’zgartirib yuboradi; u birinchi marta odam umrining mazmuni, o’tkinchiligi borasida jiddiy bosh qotiradi. Shu kundan e’tiboran u baqosiz narsalar, jumladan, boylik to’plash, huzur-halovatda yashash maylini dilidan chiqarib tashlaydi. Faqr mayli tasavvuf maslagiga ishtiyoq uyg’otadi. Qalbga xos adablar, maqsad va sirlar, ruhoniy latiflik, nafsni ruhga taslim aylashni Donish tasavvuf ta’limotidan o’zlashtiradi. Va unga butun ummatlar orasida nafs bilan kurasha olganlar najot sohibi bo’lib ko’rinadi. Xususan, Imom o’azzoliy asarlari bilan tanishgandan keyin u zamonasining «ulamo va mashoyixlari to’g’ri yo’lda emas»ligi haqida ochiq-oydin so’zlay boshlaydi. Uningcha, «hasadgo’ylik, takabburlik, ko’rolmaslik, ittifoqsizlik» kabi chirkin illatlar «boshqalarga qaraganda musulmonlarda ko’proqdir». Bu illatlarni tag-tomiri ila quritishga Donishning ko’zi yetmasa-da, ularning keskin kamayishiga ham uncha inonolmasdi…

IV

O’n to’qqizinchi asrdagi Buxoro sharoitida Ahmad Donishdek olim, adib, mutafakkir va davlat arbobining kamol topishi hayratlanarli hol. Donish yashagan Buxoro mang’it amirlarigacha hukm surgan saltanatlar zamonasidagi Buxoro emasdi. Bu Buxoro — toju taxt g’avg’olaridan bezgan, haqirlik, baxtsizlik, ohu fig’onlardan bag’ri tilingan jafokash bir diyor edi. Ilm-fanning sayozlashuvi, ma’rifat bo’stonlarining qovjirashi, hurriyat nurlarining so’nishi Buxoroning tinka-madorini quritgan edi. Davlat va hokimiyat Buxoroi sharif ahli xohish-irodasiga zid bo’lgan aqida va orzu-havaslarga tobe edi. Madrasalar ishonch va umidlarni oqlayolmay qolgan, adolat, diyonat, himmat, xalqparvarlik kabi «an’anaviy» tushunchalar voqelikdan uzilgan, hayot talablariga tamoman javob bermas edi. To’g’ri, bu tushuncha va qadriyatlar to’g’risida bemalol so’zlash mumkin edi, amalda esa hech birini joriy qilib bo’lmasdi. Chunki ular hayotdan, odamlar taqdiridan chetga surib tashlangan edi. Hatto olimlarga ham erkin fikrlash qo’rqinchli tuyulardi. Ko’pchilik olimu ulamo mohiyatni umuman mushohada etolmas, kurashsa — yo amal, yo mavqe, yoki boylik uchun kurashardi. Ularning did va saviyasi olomonnikidan farq qilmasdi. Bordiyu farq qilsa, u so’zsiz jazolanardi. Adabiyot — shoiru yozuvchining, ilm — olimu ulamoning kishaniga aylanib qolgan edi.

Masalan, Amir Nasrullo har bir haqgo’y olim va ijodkorni davlat, jamiyat uchun ham xavfli, ham zararli deb hisoblardi. Uning zamonida ilm va ijod bilan ozgina nom chiqarish yoki tilga tushish — ofat va musibatga yo’liqish bilan barobar edi. Ma’lumotlarga ko’ra, amirga ilmi, haqiqiy olimlik xususiyatlari tufayli obro’-e’tibori yuksalayotgan Mullo Hojiboy Safar degan ulamo to’g’risida xabar yetkaziladi. Buxoro hukmdori shu ulamo xonadonida mehmon bo’lish istagini bildiradi. Hojiboy imkon qadar uni mehmon qilib, izzat-ikrom ko’rsatadi. Ziyofat tugaydi. Amir qarorgohiga qaytayotganda hech aql bovar qilmas hodisa sodir etiladi: u sho’rpeshona olimning uyini buzishga farmoyish beradi. Mullo Hojiboy Safar madrasadan haydalib, go’shanishinlikka mahkum etiladi. Nasrulloxonni bunday olimning qanday paydo bo’lgani qiziqtiradi. Surishtirib bilsaki, buning boisi — kutubxona ekan. Shundan keyin amir katta kutubxonalardagi nodir kitoblarni qaylargadir tarqattiradi va ziyolilarni kitob o’qishdan butunlay mahrum qiladi. Aziz jurnalxon, bu ertak yo afsona emas — ustod Ayniyning «Tarixi amironi mang’itiyai Buxoro» asarida bitilgan achchiq haqiqat!
Amir Nasrullo tom ma’noda zolim, riyokor, shubhago’y bir kimsa edi. U qurishdan ko’ra buzishni, bunyodkorlikdan ko’ra vayronkorlikni xush ko’rgan. Uning qahr-g’azabidan butun mamlakat qaltirab, odamlar ixtiyoriy ravishda yupunlikni, haq so’zdan — til tishlashni, erkinlikdan — qullikni afzal bilgan. Butun Buxoro saltanatida amirning ayg’oqchi va josuslari taftishidan xoli joyni topish dushvor bo’lgan.

Amir Muzaffar taxtga mustahkam o’rnashib olgach, Buxoro va buxoroliklarning boshiga yog’ilayotgan musibat, kulfat, hasrat toshlari ming chandon ortib ketgan. Tarixchi va shoir Mirzo Azim Somiy u haqda fikr yuritib, «Jabr va zulmkorlikda otasidan ham o’zdi, bora-bora tajovuzda ish shariyot chegarasidan oshib ketdi», deydi.

