Қумрихон опа етмиш ёшдан ошиб қолди. У давладан пенсия олади, эпизодик ролларда чиқиб тургани учун театр ҳам ойлик тўлайди. Умрининг қирқ икки йили шу театр даргоҳида кечди. Бир замонлар опа ўрта бўй, тўлагина, гажак қўйган қизча эди. Ўша кезларда донғи Доғистонга кетиб, шу киши ўйнагани учун ҳам театрга томошабин ёпирилиб келган пайтлар кўп бўлган. Айниқса уруш йилларида жуда машҳур бўлиб кетган эди.

Шукур ХОЛМИРЗАЕВ
ҚАЙТИШ

Қумрихон опа етмиш ёшдан ошиб қолди. У давладан пенсия олади, эпизодик ролларда чиқиб тургани учун театр ҳам ойлик тўлайди.
Умрининг қирқ икки йили шу театр даргоҳида кечди. Бир замонлар опа ўрта бўй, тўлагина, гажак қўйган қизча эди. Ўша кезларда донғи Доғистонга кетиб, шу киши ўйнагани учун ҳам театрга томошабин ёпирилиб келган пайтлар кўп бўлган. Айниқса уруш йилларида жуда машҳур бўлиб кетган эди.
Мана, йиллар ўтди. Актриса қариди. Ёшлар етишиб чиқди. Бир замонлар у ўйнаган ролларни бошқалар ўйнай бошлади. Опа энди онда-сонда кампирлар ролида чиқади, шунда ҳам кампирлар иштирок этадиган пьеса бўлса. Бошқа вақтларда опа одати бўйича ҳар куни соат ўнда театрга келади. Қоровулдан тортиб бош режиссёргача олдига бориб сўрашади.
Қумрихон опани театринг ёш актёрлари ҳурмат қилишади. Эҳтимол, уни ҳурмат қилмайдиганлар ҳам бордир. Лекин театрнинг ёзилмаган қонун ва ахлоқ кодексига биноан опа билан қуюқ сўрашадилар. Албатта, опага ачиниб қарайдиганлар ҳам йўқ эмас, лекин улар ҳам бу ҳолни билдиришмайди унга.
Бир кун опа ўша кенггина залда ўтирган эди, рўпарасида ҳар хил мавзуларда чуғурлашаётган артистлар орасида театрнинг ёш режиссёри Ботирхон Зокирхонов пайдо бўлди-да:
— Ҳозир читка бўлади… Сен, сен, сиз, сиз ҳам читальний залга киринглар! — деди.
Опанинг қулоғи динг бўлди. Қанақа пьесани ўқишаркан? Унга ҳам биронта роль чиқиб қолармикан?
Ботирхон эшикдан мўралади, тағин кимнидир чақирди-да, шошилинч сигарета тутатди ва бурчакда ўрнидан туриб, полдан сумкачасини олаётган опага қаради:
— Сиз ҳам боринг!
Қумрихон аянинг юраги гурс-гурс уриб кетди: мен ҳам бораман экан…
У киши жилмайиб, режиссёрга яқинлашди. Лекин Ботирхон сигаретани бурқситиб, йўлакка кирди. Опа йўлак эшигига етганда, режиссёр чап томондаги зинанинг ярмисига чиқиб борган эди. Қумрихон опа ҳам алпанг-талпанг йўлакка ўтди. Ён томондаги баланд тошойна олдида тўхтаб, ёнверига зимдан қараб олгач, рўмолини тузатди. Қулоғига осилиб тушган оппоқ соч толаларини рўмол тагига тиқиб, қаддини алланечук ростлади.
Опа пьесалар ўқиладиган залга кирганида, режиссёр тўрдаги духоба сирилган тўгарак стол бошида оёқларини чалиштириб ўтирар, унинг ёнида тепакал ёшгина бир йигит ҳам бор эди. «Драматург ўша бўлса керак», деб ўйлади Қумрихон опа ва ўтиргани жой излади. Стуллар банд эди, опанинг ҳурмати учун иккита йигитча ўрнидан турди. Шунда опа Ботирхоннинг овозини эшитиб қолди:
— Опа, буёққа ўтинг!
Шундай деб у ирғиб турди. Пианино ёнида ўтирган қизга эгилиб шивирлади: «Пастга ўтинг. Опанинг қулоғи оғир, пьесани яхши эшитиши керак». Қиз турди. Қумрихон опа келиб, қизга раҳмат айтди. Юраги ҳамон гуп-гуп ургани кўйи стулга чўкди.
Режиссёр ўрнидан турди:
— Янгипьеса ўқиймиз. Мана, ёзувчимиз… Бизга яхши пьеса олиб келганлар. Бунинг учун раҳмат. Хўш, сирасини айтганда, бу асар ўзимизнинг театрда етилган. Диққат билан эшитайлик… Опа, яқинроқ ўтиринг!
Ёш режиссёрнинг Қумрихон опага ортиқча эътибор қилаётгани ўзга артистлар назаридан четда қолмади, албатта. Уларнинг аксарияти, «опага роль беради» деб ўйлашди.
Одатда режиссёрлар роллар тақсимотини сир тутишади.
Пьеса ўқилди… Унда Улуғ Ватан уруши йилларидаги битта ўзбек оиласида кечган воқеалар ҳикоя қилинар, эри ҳарбийга кетиб, қорахат олган келинчак қайнонасининг қистовларига ҳам қарамай, уйдан кетмай ўтирар, оқибат — эри кириб келар, ана шу жараёнда қаҳрмонлар дунёси очилиб қолар эди.
Асар Қумрихон опага у қадар янгилик бўлиб туюлмади.
Унинг ўзи асардаги қайнонага ўхшаб кетар, иттифоқо, ўзининг ўғлидан ҳам қорахат келган эди. Фарқи — Қумрихон опанинг ўғли урушдан қайтмаган, келини ҳам ундан изн кутмай кетиб қолган эди.
— Хўп, қалай энди? Ким гапиради? — деди Ботирхон. — Бемалол. Асар ҳали яна ишланади. Маслаҳатларинг фойдасиз кетмас. Ким сўзлайди?
Беш, олтита ёши улуғ артистлар ўз фикрларини билдиришди Драматург билан режиссёр баъзи фикрларни дафтарга ёзиб олишди.
— Хўш, энди роллар тақсимотини ўқиймиз. — Ботирхон бир нафас сукут қилди-да, чиқиб, ўрта яшар, оқсоч бош режиссёрни бошлаб келди. — Сўз Қобил акамизга!
Қобил Қодирқулов жилмайганча қўйнидан икки варақ қоғоз чиқариб, тавозе билан роллар кимларга берилганини ўқий бошлади:
— Қайнона… Қумрихон Аълоевага…
Шундан кейин Қумрихон опа нималар дейилганини эшитмади. Юраги тўхтаб қолгандек, ўзи паришон эди.
У беш йилдан буён янги роль ўйнамаган эди! Беш йилдан буён армонда эдики, бу алам-ўкинч опани тобора қаритиб бормоқда эди.
Актёрларга жавоб берилди. Зал бўшай бошлади. Режиссёр Қумрихон опанинг ёнига келди:
— Хўш, опа, ролингиз қалай?
Қумрихон опа ўрнидан каловланиб туриб кетди. Худди шоҳ ҳузурига кириб қолган канизакдай қўлларини кўксига қўйиб:
— Раҳмат, болам, раҳмат, — деди ва қўллари бирдан қалтиради, кўзлари йилтиради. — Болам! — У титраб-қақшаб режиссёрнинг елкасини силади. Режиссёр энгашди. Опа унинг пешонасидан ўпди. — Мингга киринг, болам!
Ботирхон опанинг дардини яхши биларди.
— Ҳечқиси йўқ… буёғи ўзингизга! — деди. — Эртадан репетиция!
— Хўп, болам, хўп.
Эртаси Қумрихон опа тўққизда театрга етиб келди. Х,али раҳбарлар ҳам келишмаган, дарвозахонада қоровулдан бўлак киши йўқ эди.
— Ассалом алайкум, — деди опа.