Muzaffarxonning tabiatidagi telbalik va yovuzlikni ko’rgan fikri ochiq olimlardan ba’zilari aziz yurtini tark etadi va o’zga diyorlarda xoru zorlikda yashaydi. Ba’zilari butunlay uzlatga chekinib, hattoki qavm-qarindoshlari bilan ham muomala-munosabatni yig’ishtirib qo’yadi. Taqdir taqozosi bilan mansabga minganlari esa bag’ri dardu qayg’uga to’lgan, bir amallab kun kechirayotgan mazlumlarga yuzlashganda, qo’rqa-pisa amirning harakatlaridan noroziligini bildiradi. «Bu toifa, — deydi Ayniy, — yo zamonasoz edi, yoki riyokorlik qilardi. Ammo nima qilishmasin, ularning xatti-harakatlaridan amir idorasidagi qabohatlardan qanoatlanayotgani yashirin qolmasdi».

Rost so’z, to’g’ri fikrning bir chaqalik qiymati bo’lmagan ana shunday qaltis sharoit va badbo’y muhitda Ahmad Donish saroy xizmatida yurgan.

Amir Muzaffar va Ahmad Donish munosabati, bu allomaning shunday mustabid hukmdor dargohida uzoq vaqt yurgani, xalq va davlat manfaatini ko’zlab unga ta’sir o’tkazish uchun qanday yo’llarni izlagani, himoya qalqoni sifatida nimalarga tayangani xususida ko’p gapirish, har turli mulohazalarni ilgari surish mumkin. Shuni inobatga olish lozimki, yolg’iz ilmu donish, tadbir va ehtiyotkorlik, g’ayrat va faollik bilan Amir Muzaffar ishonchini qozonish juda-juda qiyin edi. Boz ustiga, u saroyning eng nufuzli amaldorlaridan bo’lmish Ahmad Donish to’g’risida deyarli ijobiy, xolis fikr eshitmagan. Modomiki, shunday ekan, qahru g’azabi cheksiz bu hukmdor panjasidan Donish qanday omon qolgan?

G’arb olimlaridan birining yozishicha, «Hayot — xayol o’yini bo’lmagani singari, mushohada, ilohiyot va san’at ham emas. Bu olamda hayot o’zining jiddiy ma’nosi, maqsadi va o’zining «qurol-yarog’i»ga ega».

Bizningcha, Donishdagi toza o’y-fikrlar tug’yoni aynan shu haqiqat ifodasi edi. Bu inson shaxsiyati va ijodiyotining tub mohiyatini shu haqiqat tashkil qiladi. U xoh turmushda, xoh rasmiy xizmat yo ijodda bo’lsin, na xayol, na mushohada o’yiniga yon bergan.

V

Yer yuzida taraqqiyotning ulkan yutug’i sifatida davlat paydo bo’lganidan buyon ilm va ijod ahli uni boshqarishda faol ishtirok etgan. Hozir ham shunday. Umuman olganda, buning yomon tomoni yo’q. Yomon bo’lsa, nafs va ta’mani iste’dodi, erki va ijodidan afzal bilgan olim yoki ijodkorga yomondir. Vijdonga xilof yo’llardan yurmasa, adabiyot, san’at, ilm-fan rivojiga xizmat qilsa, mabodo o’zi yozishdan to’xtasa ham boshqalarning yo’lini to’smasa — nimaga amaldan qochish, martabadan kechish kerak? Afsuski, adabiyot bilan mansabning «boshini qovushtirish», ikki jabhada bir zaylda ilgarilash ham oson emas.
Bir misol. XIX asrda yashab o’tgan Tolstoy familiyali yana bir rus adibi bor. U kiborlar muhitidan chiqqan. Boy-badavlat bo’lgan. Alisher Navoiy Husayn Boyqaroning bolalik do’sti bo’lganidek, Tolstoy ham rus podshosi Aleksandr Ikkinchining yoshlik o’rtog’i edi. Aleksandr taxtga chiqqanidan so’ng ham ular o’rtasidagi do’stlik aloqalari uzilmagan. Tolstoy yosh hukmdorning hamsuhbati va mulozimi sifatida adabiyot vakillarining foydasini ko’zlab ancha-muncha xayrli ishlarni amalga oshirgan. Ammo u imkoniyat tanqisligini har kun va har soatda sezib turgan. 1864 yili podshoh undan adabiyot sohasida bo’layotgan ishlar, ijodkorlarning ahvoli haqida so’raganda, u «Chernishevskiyga nohaq jazo berilgani uchun aza tutilayotir», deydi. Aleksandrning fe’li buzilib, «Bilib qo’y, Tolstoy, bundan buyon hech qachon Chernishevskiy to’g’risida menga og’iz ochmaysan!» deydi. Sho’rlik adibning ixlosi qaytadi va bunday deydi: «Men san’atkor bo’lib tug’ilganman, biroq hozirgi shart-sharoit va mening turmush tarzim san’atkorlik ilhomiga izn bermaydi. …Hamma yoqdan xizmat, mansab, vitsmundir, rahbariyat va shunga o’xshash so’zlar eshitilib turganda san’at uchun nima ham qila olardingiz?»