— Э, келинг, опа! — деди қоровул. — Чой қайнаяпти.
— Раҳма-ат.
Опа ичкарига кириб, газ плита ёнидаги курсига чўкди. Қўлларини тиззасига қўйиб, очиқ деразадан ташқарига разм солди. Гулзордаги атиргуллар барқ уриб очилиб турар, наридаги ишкомдан ток барглари учиб тушар эди.
Қумрихон опа учун театрнинг мана шу қоровулхонаси ҳам азиз! У киши вақт-бевақт тенгқур актёрлари билан шу ерга кириб ўтиради. Қари қоровул тайёрлаган кўкчойдан ичади.
— Ўтиринг, опа.
— Ҳозир келаман.
Опа ташқарига чиқди. Театрнинг ҳовлиси кенг. Одоқда боғ. Ўнг томонда театр биноси, унинг кичкина эшиги. Қумрихон опа ичкарига кирди. Димоғига ўта таниш ҳидлар — жиҳозларга ўрнашиб қолган грим ҳиди, ёғоч ҳиди урилди. Опа йўлакка ўтди. Йўлакка қараб очиладиган эшикдан супуриб қўйилган айлана саҳна ва пастдаги кенг залу ундага беҳисоб стуллар ярқираб кўринар эди.
Опа йўлакнинг у бошига бориб келди. Бу бошига қараб юрди, директор кабинети эшигини очмоқчи бўлди — ҳали берк экан.
Опа ташқарига чикди. Театрнинг ёш директори янги «Жигули» машинасидан тушмоқда эди. Айни чокда режиссёрлик қиладиган бу йигит театр даргоҳида катта бўлган, опанинг шогирдларидан.
Улар кўришишди.
Қумрихон опа тағин қоровулхонага борди ва бир кўнгли ўзига янги роль берилганини айтгаси келди. Бироқ томошаларни кўравериб, актёрлар ўйинию спектакль мазмунига баҳо беришда манман деган театршунос даражасида бўлган кекса қоровулга бу тўғрида оғиз очмади.
Сал ўтмай, театр ҳовлиси, йўлаклар гавжум бўлиб қолди. Кўришишлар, қувноқ чеҳралар ва албатта таш-вишли шивир-шивир, аллакимдан нолишлар…
— Асар мазмуни сизларга маълум, — деди Ботирхон ўйновчиларни пьесалар ўқиладиган ва кўпда репетициялар ўтказиладиган кичкина хонага бошлаб киргач. — Жим, ўртоқлар! Жим! Вақтимиз зиқ… Пьесани пиширамиз деб кўп вақтни ўтказиб юбордик. Қумрихон опа, — опага мурожаат қилди у. — Юкнинг кўпи сизга тушади. Билдингизми?
Қумрихон опа кеча уйига боргандан кейин ҳам қўйилажак асар мазмуни ва ўз роли устида кўп ўйлаган, лекин асарга муносабати ўзгармай қолган — асар ўзига таниш, ўз ролини ўйнаш ўзидан кўп меҳнат талаб қилмайдигандек эди.
— Ҳа, болам. Жуда масъулиятли роль, — деди Қумрихон опа.
— Собиржон, роллар тайёрми? Олиб келинг! Менга қулоқ солинглар! Асарнинг мазмунини айтиб бераман, яна… Кейин ҳар битта образда тўхталамиз. Биласизлар-а? Иш принципи ҳар галгидай. Кимки машғулотга кечикадиган бўлса, айтилган ишни вақтида қила олмаса, ҳозир айтиб қўя қолсин. Кейин жанжаллашиб юришга вақтимиз бўлмайди! Қўлидан ролни олиб қўя қоламиз!
Актёр зоти борки, куни театрда кечар экан, саҳнага чиқишни, режиссёр роль беришини истайди!
Театрга борганингизда, биронта хафақон артистни учратиб қолсангаз, суриштиринг, унинг дарди роль устида бўлади — ё режиссёрдан нолийди, режиссёр ўзини хушламаслигани айтади, ёки театр маъмурия-тидан норози, ҳеч бўлмаса, ўз партнёридан.
Режиссёрнинг сўнгги гапидан кейин артистлар ҳушёр тортишди, қийшиқроқ ўтирганлари ҳам унга ўнгланиб юзларига жидлий тус беришди.
— Опа! — Режиссёр асар мазмунини қисқача қилиб айтиб бергач, тағин Қумрихон опага мурожаат қилди. — Кўриб турибсизки, ролингаз оғир… а?
Энди Қумрихон опа ўз роли ҳақида гап кўпайиб кетганиданми, сезиларли хавотирга тушган эди. Кўзларини пирпиратди:
— Ҳа, ҳа, болам.
— Унинг моҳияти шундаки, опа, — Ботирхон стулдан туриб, пианино қошида нари-бери юра бошлади, — бунда сиз Улуғ Ватан уриши йиллари фронт орқасида қолган ўзбек аёллари сиймосини яратасиз! Масъулияти шунда… Бунинг устига, сиз ҳақиқий она ва ҳақиқий қайнона сиймосини яратиб беришингиз керак. Бу асардаги воқеалар сизга таниш бўлса керак? Уруш йилларини эсланг-чи?
Артистлар дув ўгирилиб, Қумрихон опага қарашди. Опа негадир қути ўчиб рўмолчаси билан лабларини артди.
— Жуда таниш-да, болам. Жуда таниш, — деди.
— Ана! Бу яхши… Демак, роль чиқади. Лекин, — у яна стол қошига қайтди, — сиз жуда иродали, бардошли инсон образини яратишингаз керак? Ана шу ёғиям муҳим!
Опа бош ирғади.
Режиссёр ёрдамчиси Собиржон кириб, айрим-айрим кўчирилган ролларни эгаларига тақсим қилди. Актёрлар қувонишиб олиб, Ботирхонни ҳам бир зум унутган ҳолда, оппоқ қоғозга машинкада ёзилган сўзларга диққат қилишди.
Режиссёр уларни тағин ўзига қаратди:
— Гапни келиндан бошлаймиз! — деди ва Собиржонга чой буюрди. Сўнг чарм портфелидан арабларнинг шиппагига ўхшаш жез кулдон, «Ростов» сигаретасини чиқариб столга қўйди. Костюмини ечиб, стул суянчиғига илди. Ўрнашиб ўтириб олди. — Сиз! — дея келин ролини ижро этадиган актрисага қаради. — Сиз… ролни қўйинг! Ҳозир ўқиманг!.. Керак эмас… Аввал тушуниб олишингиз керак…
Ҳар бир режиссёрнинг ўзига хос йўли бўлади, яъни хоҳ асарни бўлсин, хоҳ ролни бўлсин, ўзига хос тушунтириш усули бор. Бироқ ҳаммасига хос битта жиҳат шундаки, улар воқеани бўрттириб ҳикоя қилишади. Мақсад — актёрлар юрагига чўғ солиш, уларнинг туйғуларини уйғотиб юбориш, пировардида, бутун коллективни асар атрофига уюштириш, битта мақсад сари йўналтириш бўлади.
Ботирхон асар мазмуни ва моҳияти тўғрисида яна бир бор изоҳ бергач, келин образига ўтиб, уни тушунтира кетди:
— Мана! — Қумрихон опани унга кўрсатди у. — Бу киши сизнинг жондан севган қайнонангиз… Айтайлик, бундай! Йўқ-йўқ. Шундай! Қайнонам деб билинг… Қарабсизки, эрингиз ўлибди! Ҳа, севимли эрингиз ўлибди, уни фашистлар чавақлаб ташлашибди.
Артистлар кулимсираб келин ролини ўйновчи артистга қарашди. Ботирхоннинг жаҳли чиқди:
— Жим, жим! Опа, сиз ҳам гапларимни эшитяпсиз-а? Яхши… Келин, қулоқ, солинг! Сиз шундан кейин тўрт йил кутдингиз. Тўрт йил! Уруш тамом бўлди… Тамом! Эрингиз йўқ! — У алланечук бўлиб, Қумрихон опага қаради.