…Ahmad Donish Buxoro amiri elchilari safida uch marotaba — 1856, 1869, 1873-74 yillari Rossiyaga borgan. Va safar chog’ida Peterburgda, Moskvada ko’rgan-kechirganlarini «Badoeul-vaqoe»ning alohida fasllarida hikoya qilib bergan. 1874 yil fevral`-mart oylarida Rossiyada chiqadigan «Golos», «Novoe vremya» gazetalarida Ahmad Donishning bilim-saviyasi va siyosatdonligi ta’riflangan fikrlar bosilgan. Shunga qaraganda, ul zot rus podshosi xizmatidagi yozuvchi va olimlarning e’tiborini tortgan.

Suratda: Buxoro elchilari Peterburgda –o’rtada Ahmad Donish

Buxoroda bir amir davrida necha vazir, qozi, mufti va beklar almashgan. Jamiyatda esa hech narsa o’zgarmagan: xalq hayoti yildan yilga yomonlashib boravergan. Bir vaqtlar surgun qilingan Napoleon tantiligi tutib, «Menga o’xshash odam millionlab kishilarning hayotiga tupuradi» degan ekan. Buxoro amiri ham xalq hayotini bir chaqaga olmagan, deyish g’irt soddalik bo’lardi. Aks holda Donish davlat boshqarish tizimini tubdan o’zgartirish masalasida maxsus risola yozib, amir Muzaffarga tortiq qilmasdi. Tabiiyki, «Xalq axloqining tuzalishidan ilgari podshoh va hukumat arboblari axloqining tuzalishi zarurroq. Chunki podshoh axloqli bo’lsa, bir shaharga emas, balki viloyatga, hattoki butun bir iqlimga ta’siri o’tadi. Shuningdek, podshohning ma’nan buzuqligi ham butun bir mamlakat xalqining buzilishiga sabab bo’ladi» qabilidagi gaplar amirga yoqmasdi. Shuning uchun risola muallifga atrofidagi mish-mish va g’iybatlarni kuchaytirishdan o’zga naf keltirmagan edi. Shunga qaramasdan, Donish «Navodirul-vaqoe» asarini yozib tugatadi.

«Navodirul-vaqoe»ni yozgandan keyin, — deydi Sadri Ziyo, — Donishni nodonu kofirga chiqarishdi… Qozikalon uni ko’rganda, vazir, qushbegi u bilan har joyda uchrashganda, garchi bosh irg’itib, tabassum ila «yaxshi», «bale» desalar-da, ortidan kulib, «Devona bo’libdi…» der edilar».

Chunki «tili achchiq» Donishdan amirning tamoman soviganini bu munofiqlar yaxshi bilganlar.

Ahmad Donish mang’it saltanati xonadoni muxtasar tarixi bitilgan «Risola»sining asosiy qismida amir Muzaffardan — uning turmushi, fe’l-atvori, mamlakatga rahbarlik qilish tartib-usullari, chor davlatiga taslim bo’lish sabablaridan bahs yuritadi. Va masalaning ikki jihatiga alohida urg’u beradi: biri — Muzaffarning taxtga chiqishi bilan yurtda tahlika, qo’rquv, qullik va yolg’onning favqulodda zo’rayishi; ikkinchisi — katta-kichik, past-baland mansablarning eng qo’rqoq, muttaham va yulg’ich kimsalarga taqsimlangani.

Masalan, Buxoro vazoratini egallagan Muhammad Qushbegi shunchalik ojiz, besavod va aqlsiz bo’lganki, u butun «iqtidori»ni davlatning ayanchli ahvoli haqidagi zarracha to’g’ri fikrni ham amirga yetkazmaslikka sarflagan. Chunki adolat, diyonat, insof talabidagi har qanday gap amirning kayfiyatiga yomon ta’sir o’tkazib, uni g’azablantirgan.
Donishning iqroriga ko’ra esa, «Quruq xushomad, bema’ni maqtovlar bilan davlat ishlari o’nglanmaganidek, xalqning ahvoli ham yaxshilanmaydi».

VI

Ahmad Donish novcha, to’ladan kelgan, boshi haddan ziyod katta kishi bo’lgan. Shuning uchun unga Ahmad Kalla laqabi berilgan. O’zi esa hazil bilan odamlar meni nima desalar desinlar, «Man hamon Ahmadi porina ki budam, hastam» — «Men o’sha-o’sha bulturgi Ahmadman, hozir ham o’shaman» der ekan. Ayniyning ta’riflashicha, u bug’doyrang, yuzi to’la va toza edi, yoshini oltmishdan oshgan deb taxmin qilish mumkin bo’lgani holda betida ajin sezilmasdi. O’rtacha va kalta soqolining oqi qorasidan ko’proq edi.