Опа энди образини тушунаётгани учунми ё ўғли эсига тушиб кетдими, кўзларини артиб пиқилламоқда эди.
Ботирхонга бу ҳолат маъқул бўлди ва опанинг бу кайфияти келинга ҳам юқишини тахмин қилгани учун воқеани янаям бўрттириб ҳикоя қила бошлади.
— Ана шунда… Тинчлик даврида, келин, битта ғариб кимса сизга ошиқ бўлди. Ошиқ бўлди… Опани ҳам у одам жуда ҳурмат қилади. Опа ҳам уни иззатлайди! Лекин сиз унга тегишни истамайсиз. Ана шунда опа… қайнона нима қилади. Сизга ёлворади: шунга тег, дейди… Эшитяпсизми?
Ботирхон шу мазмунда яна кўп гапирди, ҳар битта сўзини турли мисоллар билан роса чайнаб гапирди. Ниҳоят, келинга бир нафас тикилиб турди-да, янги сигарета тутатиб олиб, опага юзланди:
— Опа, гапларим сизга етдими?
— Етди, болам, — пиқиллади Қумрихон опа.
— Етган бўлса, жуда соз! Йиғланг… Майли, йиғланг. Ўртоқлар, халақит берманглар… Йиғлайверинг. Лекин менинг сўзларимга қулоқ солинг. Хўш, гап бундай: сизнинг ягона ўғлингиз бор эди. Уни не-не умидларда урушга жўнатдингиз. Не-не умидларда кутяпсиз! Тўй қилмоқчисиз у келса! Сиз невара кўришни орзу қиласиз… Ана шунақа! Шунда бирдан қорахат келиб қолди… Шунда нима бўласиз! Бутун дунё сиз учун қоронғи бўлиб қолади, а? Тамом! Бу сизнинг охирги умидларингизни барбод қилди. Сизни кўмадиган кишингиз йўқ… Шундай! Бу нарса сиз учун битта удар! Тушундингиз-а? Давом этамиз. Лекин сиз мардона аёлсиз. Ҳа-ҳа, — изига қайтиб, столнинг у бошига ўтиб олди: — Сиз жуда чидамли аёлсиз! Йиғлаб-сиқтаб ўтирганингиз билан ҳеч нарса битмайди, опа! Буёқда ишлар ошиб-тошиб ётибди. Қурилиш кетяпти!
Кимдир бир нима деган эди, Ботирхон энг зарур учта актёрни олиб қолиб, бошқаларга жавоб берди:
— Чиқиб туринглар… Кетиб қолманглар… битта-битта чақираман. Хуллас, опа, ана энди сиз ўзингизни кўрсатишингиз керак! Ахир, сизга ўхшаган — боласидан айрилган оналар камми? Буни сизнинг образингиз яхши тушунади… Шундай қилиб, кунлар ўтяпти дейлик!
Шунда Ботирхоннинг яна жахди чиқа бошлади. Чун-ки опа мудом кўзёшларини тия олмас эди.
— Бас, бас! Буёғини эшитинг, опа… Шунда сизга яна битта удар тушади! Келинингиз… ўғлингизнинг ўрнида қолган қизингизни энди узатиш пайти келди! У — инсон, ҳаётдан, бола кўришдан умидвор инсон. Тўғрими? Буни яхши биласиз… Шуниси қизиқки, у сизни ташлаб кетишни истамайди… Сиз эса, уни мажбур қиласиз! Бунинг учун кишига қанча куч, қанча ирода керак? Тўғрими? Инсон синаладиган дақиқалар бу.
Қумрихон опа энди ўзига келди. Ботирхон яна сўзида давом этди ва: «Энди ролни ўқишингиз мумкин. Сизга жавоб!» деди.
Опа чикди. Ҳовлига чиқди. Кўчага чикди. Атроф жимжит. Бу, рўпарадаги йўлда машиналар ҳам кам-қатнов.
Қумрихон опа уйига йўл олди.
У мамнун эди: у катта роль ўйнайди! Жуда муҳим ролни ижро этади! Спектаклнинг ютуғи кўпроқ ана шу роль ижросига боғлиқ бўлади.
Ролни тушуниб етган эди. У ўйнашига ишонади: ўша воқеалар нақ ўзининг бошидан кечган-ку! Бунақа пайтда қайси актёр «ҳузур» қилиб ўйнамайди? Қўшимча деталлар, ишонтирувчи белги топиш учун изланмайди ҳам. Бари ўзида бор. Ўз юрагига назар ташласа, кифоя!
Бироқ образдаги битта нуқта уни андак паришон қилди: у қайнона жуда мардона экан! Келинига ўзи жавоб берибди. Ўғлидан қорахат келгач, куйипти-ку, лекин… ўтириб қолмапти.
Қумрихон опа ўшанда ўғлининг нобуд бўлгани ҳақидаги хабарни олиб, ўзидан кетиб қолган, уч-тўрт ой давомида ҳам ўзини ўнглай олмаган эди. Бунинг устига, келини ундан сўроқсиз, ўткинчи йигитга қўшилиб уйдан чиқиб кетган…
Образнинг келинга қиладиган мурожаатлари қандоқ чиқар экан?
Одатда, манман деган актёр ҳам режиссёрга суянади, нафсиламри, актёр режиссёр белгилаган йўлдан боради, унинг қарашларини ифодалайди, фақат… ўзиники қилиб етказади — кўнглидан ўтказгани учун у нарсалар жонли ва мустақил бўлиб майдонга чиқади.
Шунинг учунми, опа ролнинг давоми ҳақида кўп ҳам бош қотирмади. Бунинг яна бир сабаби шундаки, баъзида режиссёр асар тайёр бўлган пайтдаям драматургга айтиб, битта саҳна ёздиради-да, шунга қараб, бошқа образлар талқинини ҳам ўзгартириб юборади.
Кунлар ўтди.
…Опанинг образи уч бера бошлади. Анави, ўғлидан, қорахат келиш саҳналарини опа яхши ижро этар, унинг теварагида кичкина хонани тўлдириб ўтирган актёрлар ҳали бу актрисанинг «ҳаёт экани, кўп ишларга қодир эканига» имон келтиришарди. Қумрихон опа янгитдан ижодкорга айланаётгандек эди.
Бироқ опа анчайин гапгаям йиғлаб олар, анчагина ўзини боса олмас эдики, бу ҳол ёш режиссёрнинг гоҳ жаҳлини чиқарса, гоҳо қувонтирар эди.
Бир куни у:
— Йўқ, опа! Энди йиғини бас қиласиз! — деди. Қумрихон опа Ботирхонга мўлтираб қаради:
— Ахир, яхши бўлмайдими?
— Йўқ, — деди режиссёр. — Кечирасизлар, — у битта чекиб олиб, опанинг ёнига келди. Стулини ёнига суриб, ўтириб олди. — Яхши бўлмайди, опа… Чунки қорахат келганда мунчалик йиғласангиз, келинни чиқараётганда нима қиласиз? Унда гап-сўзсиз қолишингиз керак бўлади. Сиз эса, ўғлингиз армияга кетаётгани учуноқ шунақаям кўз ёши тўкяпсизки, йўқ, опа… Сиз жуда кучли, мардона онасиз! Шуни унутманг… Сиз энг зўр иродали аёллардан бирисиз! Эсдан чиқарманг, опа… Йиғлоқилик кетмайди! Мен образга кириб олинг деб индамай юрдим… Энди, йиғини бас қилинг.
Қумрихон опа режиссёрнинг ўгитларини тушунди. Лекин, лекин… ўша-ўша!
Ўзини тута олмайди! Кўзидан дув-дув ёш қўйилаверади.
Нега ўзини тута олмайди! Ахир, ўшанда — ўғли урушга кетгандаям бунчалик йиғламагандир? Нима бўляпти ўзи?
Бир куни Ботирхон опага анча-мунча насиҳат қилгач, унга ўйчан тикилиб хўрсинди:
— Опа, мени хафа қилманг.
— Вой, наҳотки…
— Менинг одатимни биласиз-а?
— Ҳа, энди…
— Асар сиз билан тирик! — У ирғиб турди. —Мен йиғлоқи кампирни саҳнага чиқара олмайман.