Ahmad Maxdumni himmat va saxovat bobida Hotami Toyga tenglashtirganlar. Biroq shunday ilm-ma’rifat va fazilat sohibini birovlar kohin, ya’ni folbin — «g’aybdan xabar berganda ajina va parilarning talqinlari yuzasidan xabar beradi» deb ayblashgan. Aql-idroki past, kaltabin mullalar va ularning quliga aylangan mullavachalar uni diniy ilmdan bexabar va shariat asoslariga shikast yetkazuvchi kofir deb hisoblashgan. Nafsu ta’ma qo’lida qo’g’irchoq amaldorlar uning timsolida davlat dushmanini «kashf» etish va bu bo’htonga amirni ishontirishga uringanlar. Xullas, Ahmad Maxdum g’iybatchilik va g’iybatchilar uchun katta bir mavzu bo’lgan. «Nauzibilloh, bu xudobexabar kofir bo’libgina qolmay, Namrud, Fir’avn va Shaddodlar kabi xudolik da’vosini ham qiladi…» Bu «aybnoma» ham Donish haqida. Sharq jaholati ana shunday xavfli, ana shunday tahlikalidir. Uning zamirida xudolik da’vosini qilgan Mansur Halloj dorga osilganda Ahmad Donish nechun tirik yuribdi, degandek mudhish talab yashirinib yotibdi. Tuhmat, ig’vo, hasad va bo’hton hamlalari filni ham qulatishi hech gap emas. Biroq Donish qilt etib tebranmagan, qulamagan. Negaki, uning ko’ngli ma’rifat nuri, haqiqat ishqi bilan to’lib-toshgan. Ojiz, pastkash, salohiyatsiz kimsalarning birlashishi ham, zimdan qahr sochishlari ham uni cho’chitmagan. U kuch-quvvatini dushmanlar bilan tortishish va olishishga emas, asosan nafsini «hayvoniy va shaytoniy sifatlardan poklash»ga sarflagan.

Donishning tabiatida g’aroyib bir erkinlik va murosasizlik bo’lgan. Har qanday ezgu ishda qalbi va ruhi tubanlik, g’irromlik va nokaslik sharpasini sezdimi — bas, undan qo’l siltagan.

«Mudarrislarning dars berishlari odam qo’liga bosmachilik qilish uchun qilich tutqazishga o’xshaydi. Shuning uchun men bu ishdan chetlashdim». Bu — mudarrislikdan kechgan Donishning iqrori.

«G’ofillikda yurgan kezlarimda men ham bir necha vaqt muftilik bilan shug’ullangan edim. O’ylasam, eshikdan kim kelar ekan, nima berar ekan, deb kelganlarga so’z o’rgatib, yo’l ko’rsatib, shundan biror narsa olib, non topar ekanman… Shuning uchun… bu ishdan ham qutuldim». Bu — muftilikka qo’l siltab, ittifoqo nafsini tiygan Donishning e’tirofi.

Donish o’z davrining zo’r naqqoshi, xattoti va rassomi bo’lganini aytgan edik. «Men Ahmad Maxdum ko’chirib, rasm va lavhalar bilan bezagan bir «Yusuf va Zulayxo» kitobining uch yuz pud bug’doyga sotilganini ko’rganman», deydi Ayniy. Qarangki, Donishning xattotlik va naqqoshlikdan ham hafsalasi pir bo’ladi. Uning izohlashicha, «bu san’atga uringan kishilarning maqsadi yo muallim bo’lish, yoki saroyga va boshqalarga kotiblik qilishdir. Mening ko’nglim esa har ikkovini ham ko’tarmas edi…»

Donish bu dunyoda mutlaq ozodlik yo’qligini bilgani holda, insonga hurlik va ozodlikdan buyuk saodat, oliy ne’mat bo’lmasligiga ham shak keltirmagan. «Men o’zimni taniganimdan beri erkin yurganman, hech qachon va hech bir mavridda asoratga tushmaganman, saroyda ishlab, ma’mur va maoshxo’r bo’lgan vaqtlarda ham erkinligimni qo’ldan bermay, asoratni tan olgan emasman…»
Mana shunday kuchli, erkiga sodiq shaxs bo’lgan Ahmad Kalla.

VII

Indallosini aytganda, ulug’ ijodkor, haqiqiy san’atkorlarning qismati murakkab, ba’zan esa nihoyatda og’ir bo’ladi. Ulkan san’atkor jamiyat bilan kelishsa, davlat va hokimiyat bilan chiqisholmaydi, davlat bilan til topishsa, xalqqa maqbul kelmaydi. Bu ziddiyat iste’dodni o’z girdobiga tortganda, aql bovar qilmas baxtsizlik, kulfat va fojialar yuz ochadi. Shu ma’noda jahon adabiyoti tarixiga bundoq nazar tashlansa, «Sen ona emassan, jallodsan dunyo!» degan she’riy satr beixtiyor yodga tushaveradi.

N.Gertsen buyuk rus shoiri Pushkinga bag’ishlangan bir maqolasini bunday ma’lumot bilan tugatadi: «Rileevni Nikolay dorga osdi. Pushkin o’ttiz sakkiz yoshida duelda o’ldirildi. Griboedov Tehronda sotqinlik qurboni bo’ldi. Lermontov o’ttiz yoshida Kavkazda duelda nobud etildi. Venevitinov yigirma ikki yoshida olomon qurboni bo’ldi. Kol`tsov o’ttiz uch yoshida o’z xonadonida o’ldirildi. Belinskiy o’ttiz besh yoshida ochlik va qashshoqlikdan jon taslim qildi. Baratinskiy o’n ikki yillik harbiy surgundan so’ng dunyodan ketdi. Bestujev Sibir` qamoqxonasidan keyin, hali yosh chog’ida, Kavkazda juvonmarg etildi…»

Adabiyotning irodasi, sabr-bardoshiga balli! Axir, unda ham otalik, onalik tuyg’usi bor. Har bir iste’dod — uning nuridiydasi, umidi va ishonchi. Yo’qotishlar, ajralishlar, yangi-yangi musibat adabiyotga qanday ta’sir o’tkazgan, qalbini qandoq ezgan — bu haqda so’zlash ham qiyin.

Ahmad Donish uzoq muddat saroyda xizmat qilgan, berahm saroy hayotini ichidan kuzatgan. Bir emas, uch amir — Nasrulloxon, Muzaffarxon va Ahadxonning qalam ahliga munosabati, ularni qaramlikda saqlash, tahqirlash siyosatini eng xufya jihatlarigacha bilgan.

Buyuk ma’rifatparvar boshqa o’lkalardagi saltanat sohiblarining xizmatida bo’lgan olim, yozuvchi va shoirlarning ahvolidan ham voqif edi. Adib shu xususda tez-tez fikr yuritar, goho tahlikali xayollarga berilardi. Ayniqsa, muarrix tanishidan eshitgan qonli bir voqea uning xotirasiga chuqur o’rnashib qolgan edi. Bu — ozarboyjon shoiri Mullo Panoh Voqif qismatidagi fonish edi.

Qorabog’ hokmdori o’zining bir navkari tomonidan o’ldirilganidan keyin uning taxtini egallagan Muhammadbey ham Voqifga dushman nazari bilan qaragan. Va shu darajada tubanlikka
borganki, shoirning ham joniga, ham go’zal xotiniga ko’z olaytirgan.

Voqif Qizxonim ismli bir malaksiymo go’zalga uylanganda yoshi anchaga borib qolgan edi. Biroq ishq otashining nimaligini u o’shanda anglagan, dunyoni unutib, butun borlig’ini Qizxonimga bag’ishlagan. Boy-badavlat bir xonadonda voyaga yetgan Qizxon husnu jamolda tengsiz, ta’rifga sig’mas bir sanam sifatida dong taratgan va Voqifning chinakam ilhom parisiga aylangan. Yangi hayot, kutilmagan baxt timsoli bo’lib ko’ringan yoriga u ko’plab she’rlar bag’ishlagan:

Soz tutilib yuz ming sanam o’ynasa,
Jam bo’lib Rumu Ajam o’ynasa,

Ko’kda malak, yerda odam o’ynasa,
Quvonch yetmas hargiz o’zgadan, kelin…

Bu so’zlar va samimiy e’tiroflarning oqibati nima bo’lishi yoki nimaga olib borishini sho’rlik shoir xayoliga ham keltirolmasdi. Qizxonning ta’rifini eshitgan Muhammadbey ayol bilan pinhona aloqa bog’lab, unga uylanish istagini bildiradi. Xonning va’dalaridan o’zini yo’qotgan sohibjamol «Toki Mulla Panoh o’lmas ekan, men sizga shar’an xotin bo’lolmayman», deya javob qaytaradi. Xonga aynan shu iqror va ishorat kerak edi. U Voqifni huzuriga chorlaydi. Zo’r ziyofat uyushtirib, go’yo izzat-ikrom ko’rsatgan bo’ladi. Uni vazirlik mansabi kutayotganini aytadi. Xullas, har qancha uzrlar aytib, har qancha o’zini olib qochmasin, Voqif vaziri a’zam bo’lishga ko’ndiriladi. Ko’p o’tmay u umrida qilmagan, qancha taklif va da’vatlar bo’lsa ham o’zini majbur etolmagan ishga qo’l uradi — birin-ketin madhiya va qasidalar bitadi:

Qalamda, qilichda, so’zda, sadoda,
Barobari yo’qdur dorilfanoda,
Mehru muhabbati haddan ziyoda,
Ko’rsatur cho’x e’tiqodin Muhammad.

Ehtimol, zolimni — odil, qahrni — mehr deyishda adashish mumkindir. Ammo joni, ayoli, nomusu shoni va iste’dodiga chang solishga chog’lanayotgan jallodni maqtashga kirishgan shoirni qanday oqlash mumkin?

Xon o’zini g’olib sezishga haqli edi. U ulkan bir shoirni ma’nan sindirish, imon-e’tiqodiga zid gaplarni sayratish va el-yurt oldida obro’sizlantirishga erishadi. Voqif uchun erkinlik, haqgo’ylik mavsumi tugaydi. Endi uning boshida musibat bulutlari quyuqlashib borardi. Voqifning saroydan tashqaridagi dushmanlari ham saroy ayonlariga tuhmat va bo’htonlarni zo’r berib yetkaza boshlaydi.
Nihoyat, xonning yaqinlari unga quyidagicha maslahat beradi: «Tez kunda Ibrohimxon Qorabog’ zaminiga hujum boshlaydi, ana shunda vaziringiz mulla Panoh sizga xiyonat qiladi… Fursat borida uni o’ldirish va malikai ofoq bo’lmish xotinini haramga olish kerak». «Olampanoh» buni ma’qullaydi. Voqif fojia ko’lankasini sezadi. Uning «Bosh olib bu ahli dunyodan ayoq yetguncha qoch, Na qizga, na o’g’ilga, na do’stu na yorga boq», degan satrlari buni tasdiqlaydi. Lekin shoir qochish chorasini topolmaydi.

Bir tunda uni Qosim og’a ismli o’g’li bilan qatlgohga olib boradilar. U o’g’lidan oldin o’ldirishini yolvorib so’rasa ham, ko’z o’ngida avval farzandini qatl etib, so’ng o’zining bo’yniga pichoq tortadilar. Xuddi shu kecha shoirning xotini podshohning haramiga olib kelinadi…

Bu voqeaning Ahmad Donishga qattiq ta’sir etgani bejiz emasdi. Chunki alloma bunga o’xshash hodisalarga ko’p guvoh bo’lgan edi. Ayniqsa, Amir Muzaffarning ruxsatisiz chiroyli bir qizga uylangani uchun bir olim yigitning o’ldirilgani va o’sha qiz chimildiqdan to’ppa-to’g’ri haramga olib kelinganini u hech unutolmasdi. Donish saroy amaldorlari orasida o’zini qancha begona sezsa, maydagap, munofiq, qalang’i-qasang’i ijodkorlardan ham shuncha ko’ngli qolgan edi. Uning iste’dod bobida ham, sadoqatda ham ishonchli bir shogirdi bor edi. Afzal Pirmastiy degan bu yigitni bag’riga oladi, saboq beradi, tarbiyalaydi. Qaddini rostlaguncha suyaydi. Mansab egallashiga ko’maklashadi. Lekin xom sut emgan banda, baribir adashar ekan. Bu yigit, hamma yaxshiliklarni esdan chiqarganday, boshqa bir kimsaga aylanadi. Ustozidan gap o’g’irlab, amirga yetkazishni odat qiladi.