Қумрихон опа анқайиб қолди. Атрофдаги артистлар бошларини эгишди. Ботирхон бўғилиб, образ моҳияти ва асар мазмунини опага қайта бошдан тушунтира бошлади.
— Укдингизми? — деди. — Энди сизга битта сирни айтаман: менга қолса, сиз йиғламай ўйнанг! Ҳа-ҳа, — столга қўлларини тираб энгашиб олди у. — Йиғламанг… Йиғлаш осон, йиғламаслик қийин! Киши ўзини тутиши қийин… — У одатича нари-бери юриб, бир мисол келтирди: — Битта оғайнимнинг отаси ўлди. Улар ака-ука эди. Укаси отасини ёқтирмас, дарбадар, пиёниста эди. Дарвозадан кириб, шундай ҳўнградики, йиғлаган ҳам йиғлади, йиғламаган ҳам. Кейин у нима қилди? Кўчага чиқиб кетди. Ўша куни битта танишини тўйига борди. — Актёрлар шивир-шивир қилишди. Режиссёр қўлини кўтариб қўйди. — Анави акаси-чи! У отасининг вафотини эшитибоқ, тилдан қолди. Ҳовлида жим юрди. Одамлар нима деб кетди? «Э, каттаси бемеҳр экан, кўзидан ёш чиқмади-я!» дейишди. Кичкинасини, пиёнистани роса мақташди… Ҳм, давомини айтайми? Кейин «бемеҳр» ўғил оилага бош бўлиб қолди. Отасининг барча маросимларини ўша ўтказди. Кичкинаси қорасини кўрсатмади. Айтмоқчиманки, йиғлаш-сиқташ ҳали кишининг бир нарсадан қаттиқ куйганини англатмайди!
Қумрихон опа бу сўзларни мулоҳаза қилиб, ичида қўшилган эса-да, жилмайиб қўйди.
Режиссёрнинг фиғони чикди:
— Опа, мен сизга сираям йиғламанг деяётганим йўқ. Лекин меъёрида бўлсин деяпман! Сиз ўзингизни… образнинг моҳиятини унутяпсиз!
Қумрихон опа аста ўрнидан турди:
— Мени афв этинг, кўнглим бўш, болам… Энди ундоқ қилмайман, — деди.
Ҳақиқатан ҳам кейинги кунларда опада ўзгариш бўлди: у йиғини камайтирди, камайтирди-ю, образини буза бошлади — образдаги ҳақиқат йўқола борди.
Режиссёр учун бундан ортиқ даҳшат йўқ эди.
— Опа, сизни охирги марта огоҳлантираман, — деди у навбатдаги машғулотда. — Менга қаранг, наҳотки, йиғини тийиш, жиндек оғирроқ бўлиш учун ўзингизда куч-қудрат сезмасангиз? Ахир, асардагидек қайноналар, аёллар бўлганми, йўқми? Ёки бутун ўзбек хотин-қизлари эрлари ўлгач, ҳаётини йиғи-сиғи билан ўтказганми?
— Йўғ-э, болам.
Қумрихон опа шу куни уйга боргач, роль устида яна узоқ ўйлади ва образини режиссёр айтганидек ярата олмаслигига иқрор бўлди: бунинг учун опада алланарса етишмас, унинг нима эканини ўзи ҳам билмас эди.
Актёр шундоқ одамки, у ролга сира-сира ярамаслигини билса ҳам, режиссёрга: «Мен бу ролни эплолмайман», демайди.
Бунга авваламбор, ғурури йўл қўймайди, сўнгра, ахир шунинг учун театрга келади, бу ерда кунини ўтказади, пировардида, актёр деган номи борки, у ҳеч қачон режиссёрга «ўйнолмайман» демайди.
Бундоқ дейиши — унинг учун фожиа.
Қумрихон опа ана шундай фожиани очишга шайланиб театрга келган эди. Ҳайҳот, буни Ботирхоннинг ўзи айтиб қўйди:
— Опа, мен сиздан ролни олишга мажбурман! — деди. Сўнг бурилиб дераза ёнига борди. Чекиб, бир оз турди. Яна шарт ўгирилди: — Сиз ишонсангиз, бу ролни сизга мўлжаллаб ёздирган эдим. Буни ўйнаш учун сизда қувват бор деб ўйлаган эдим… Йўқ экан. Сизга жавоб!
Қумрихон опа ўзи ошкор айтмоқчи бўлган фожиани ўзи тушуниб етмаган экан шекилли, ҳозир тушунди-ю… энди театрда ортиқча бўлиб қолганига ишонди-қўйди.
Опанинг руҳи тушди, у режиссёрга бир сўз демай, хонадан чикди. Ҳовлига чикди. Кўчага чиқди… ва йиғлаб юборди. Бу тамом бошқача йиғи эди. Опа, шунда хавотирланиб, ён-верига қаради-да, ариқ ёқасидаги чинор панасига ўтди. Унга суяниб, бир нафас тек қотди.
У қотиб турар экан, кўп нарсани ҳис қилар эди: орқасида баланд иморат бор, у театр! Унда опанинг ёшлиги қолди, ҳаёти қолди. Опа, эҳтимолки, шу даргоҳга келиб қатнаб юргани учун ҳам ҳаёт эди! Энди бу ердан кетади… Қаерга?
Унинг учун йўл ҳам, гўша ҳам йўқ, унинг бори-борлиғи шу ерда эди.
Актёр бўлсин, режиссёр бўлсин — бу ижодкор халқнинг руҳини тушуниш қийин. Қийинлиги шундаки, улар кўп фикр қилади — кўпинча ўз қилмишлари, ҳолатлари ҳақида ўй суради, уни таҳлил қилади, кимларнингдир ҳолатларига солиштириб, буларнинг барчасидан битта маъно топмоқчи бўлади.
Шуниси қизиқки, ижодкор бу нарсалар устида ўй сураётганида ундан: «Нимани ўйладингиз?» — деб сўранг, жавоб бера олмайди. Буни кейин… унинг навбатдаги хатти-ҳаракатидан тушуниб оласиз, зероки, ўзи ҳам кейин тушуниб етади.

* * *

Қумрихон опа театрга қайтиб борганида ҳовлида артистлар гаплашиб туришар, бир четда театрнинг ёш директори, икки ёнида иккита ёши улуғ актёр — чамаси, улар Қумрихон опа тўғрисида суҳбатлашар эдилар. Эшикда кўринган бош режиссёр бақирди:
— Ботирхон!
Ботирхон қоровулхона деразаси тагидаги скамейкада чой ичиб ўтирарди. У туриши билан дарвозадан кириб тўхтаган Қумрихон опани кўрди. Унга ўқрайиб тикилди. Опа бир-бир босиб, режиссёрга яқинлашди ва ғайритабиий бир мардона овоз билан:
— Ўғлим, ўзимни яна бир синасам бўладими? — деди.
Ботирхон унга тикилиб қолди. У ҳозир опанинг ҳолатини тасаввур қилиб ўтирар, назарида, опа ўткинчи машинага ўтириб, уйига етган ва ётиб қолган эди. Чунки у… Қумрихон опанинг қандоқ артист эканини билар, унинг учун театрдан кетишдан ортиқроқ жазо, фожиа, бахтиқаролик йўклигини яхши тушунар эди.
— Хўпми, болам? Рухсат этинг!
Ботирхон алланечук тамшанди ва қаршисида… мардона бир аёлни кўрди.

1976

Яна шу мавзуда:
Қора камар. Шукур Холмирзаев пьесаси асосида радиоспектакль
Шукур Холмирзаев ижоди билан боғлиқ бошқа саҳифалар

Qumrixon opa yetmish yoshdan oshib qoldi. U davladan pensiya oladi, epizodik rollarda chiqib turgani uchun teatr ham oylik to‘laydi. Umrining qirq ikki yili shu teatr dargohida kechdi. Bir zamonlar opa o‘rta bo‘y, to‘lagina, gajak qo‘ygan qizcha edi. O’sha kezlarda dong‘i Dog‘istonga ketib, shu kishi o‘ynagani uchun ham teatrga tomoshabin yopirilib kelgan paytlar ko‘p bo‘lgan. Ayniqsa urush yillarida juda mashhur bo‘lib ketgan edi.

SHUKUR XOLMIRZAYEV
QAYTISH

Qumrixon opa yetmish yoshdan oshib qoldi. U davladan pensiya oladi, epizodik rollarda chiqib turgani uchun teatr ham oylik to‘laydi.
Umrining qirq ikki yili shu teatr dargohida kechdi. Bir zamonlar opa o‘rta bo‘y, to‘lagina, gajak qo‘ygan qizcha edi. O’sha kezlarda dong‘i Dog‘istonga ketib, shu kishi o‘ynagani uchun ham teatrga tomoshabin yopirilib kelgan paytlar ko‘p bo‘lgan. Ayniqsa urush yillarida juda mashhur bo‘lib ketgan edi.
Mana, yillar o‘tdi. Aktrisa qaridi. Yoshlar yetishib chiqdi. Bir zamonlar u o‘ynagan rollarni boshqalar o‘ynay boshladi. Opa endi onda-sonda kampirlar rolida chiqadi, shunda ham kampirlar ishtirok etadigan pesa bo‘lsa. Boshqa vaqtlarda opa odati bo‘yicha har kuni soat o‘nda teatrga keladi. Qorovuldan tortib bosh rejissyorgacha oldiga borib so‘rashadi.
Qumrixon opani teatring yosh aktyorlari hurmat qilishadi. Ehtimol, uni hurmat qilmaydiganlar ham bordir. Lekin teatrning yozilmagan qonun va axloq kodeksiga binoan opa bilan quyuq so‘rashadilar. Albatta, opaga achinib qaraydiganlar ham yo‘q emas, lekin ular ham bu holni bildirishmaydi unga.
Bir kun opa o‘sha kenggina zalda o‘tirgan edi, ro‘parasida har xil mavzularda chug‘urlashayotgan artistlar orasida teatrning yosh rejissyori Botirxon Zokirxonov paydo bo‘ldi-da:
— Hozir chitka bo‘ladi… Sen, sen, siz, siz ham chitalniy zalga kiringlar! — dedi.
Opaning qulog‘i ding bo‘ldi. Qanaqa pesani o‘qisharkan? Unga ham bironta rol chiqib qolarmikan?
Botirxon eshikdan mo‘raladi, tag‘in kimnidir chaqirdi-da, shoshilinch sigareta tutatdi va burchakda o‘rnidan turib, poldan sumkachasini olayotgan opaga qaradi:
— Siz ham boring!
Qumrixon ayaning yuragi gurs-gurs urib ketdi: men ham boraman ekan…
U kishi jilmayib, rejissyorga yaqinlashdi. Lekin Botirxon sigaretani burqsitib, yo‘lakka kirdi. Opa yo‘lak eshigiga yetganda, rejissyor chap tomondagi zinaning yarmisiga chiqib borgan edi. Qumrixon opa ham alpang-talpang yo‘lakka o‘tdi. Yon tomondagi baland toshoyna oldida to‘xtab, yonveriga zimdan qarab olgach, ro‘molini tuzatdi. Qulog‘iga osilib tushgan oppoq soch tolalarini ro‘mol tagiga tiqib, qaddini allanechuk rostladi.
Opa pesalar o‘qiladigan zalga kirganida, rejissyor to‘rdagi duxoba sirilgan to‘garak stol boshida oyoqlarini chalishtirib o‘tirar, uning yonida tepakal yoshgina bir yigit ham bor edi. «Dramaturg o‘sha bo‘lsa kerak», deb o‘yladi Qumrixon opa va o‘tirgani joy izladi. Stullar band edi, opaning hurmati uchun ikkita yigitcha o‘rnidan turdi. Shunda opa Botirxonning ovozini eshitib qoldi:
— Opa, buyoqqa o‘ting!
Shunday deb u irg‘ib turdi. Pianino yonida o‘tirgan qizga egilib shivirladi: «Pastga o‘ting. Opaning qulog‘i og‘ir, pesani yaxshi eshitishi kerak». Qiz turdi. Qumrixon opa kelib, qizga rahmat aytdi. Yuragi hamon gup-gup urgani ko‘yi stulga cho‘kdi.
Rejissyor o‘rnidan turdi:
— Yangipesa o‘qiymiz. Mana, yozuvchimiz… Bizga yaxshi pesa olib kelganlar. Buning uchun rahmat. Xo‘sh, sirasini aytganda, bu asar o‘zimizning teatrda yetilgan. Diqqat bilan eshitaylik… Opa, yaqinroq o‘tiring!
Yosh rejissyorning Qumrixon opaga ortiqcha e’tibor qilayotgani o‘zga artistlar nazaridan chetda qolmadi, albatta. Ularning aksariyati, «opaga rol beradi» deb o‘ylashdi.
Odatda rejissyorlar rollar taqsimotini sir tutishadi.
Pesa o‘qildi… Unda Ulug‘ Vatan urushi yillaridagi bitta o‘zbek oilasida kechgan voqealar hikoya qilinar, eri harbiyga ketib, qoraxat olgan kelinchak qaynonasining qistovlariga ham qaramay, uydan ketmay o‘tirar, oqibat — eri kirib kelar, ana shu jarayonda qahrmonlar dunyosi ochilib qolar edi.
Asar Qumrixon opaga u qadar yangilik bo‘lib tuyulmadi.
Uning o‘zi asardagi qaynonaga o‘xshab ketar, ittifoqo, o‘zining o‘g‘lidan ham qoraxat kelgan edi. Farqi — Qumrixon opaning o‘g‘li urushdan qaytmagan, kelini ham undan izn kutmay ketib qolgan edi.
— Xo‘p, qalay endi? Kim gapiradi? — dedi Botirxon. — Bemalol. Asar hali yana ishlanadi. Maslahatlaring foydasiz ketmas. Kim so‘zlaydi?
Besh, oltita yoshi ulug‘ artistlar o‘z fikrlarini bildirishdi Dramaturg bilan rejissyor ba’zi fikr-larni daftarga yozib olishdi.
— Xo‘sh, endi rollar taqsimotini o‘qiymiz. — Botirxon bir nafas sukut qildi-da, chiqib, o‘rta yashar, oqsoch bosh rejissyorni boshlab keldi. — So‘z Qobil akamizga!
Qobil Qodirqulov jilmaygancha qo‘ynidan ikki varaq qog‘oz chiqarib, tavoze bilan rollar kimlarga berilganini o‘qiy boshladi:
— Qaynona… Qumrixon A’loevaga…
Shundan keyin Qumrixon opa nimalar deyilganini eshitmadi. Yuragi to‘xtab qolgandek, o‘zi parishon edi.
U besh yildan buyon yangi rol o‘ynamagan edi! Besh yildan buyon armonda ediki, bu alam-o‘kinch opani tobora qaritib bormokda edi.
Aktyorlarga javob berildi. Zal bo‘shay boshladi. Rejissyor Qumrixon opaning yoniga keldi:
— Xo‘sh, opa, rolingiz qalay?
Qumrixon opa o‘rnidan kalovlanib turib ketdi. Xuddi shoh huzuriga kirib qolgan kanizakday qo‘llarini ko‘ksiga qo‘yib:
— Rahmat, bolam, rahmat, — dedi va qo‘llari birdan qaltiradi, ko‘zlari yiltiradi. — Bolam! — U titrab-qaqshab rejissyorning yelkasini siladi. Rejissyor engashdi. Opa uning peshonasidan o‘pdi. — Mingga kiring, bolam!
Botirxon opaning dardini yaxshi bilardi.
— Hechqisi yo‘q… buyog‘i o‘zingizga! — dedi. — Ertadan repetitsiya!
— Xo‘p, bolam, xo‘p.
Ertasi Qumrixon opa to‘qqizda teatrga yetib keldi. X,ali rahbarlar ham kelishmagan, darvozaxonada qorovuldan bo‘lak kishi yo‘q edi.