Xon xizmatiga qanday kishilar munosib ko’riladi, qanaqa kimsalar mansabga tez ko’tariladi, saroy muhiti asosan nimani o’rgatib, nimaga rag’batlantiradi — Ahmad Donish bularni o’sha shogirdiga qayta-qayta uqtirgan edi.

Ustoz qozilikdan ham iste’fo berib, uzlatga chekingach, Iso Maxdum, Qori Karomat Tanburiy, Qori Ne’mat kabi bir necha musohibidan o’zga odam bilan dil ochib suhbatlashmasdi. «Vodarig’! Bizning zamonamizda quloqlar kar, ko’zlar ko’rdir. Yagona yo’l qoldi: nimani bilsang, shuni yozish, o’zing o’qib, o’zing yig’lamoq uchun uni qog’ozga bitish…» Ammo oppoq qog’ozga dardlarni to’kish, tanholikda yig’lash uchun ham imkon yo’q edi.

El-yurt orasida katta obro’ qozongan qaysar allomaning fikrlarini amir bilgisi kelardi. Afzal Maxdum ayg’oqchilikni qoyillatishi kerak edi. Biroq ko’p o’tmay sir fosh bo’ladi. Shundan so’ng Afzal Maxdum ham Donishga, ham ustozining ayrim yaqinlariga tashlanadi…

VIII

Ming sakkiz yuz to’qson yettinchi yilning erta bahori. Ko’klam quchog’ida erkin nafas ola boshlagan qadim Buxoroning kent va olis qishloqlarida ham hayot qaynaydi. Qishki karaxtlik, sokinlik ko’ngillarni tark etgan. Dunyo go’yoki bir jo’oqinlik — bahor va tiriklik zavqidan boshqa shukuhni tan olmaydiganday. Qushlar qiy-chuviga to’lib ketgan bog’-rog’larda odamlar ko’klam yumushlari bilan mashg’ul.

…Kecha Sadriddin qo’shnisidan eshagini so’rab olgan. Bugun Gijduvon markaziga bormoqchi. Peshinga yaqin u eshakka minib yo’lga tushdi.

Tuman markaziga yetib kelib, eshakni bozor ro’parasidagi karvonsaroyga bog’ladi. Chorsu tomonga yurib, to’g’ri Fayziboy holvachining do’koniga kirib bordi. Fayziboy uning eski oshnasi. Do’kon esa hamisha gavjum, xabar to’planib, tarqaladigan o’ziga xos bir «markaz» edi…

Holvachi unga vujudni qaqshatadigan sovuq bir xabarni aytdi. Bu — Ahmad Donishning vafoti xususida bir hafta oldin Buxorodan yetib kelgan mash’um xabar edi.

— Vodarig’, shunday ulug’ odam vafot etdi, — deya gapni davom ettirardi Fayziboy, — Ahmad Maxdum benazir odam edi. Uning ulug’vorligi mullaligi, yoshi, martabasida emas, balki rostgo’yligi, odilligi va donishmandligida edi. Suhbatdoshni ipsiz bog’lay oladigan bir kuchi bor edi. Xislatli, xosiyatli bunaqa zotni men umrimda ko’rmaganman. U zo’r duoxon edi deb o’ylayman, xohlagan odamini asir aylay bilardi. Shun?a savlatu salobati bilan katayu kichikka og’a-inidek muomala qilardi… Biz bir necha g’ijduvonliklar tunov kuni uyiga borib aza ochdik. Uch kun mobaynida duoi fotiha o’qidik.

Sadriddin Ahmad Kallaning Gijduvon yaqinida qarorgohi borligini eshitgan, lekin ko’rmagan edi.

— Aka Fayzi, shu uyga borib fotiha o’qisak bo’ladimi?
— Albatta. Butun Buxoro hozir Maxdumga motam tutayotir. Vobkent, Shofirkon, Peshko’da ham aza ochilgan…

Fayziboy uzoq kuttirmadi. Ikkovlon yo’lga chiqdilar. Sadriddin xomush edi. U qancha musibat va yo’qotishlarni boshdan o’tkazdi. Biroq bu ajralish alamini so’z bilan ifodalab bo’lmasdi. «Nega tirikligida uni so’roqlab bormadim? Suhbatlaridan nechun o’zimni mosuvo qildim?» deb o’zini koyir va u ham «Hay darig’, ming darig’» demoqdan boshqa taskin topolmasdi.

Fayziboyga tanish ikki kishi ularni qarshi oldi. Tiz bukib o’tirishlari hamon Sadriddin qiroat boshladi. Qur’oni karim kalimalari ovozidan mung bo’lib, munojot bo’lib oqdi, oqaverdi.

U o’limning haqligini bilsa ham, shunday munavvar, shu qadar mukarram zotning vafotiga ko’nikolmasdi.

Fayziboy Ahmad Maxdumning bu joyga qachon kelishi, kimlar bilan uchrashishi, yurish-turishi haqida bilganlarini so’zlay boshlaganda Sadriddin to’qqiz yog’ochlik hashamatli uyni nigohdan o’tkazardi. Devorlarga ganchkorlik, o’ymakorlik usulida har turli naqshlar solingan. Gullar esa shunchalik jonli va jozibaliki uzib hidlasa bo’laveradiganday. Xonaning old devori tepasiga maxsus lavhada: «E ko’rguvchi, bu naqshni aslo unutmagil, Mir Ahmad faqir siniq kilkin eslagil!» degan bayt zarrin harflar bilan naqshlangan.

Fayziboyning aytishicha, bularning hammasini Donish o’z qo’li bilan yaratgan ekan.

Sadriddin Ayniy Soktareda keyin uzoq turolmadi. Ammo Buxoroga ham borgisi kelmasdi. Donishday jigarbandidan judo bo’lgan Buxoro unga benihoya o’ksik, g’ariblashib qolganday tuyulardi. U Peshko’ga — Ahmad Donishning sadoqatli do’sti, tuman qozisi Sharifjon Maxdum yoniga bordi.

«Men qozi bilan Ahmad Donish haqida kunda uzoq suhbat qilishdan tashqari, — deya xotirlaydi Ayniy, — Donish qo’li bilan yozilgan katta daftardan uning asarlarini o’qib chiqdim. Qizil charm muqovali bu daftarning bo’yi taxminan ikki qarich, eni bir yarim qarich bo’lib, Qo’qonning jaydari kitobot qog’ozidan tuzilgan edi».

Ushbu daftar ma’lum bir jihatdan kundalik xarakterida bo’lgan: muallif turli holat, kayfiyat yoki vaziyatda tug’ilgan fikr-mulohazalarini shu daftarga peshma-pesh yozib, qayd qilib borgan. So’ng «Navodirul-vaqoe»ni yozishda ularning ba’zilaridan foydalangan.

Ahmad Donishning dastlabki asari «Manozirul-kavokib»dir. Bu risolada nujum, ya’ni yulduzshunoslikdan bahs yuritilgan bo’lsa ham asosiy e’tibor inson taqdiri va tole sirlarini ochishga qaratilgan. Rasmiy ulamolar Donishni islom dini asos va aqidalarini bilmaslikda ayblaydi. Shunda u g’animlar bo’htoniga «Me’yor ut-tadayyun» (1894) risolasini yozish bilan javob bergan, unda dinu diyonat me’yorlarini yoritgan edi. Mang’it amirlari sulolasi hukmronligi to’g’risidagi kitobida esa yuz yillik tarix tadqiq va tahlil qilingan.

Ibrohim Mo’minovning qayd etishicha, «Majmuai hikoyati Ahmadi Kalla» to’plamida O’rta Osiyo tarixidagi, xususan, Mirzo Ulug’bek davlatni boshqargan davrdagi eng muhim hodisalar qalamga olingan.
Albatta, bugun ko’pchilik zamondoshlarimiz bu asarlarning nomini ham bilmasligi mumkin. Negaki, «Navodir»ning o’zbekcha tarjimasi uch ming nusxada 1964 yilda bosilib chiqqan. Oradan qirq yildan ziyod vaqt o’tdi. Bu kitob na qayta nashr etildi, na Donishning boshqa bir asari tarjimasiga qo’l urildi. Ilm va ijod ahlida munosabat shunday bo’lgach, yosh avlod Donishni qaydan bilsin, qaysi kitobini qaerdan axtarib, qanday topib o’qisin?

YE.Bertel`s «Donish — O’rta Osiyo jadidlarining otasi» deb ta’rif bergan edi. Shunday ekan, bunday ulug’ zotning hayoti va faoliyatini o’rganmasdan turib ozodlikning, ilm-ma’rifatning ahamiyatini tushunish qiyin.

IX

Ma’lumki, hayotdan adabiyotga, adabiyotdan hayotga borish ayni bir yo’l emas. Adabiyotning bosh vazifasi va tub mohiyatini chuqur tushunmay hayotdan bahs yuritadigan ijodkorlar bo’lganidek, hayotning asosiy talabi va boqiy haqiqatlarini teran anglamay turib adabiyotga xizmat qilishni ko’zlagan qalam sohiblari ham ko’p uchraydi. Iste’dod faqat adabiyotda sinalmaydi, uni hayot ham sinovdan o’tkazadi. Aslida, ijodkor kuch-quvvati, shijoati va mahoratini namoyish aylaydigan chinakam sinov shu. Inson taqdirini hayot ko’zgusida, hayotni inson qismati orqali aks ettirishni eplagan har bir san’atkor buni albatta o’ylaydi.