— Assalom alaykum, — dedi opa.
— E, keling, opa! — dedi qorovul. — Choy qaynayapti.
— Rahma-at.
Opa ichkariga kirib, gaz plita yonidagi kursiga cho‘kdi. Qo‘llarini tizzasiga qo‘yib, ochiq derazadan tashqariga razm soldi. Gulzordagi atirgullar barq urib ochilib turar, naridagi ishkomdan tok barglari uchib tushar edi.
Qumrixon opa uchun teatrning mana shu qorovulxonasi ham aziz! U kishi vaqt-bevaqt tengqur aktyorlari bilan shu yerga kirib o‘tiradi. Qari qorovul tayyorlagan ko‘kchoydan ichadi.
— O’tiring, opa.
— Hozir kelaman.
Opa tashqariga chiqdi. Teatrning hovlisi keng. Odoqda bog‘. O’ng tomonda teatr binosi, uning kichkina eshigi. Qumrixon opa ichkariga kirdi. Dimog‘iga o‘ta tanish hidlar — jihozlarga o‘rnashib qolgan grim hidi, yog‘och hidi urildi. Opa yo‘lakka o‘tdi. Yo‘lakka qarab ochiladigan eshikdan supurib qo‘yilgan aylana sahna va pastdagi keng zalu undaga behisob stullar yarqirab ko‘rinar edi.
Opa yo‘lakning u boshiga borib keldi. Bu boshiga qarab yurdi, direktor kabineti eshigini ochmoqchi bo‘ldi — hali berk ekan.
Opa tashqariga chikdi. Teatrning yosh direktori yangi «Jiguli» mashinasidan tushmokda edi. Ayni chokda rejissyorlik qiladigan bu yigit teatr dargohida katta bo‘lgan, opaning shogirdlaridan.
Ular ko‘rishishdi.
Qumrixon opa tag‘in qorovulxonaga bordi va bir ko‘ngli o‘ziga yangi rol berilganini aytgasi keldi. Biroq tomoshalarni ko‘raverib, aktyorlar o‘yiniyu spektakl mazmuniga baho berishda manman degan teatrshunos darajasida bo‘lgan keksa qorovulga bu to‘g‘rida og‘iz ochmadi.
Sal o‘tmay, teatr hovlisi, yo‘laklar gavjum bo‘lib qoldi. Ko‘rishishlar, quvnoq chehralar va albatta tash-vishli shivir-shivir, allakimdan nolishlar…
— Asar mazmuni sizlarga ma’lum, — dedi Botirxon o‘ynovchilarni pesalar o‘qiladigan va ko‘pda repetitsiyalar o‘tkaziladigan kichkina xonaga boshlab kirgach. — Jim, o‘rtoqlar! Jim! Vaqtimiz ziq… Pesani pishiramiz deb ko‘p vaqtni o‘tkazib yubordik. Qumrixon opa, — opaga murojaat qildi u. — Yukning ko‘pi sizga tushadi. Bildingizmi?
Qumrixon opa kecha uyiga borgandan keyin ham qo‘yilajak asar mazmuni va o‘z roli ustida ko‘p o‘ylagan, lekin asarga munosabati o‘zgarmay qolgan — asar o‘ziga tanish, o‘z rolini o‘ynash o‘zidan ko‘p mehnat talab qilmaydigandek edi.
— Ha, bolam. Juda mas’uliyatli rol, — dedi Qumrixon opa.
— Sobirjon, rollar tayyormi? Olib keling! Menga quloq solinglar! Asarning mazmunini aytib beraman, yana… Keyin har bitta obrazda to‘xtalamiz. Bilasizlar-a? Ish printsipi har galgiday. Kimki mashg‘ulotga kechikadigan bo‘lsa, aytilgan ishni vaqtida qila olmasa, hozir aytib qo‘ya qolsin. Keyin janjallashib yurishga vaqtimiz bo‘lmaydi! Qo‘lidan rolni olib qo‘ya qolamiz!
Aktyor zoti borki, kuni teatrda kechar ekan, sahnaga chiqishni, rejissyor rol berishini istaydi!
Teatrga borganingizda, bironta xafaqon artistni uchratib qolsangaz, surishtiring, uning dardi rol ustida bo‘ladi — yo rejissyordan noliydi, rejissyor o‘zini xushlamasligani aytadi, yoki teatr ma’muriya-tidan norozi, hech bo‘lmasa, o‘z partnyoridan.
Rejissyorning so‘nggi gapidan keyin artistlar hushyor tortishdi, qiyshiqroq o‘tirganlari ham unga o‘nglanib yuzlariga jidliy tus berishdi.
— Opa! — Rejissyor asar mazmunini qisqacha qilib aytib bergach, tag‘in Qumrixon opaga murojaat qildi. — Ko‘rib turibsizki, rolingaz og‘ir… a?
Endi Qumrixon opa o‘z roli haqida gap ko‘payib ketganidanmi, sezilarli xavotirga tushgan edi. Ko‘zlarini pirpiratdi:
— Ha, ha, bolam.
— Uning mohiyati shundaki, opa, — Botirxon stuldan turib, pianino qoshida nari-beri yura boshladi, — bunda siz Ulug‘ Vatan urishi yillari front orqasida qolgan o‘zbek ayollari siymosini yaratasiz! Mas’uliyati shunda… Buning ustiga, siz haqiqiy ona va haqiqiy qaynona siymosini yaratib berishingiz kerak. Bu asardagi voqealar sizga tanish bo‘lsa kerak? Urush yillarini eslang-chi?
Artistlar duv o‘girilib, Qumrixon opaga qarashdi. Opa negadir quti o‘chib ro‘molchasi bilan lablarini artdi.
— Juda tanish-da, bolam. Juda tanish, — dedi.
— Ana! Bu yaxshi… Demak, rol chiqadi. Lekin, — u yana stol qoshiga qaytdi, — siz juda irodali, bardoshli inson obrazini yaratishingaz kerak? Ana shu yog‘iyam muhim!
Opa bosh irg‘adi.
Rejissyor yordamchisi Sobirjon kirib, ayrim-ayrim ko‘chirilgan rollarni egalariga taqsim qildi. Aktyorlar quvonishib olib, Botirxonni ham bir zum unutgan holda, oppoq qog‘ozga mashinkada yozilgan so‘zlarga diqqat qilishdi.
Rejissyor ularni tag‘in o‘ziga qaratdi:
— Gapni kelindan boshlaymiz! — dedi va Sobirjonga choy buyurdi. So‘ng charm portfelidan arablarning shippagiga o‘xshash jez kuldon, «Rostov» sigaretasini chiqarib stolga qo‘ydi. Kostyumini yechib, stul suyanchig‘iga ildi. O’rnashib o‘tirib oldi. — Siz! — deya kelin rolini ijro etadigan aktrisaga qaradi. — Siz… rolni qo‘ying! Hozir o‘qimang!.. Kerak emas… Avval tushunib olishingiz kerak…
Har bir rejissyorning o‘ziga xos yo‘li bo‘ladi, ya’ni xoh asarni bo‘lsin, xoh rolni bo‘lsin, o‘ziga xos tushuntirish usuli bor. Biroq hammasiga xos bitta jihat shundaki, ular voqeani bo‘rttirib hikoya qilishadi. Maqsad — aktyorlar yuragiga cho‘g‘ solish, ularning tuyg‘ularini uyg‘otib yuborish, pirovardida, butun kollektivni asar atrofiga uyushtirish, bitta maqsad sari yo‘naltirish bo‘ladi.
Botirxon asar mazmuni va mohiyati to‘g‘risida yana bir bor izoh bergach, kelin obraziga o‘tib, uni tushuntira ketdi:
— Mana! — Qumrixon opani unga ko‘rsatdi u. — Bu kishi sizning jondan sevgan qaynonangiz… Aytaylik, bunday! Yo‘q-yo‘q. Shunday! Qaynonam deb biling… Qarabsizki, eringiz o‘libdi! Ha, sevimli eringiz o‘libdi, uni fashistlar chavaqlab tashlashibdi.