«Hayot — moddiy va jismoniy harakat, har qanday faoliyat, o’z mohiyatiga ko’ra nomukammal va betartib. Men esa faqat hayot talabiga muvofiq holda unga xizmat qilishga intilaman», — deydi frantsuz adibi va mutafakkiri Mishel` Monten. Ana shunday nuqtai nazarga asoslangan ijodkor ma’naviy-axloqiy, diniy-ruhoniy mavzularda hech vaqt safsatabozlik qilmaydi. Ha? qachon kitobiy g’oya va tushunchalardan ilhomlanib asar yozishga umrini sarflamaydi. Buxoro adabiy muhitida esa badiiy ijod voqelikdan, voqelik adabiyotdan yiroqda sudralardi. O’rtada uyg’unlik, tabiiy aloqa yo’q edi. Aksariyat qalamkashlar mahdud ahvoli, qilayotgan ishiga tanqidiy nigoh bilan qaray olmasdi. «Ey birodarlar, siz kam fikrlaysiz. Mushohada yuritolmay, tayyor fikrlarga yopishib yashaysiz. Hatto tuyg’u va iztiroblaringiz ham yangilikdan mahrum» deydigan odam topilmasdi. Adabiyot naziranavislik, maddohlik loyiga botgan, ayniqsa, Mirzo Bedilga ko’r-ko’rona taqlid «moda»ga aylangan edi.

Bu jarayonni to’xtatish, qanday qilib bo’lmasin, bunday illatlarga barham berish zarur edi. Buni uddalash oson emasdi. Adabiyotdagi nafislik va go’zallikning manbai qaerda? Hayotda. Adabiyot va san’at noziklikni qaerdan o’zlashtiradi? Hayot va voqelikdan. Demak, hayot adabiyotdan nozikroq. Shu boisdan hayotni tez boy berib, oson bulg’atish mumkin. Bu haqiqatga yetishgan ijodkor o’z hayotini ming-minglab kishilar ko’zgusida mushohada etishda qiyinchiliksezmaydi. Va hech shubhasiz, har qanday sharoitda o’z kitobxonini topadi. Zero, chin iste’dod o’quvchi marhamatiga zor emas. Yozgan yoki yozilajak asari har tomonlama mukammal — g’oyaviy, ruhiy, badiiy jihatdan ham qiziqarli bo’lsa, kitobxon uni albatta topib o’qiydi. Binobarin, o’ziga inongan iste’dod sohibi adabiyot «yarmarka»sidagi g’alayonlarga aralashuvdan tiyiladi. Ahmad Donish ilmiy-ijodiy faoliyati shu ma’noda ibrat maktabidir.

Bu dunyoda har bir yutuq va muvafaqqiyat o’zicha qurbon talab qiladi. Nimadandir kechilsa, nimagadir erishiladi. Nimanidir saqlab qolsangiz, nimanidir boy berasiz. Xullas, muvaffaqiyat degani — mahrumiyat, mahrumiyat degani — muvaffaqiyat bo’lmog’i mumkin.

Donish hayotni sevib, hech bir to’siq va qarshilikni pisand etmay mardona kun kechirdi. Shu boisdan ham uning asarlari rostlik, matonat ruhi bilan sug’orilgan. U kuch-quvvatini o’zi xohlagan zaylda ijodiy ishlarga bag’ishlay olmagan bo’lsa-da, hech bir ma’noda tilqisiqlik joyi ham yo’q edi.

Ahmad Donish xalq va davlat, hokimiyat va yurtning tanazzuldan qutilishini o’ylardi. Shu boisdan ham u johil, nodon va ahmoq kimsalarni davlatdan himoya aylashga urinmaganidek, ichdan chirib, buzilib ketgan davlatning odamlar hayotida biror o’zgarish qilishi haqida so’zlashni ham istamasdi. Uning birinchi orzusi axloq va tafakkur edi. «Ilm-fan tafakkurni ozod qiladi, erkin tafakkur esa xalqdir» degan haqiqatga Donishda ham ishtiboh yo’q edi.

Menimcha, olmon faylasufi Erix Frommning mana bu mulohazalari aynan Ahmad Donishga o’xshagan mutafakkirlar haqida aytilgandir: «Kamdan-kam kishilargina yolg’izlikka chidab, jamoatdan chetda umrguzaronlik qilishdan qo’rqmay, haqiqatni aytishga qodir bo’ladi. Bular insoniyatning chinakam qahramonlaridir. Agar shunday shaxslar bo’lmaganda, biz hozirgacha mag’oralarda kun kechirib yurgan bo’lardik».

Ahmad Donish ana shunday qahramonlardan edi. U haqiqat, ma’rifat, tafakkur nuri bilan xalqining qalbini nurlantirishga bel bog’lagan tanti alloma edi.

Ahmad Donishning hayoti va ijodiyotini o’rganishda tojik, o’zbek, rus olimlari bir qancha xayrli ishlarni amalga oshirgan. Ular orasida S.Ayniy, YE.Bertel`s, I.Mo’minov, S.Ulug’zoda, Z.Rajabov, M.Shukurov kabi atoqli olim va adiblar bor. Bugun yurtimizda siyosiy-ijtimoiy iqlim tubdan o’zgargan, fikr-qarashlar yangilangan, madaniy merosga munosabat ham boshqacha. Lekin, afsuski, Ahmad Donishga bag’ishlab yangi davr talab va ehtiyojini ifodalaydigan birorta ham maxsus tadqiqot bizda hali yaratilgani yo’q. Nega biz Donishdan o’zimizni chetga tortishimiz kerak? Nega yurt, millat, inson erki dardidan boshqa dardni pisand qilmagan ma’rifatparvar adibning ilmiy-adabiy merosini ko’zga surtib o’qib-o’rganmaslikka ko’nikishimiz kerak? Shunday betimsol ajdodimizning ibratli hayoti, ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-falsafiy saboqlaridan bexabarlik ham g’ofillik, ham ma’rifatli jamiyat qurishni orzu qilayotgan bizdek avlodga yarashmaydigan holdir.

Аҳмад Махдуми Дониш. Рисола  ё мухтасаре аз таърихи салтанати хонадони манғития. Душанбе,1992