Artistlar kulimsirab kelin rolini o‘ynovchi artistga qarashdi. Botirxonning jahli chiqdi:
— Jim, jim! Opa, siz ham gaplarimni eshityapsiz-a? Yaxshi… Kelin, quloq, soling! Siz shundan keyin to‘rt yil kutdingiz. To‘rt yil! Urush tamom bo‘ldi… Tamom! Eringiz yo‘q! — U allanechuk bo‘lib, Qumrixon opaga qaradi.
Opa endi obrazini tushunayotgani uchunmi yo o‘g‘li esiga tushib ketdimi, ko‘zlarini artib piqillamokda edi.
Botirxonga bu holat ma’qul bo‘ldi va opaning bu kayfiyati kelinga ham yuqishini taxmin qilgani uchun voqeani yanayam bo‘rttirib hikoya qila boshladi.
— Ana shunda… Tinchlik davrida, kelin, bitta g‘arib kimsa sizga oshiq bo‘ldi. Oshiq bo‘ldi… Opani ham u odam juda hurmat qiladi. Opa ham uni izzatlaydi! Lekin siz unga tegishni istamaysiz. Ana shunda opa… qaynona nima qiladi. Sizga yolvoradi: shunga teg, deydi… Eshityapsizmi?
Botirxon shu mazmunda yana ko‘p gapirdi, har bitta so‘zini turli misollar bilan rosa chaynab gapirdi. Nihoyat, kelinga bir nafas tikilib turdi-da, yangi sigareta tutatib olib, opaga yuzlandi:
— Opa, gaplarim sizga yetdimi?
— Yetdi, bolam, — piqilladi Qumrixon opa.
— Yetgan bo‘lsa, juda soz! Yig‘lang… Mayli, yig‘lang. O’rtoqlar, xalaqit bermanglar… Yig‘layvering. Lekin mening so‘zlarimga quloq soling. Xo‘sh, gap bunday: sizning yagona o‘g‘lingiz bor edi. Uni ne-ne umidlarda urushga jo‘natdingiz. Ne-ne umidlarda kutyapsiz! To‘y qilmoqchisiz u kelsa! Siz nevara ko‘rishni orzu qilasiz… Ana shunaqa! Shunda birdan qoraxat kelib qoldi… Shunda nima bo‘lasiz! Butun dunyo siz uchun qorong‘i bo‘lib qoladi, a? Tamom! Bu sizning oxirgi umidlaringizni barbod qildi. Sizni ko‘madigan kishingiz yo‘q… Shunday! Bu narsa siz uchun bitta udar! Tushundingiz-a? Davom etamiz. Lekin siz mardona ayolsiz. Ha-ha, — iziga qaytib, stolning u boshiga o‘tib oldi: — Siz juda chidamli ayolsiz! Yig‘lab-siqtab o‘tirganingiz bilan hech narsa bitmaydi, opa! Buyoqda ishlar oshib-toshib yotibdi. Qurilish ketyapti!
Kimdir bir nima degan edi, Botirxon eng zarur uchta aktyorni olib qolib, boshqalarga javob berdi:
— Chiqib turinglar… Ketib qolmanglar… bitta-bitta chaqiraman. Xullas, opa, ana endi siz o‘zingizni ko‘rsatishingiz kerak! Axir, sizga o‘xshagan — bolasidan ayrilgan onalar kammi? Buni sizning obrazingiz yaxshi tushunadi… Shunday qilib, kunlar o‘tyapti deylik!
Shunda Botirxonning yana jaxdi chiqa boshladi. Chun-ki opa mudom ko‘zyoshlarini tiya olmas edi.
— Bas, bas! Buyog‘ini eshiting, opa… Shunda sizga yana bitta udar tushadi! Keliningiz… o‘g‘lingizning o‘rnida qolgan qizingizni endi uzatish payti keldi! U — inson, hayotdan, bola ko‘rishdan umidvor inson. To‘g‘rimi? Buni yaxshi bilasiz… Shunisi qiziqki, u sizni tashlab ketishni istamaydi… Siz esa, uni majbur qilasiz! Buning uchun kishiga qancha kuch, qancha iroda kerak? To‘g‘rimi? Inson sinaladigan daqiqalar bu.
Qumrixon opa endi o‘ziga keldi. Botirxon yana so‘zida davom etdi va: «Endi rolni o‘qishingiz mumkin. Sizga javob!» dedi.
Opa chikdi. Hovliga chiqdi. Ko‘chaga chikdi. Atrof jimjit. Bu, ro‘paradagi yo‘lda mashinalar ham kam-qatnov.
Qumrixon opa uyiga yo‘l oldi.
U mamnun edi: u katta rol o‘ynaydi! Juda muhim rolni ijro etadi! Spektaklning yutug‘i ko‘proq ana shu rol ijrosiga bog‘liq bo‘ladi.
Rolni tushunib yetgan edi. U o‘ynashiga ishonadi: o‘sha voqealar naq o‘zining boshidan kechgan-ku! Bunaqa paytda qaysi aktyor «huzur» qilib o‘ynamaydi? Qo‘shimcha detallar, ishontiruvchi belgi topish uchun izlanmaydi ham. Bari o‘zida bor. O’z yuragiga nazar tashlasa, kifoya!
Biroq obrazdagi bitta nuqta uni andak parishon qildi: u qaynona juda mardona ekan! Keliniga o‘zi javob beribdi. O’g‘lidan qoraxat kelgach, kuyipti-ku, lekin… o‘tirib qolmapti.
Qumrixon opa o‘shanda o‘g‘lining nobud bo‘lgani haqidagi xabarni olib, o‘zidan ketib qolgan, uch-to‘rt oy davomida ham o‘zini o‘nglay olmagan edi. Buning ustiga, kelini undan so‘roqsiz, o‘tkinchi yigitga qo‘shilib uydan chiqib ketgan…
Obrazning kelinga qiladigan murojaatlari qandoq chiqar ekan?
Odatda, manman degan aktyor ham rejissyorga suyanadi, nafsilamri, aktyor rejissyor belgilagan yo‘ldan boradi, uning qarashlarini ifodalaydi, faqat… o‘ziniki qilib yetkazadi — ko‘nglidan o‘tkazgani uchun u narsalar jonli va mustaqil bo‘lib maydonga chiqadi.
Shuning uchunmi, opa rolning davomi haqida ko‘p ham bosh qotirmadi. Buning yana bir sababi shundaki, ba’zida rejissyor asar tayyor bo‘lgan paytdayam dramaturgga aytib, bitta sahna yozdiradi-da, shunga qarab, boshqa obrazlar talqinini ham o‘zgartirib yuboradi.
Kunlar o‘tdi.
…Opaning obrazi uch bera boshladi. Anavi, o‘g‘lidan, qoraxat kelish sahnalarini opa yaxshi ijro etar, uning tevaragida kichkina xonani to‘ldirib o‘tirgan aktyorlar hali bu aktrisaning «hayot ekani, ko‘p ishlarga qodir ekaniga» imon keltirishardi. Qumrixon opa yangitdan ijodkorga aylanayotgandek edi.
Biroq opa anchayin gapgayam yig‘lab olar, anchagina o‘zini bosa olmas ediki, bu hol yosh rejissyorning goh jahlini chiqarsa, goho quvontirar edi.
Bir kuni u:
— Yo‘q, opa! Endi yig‘ini bas qilasiz! — dedi. Qumrixon opa Botirxonga mo‘ltirab qaradi:
— Axir, yaxshi bo‘lmaydimi?
— Yo‘q, — dedi rejissyor. — Kechirasizlar, — u bitta chekib olib, opaning yoniga keldi. Stulini yoniga surib, o‘tirib oldi. — Yaxshi bo‘lmaydi, opa… Chunki qoraxat kelganda munchalik yig‘lasangiz, kelinni chiqarayotganda nima qilasiz? Unda gap-so‘zsiz qolishingiz kerak bo‘ladi. Siz esa, o‘g‘lingiz armiyaga ketayotgani uchunoq shunaqayam ko‘z yoshi to‘kyapsizki, yo‘q, opa… Siz juda kuchli, mardona onasiz! Shuni unutmang… Siz eng zo‘r irodali ayollardan birisiz! Esdan chiqarmang, opa… Yig‘loqilik ketmaydi! Men obrazga kirib oling deb indamay yurdim… Endi, yig‘ini bas qiling.
Qumrixon opa rejissyorning o‘gitlarini tushundi. Lekin, lekin… o‘sha-o‘sha!
O’zini tuta olmaydi! Ko‘zidan duv-duv yosh qo‘yilaveradi.
Nega o‘zini tuta olmaydi! Axir, o‘shanda — o‘g‘li urushga ketgandayam bunchalik yig‘lamagandir? Nima bo‘lyapti o‘zi?
Bir kuni Botirxon opaga ancha-muncha nasihat qilgach, unga o‘ychan tikilib xo‘rsindi:
— Opa, meni xafa qilmang.
— Voy, nahotki…
— Mening odatimni bilasiz-a?
— Ha, endi…
— Asar siz bilan tirik! — U irg‘ib turdi. —Men yig‘loqi kampirni sahnaga chiqara olmayman.
Qumrixon opa anqayib qoldi. Atrofdagi artistlar boshlarini egishdi. Botirxon bo‘g‘ilib, obraz mohiyati va asar mazmunini opaga qayta boshdan tushuntira boshladi.
— Ukdingizmi? — dedi. — Endi sizga bitta sirni aytaman: menga qolsa, siz yig‘lamay o‘ynang! Ha-ha, — stolga qo‘llarini tirab engashib oldi u. — Yig‘lamang… Yig‘lash oson, yig‘lamaslik qiyin! Kishi o‘zini tutishi qiyin… — U odaticha nari-beri yurib, bir misol keltirdi: — Bitta og‘aynimning otasi o‘ldi. Ular aka-uka edi. Ukasi otasini yoqtirmas, darbadar, piyonista edi. Darvozadan kirib, shunday ho‘ngradiki, yig‘lagan ham yig‘ladi, yig‘lamagan ham. Keyin u nima qildi? Ko‘chaga chiqib ketdi. O’sha kuni bitta tanishini to‘yiga bordi. — Aktyorlar shivir-shivir qilishdi. Rejissyor qo‘lini ko‘tarib qo‘ydi. — Anavi akasi-chi! U otasining vafotini eshitiboq, tildan qoldi. Hovlida jim yurdi. Odamlar nima deb ketdi? «E, kattasi bemehr ekan, ko‘zidan yosh chiqmadi-ya!» deyishdi. Kichkinasini, piyonistani rosa maqtashdi… Hm, davomini aytaymi? Keyin «bemehr» o‘g‘il oilaga bosh bo‘lib qoldi. Otasining barcha marosimlarini o‘sha o‘tkazdi. Kichkinasi qorasini ko‘rsatmadi. Aytmoqchimanki, yig‘lash-siqtash hali kishining bir narsadan qattiq kuyganini anglatmaydi!
Qumrixon opa bu so‘zlarni mulohaza qilib, ichida qo‘shilgan esa-da, jilmayib qo‘ydi.
Rejissyorning fig‘oni chikdi:
— Opa, men sizga sirayam yig‘lamang deyayotganim yo‘q. Lekin me’yorida bo‘lsin deyapman! Siz o‘zingizni… obrazning mohiyatini unutyapsiz!
Qumrixon opa asta o‘rnidan turdi:
— Meni afv eting, ko‘nglim bo‘sh, bolam… Endi undoq qilmayman, — dedi.
Haqiqatan ham keyingi kunlarda opada o‘zgarish bo‘ldi: u yig‘ini kamaytirdi, kamaytirdi-yu, obrazini buza boshladi — obrazdagi haqiqat yo‘qola bordi.
Rejissyor uchun bundan ortiq dahshat yo‘q edi.
— Opa, sizni oxirgi marta ogohlantiraman, — dedi u navbatdagi mashg‘ulotda. — Menga qarang, nahotki, yig‘ini tiyish, jindek og‘irroq bo‘lish uchun o‘zingizda kuch-qudrat sezmasangiz? Axir, asardagidek qaynonalar, ayollar bo‘lganmi, yo‘qmi? Yoki butun o‘zbek xotin-qizlari erlari o‘lgach, hayotini yig‘i-sig‘i bilan o‘tkazganmi?
— Yo‘g‘-e, bolam.
Qumrixon opa shu kuni uyga borgach, rol ustida yana uzoq o‘yladi va obrazini rejissyor aytganidek yarata olmasligiga iqror bo‘ldi: buning uchun opada allanarsa yetishmas, uning nima ekanini o‘zi ham bilmas edi.
Aktyor shundoq odamki, u rolga sira-sira yaramasligini bilsa ham, rejissyorga: «Men bu rolni eplolmayman», demaydi.
Bunga avvalambor, g‘ururi yo‘l qo‘ymaydi, so‘ngra, axir shuning uchun teatrga keladi, bu yerda kunini o‘tkazadi, pirovardida, aktyor degan nomi borki, u hech qachon rejissyorga «o‘ynolmayman» demaydi.
Bundoq deyishi — uning uchun fojia.
Qumrixon opa ana shunday fojiani ochishga shaylanib teatrga kelgan edi. Hayhot, buni Botirxonning o‘zi aytib qo‘ydi:
— Opa, men sizdan rolni olishga majburman! — dedi. So‘ng burilib deraza yoniga bordi. Chekib, bir oz turdi. Yana shart o‘girildi: — Siz ishonsangiz, bu rolni sizga mo‘ljallab yozdirgan edim. Buni o‘ynash uchun sizda quvvat bor deb o‘ylagan edim… Yo‘q ekan. Sizga javob!
Qumrixon opa o‘zi oshkor aytmoqchi bo‘lgan fojiani o‘zi tushunib yetmagan ekan shekilli, hozir tushundi-yu… endi teatrda ortiqcha bo‘lib qolganiga ishondi-qo‘ydi.
Opaning ruhi tushdi, u rejissyorga bir so‘z demay, xonadan chikdi. Hovliga chikdi. Ko‘chaga chiqdi… va yig‘lab yubordi. Bu tamom boshqacha yig‘i edi. Opa, shunda xavotirlanib, yon-veriga qaradi-da, ariq yoqasidagi chinor panasiga o‘tdi. Unga suyanib, bir nafas tek qotdi.
U qotib turar ekan, ko‘p narsani his qilar edi: orqasida baland imorat bor, u teatr! Unda opaning yoshligi qoldi, hayoti qoldi. Opa, ehtimolki, shu dargohga kelib qatnab yurgani uchun ham hayot edi! Endi bu yerdan ketadi… Qaerga?
Uning uchun yo‘l ham, go‘sha ham yo‘q, uning bori-borlig‘i shu yerda edi.
Aktyor bo‘lsin, rejissyor bo‘lsin — bu ijodkor xalqning ruhini tushunish qiyin. Qiyinligi shundaki, ular ko‘p fikr qiladi — ko‘pincha o‘z qilmishlari, holatlari haqida o‘y suradi, uni tahlil qiladi, kimlarningdir holatlariga solishtirib, bularning barchasidan bitta ma’no topmoqchi bo‘ladi.
Shunisi qiziqki, ijodkor bu narsalar ustida o‘y surayotganida undan: «Nimani o‘yladingiz?» — deb so‘rang, javob bera olmaydi. Buni keyin… uning navbatdagi xatti-harakatidan tushunib olasiz, zeroki, o‘zi ham keyin tushunib yetadi.

* * *

Qumrixon opa teatrga qaytib borganida hovlida artistlar gaplashib turishar, bir chetda teatrning yosh direktori, ikki yonida ikkita yoshi ulug‘ aktyor — chamasi, ular Qumrixon opa to‘g‘risida suhbatlashar edilar. Eshikda ko‘ringan bosh rejissyor baqirdi:
— Botirxon!
Botirxon qorovulxona derazasi tagidagi skameykada choy ichib o‘tirardi. U turishi bilan darvozadan kirib to‘xtagan Qumrixon opani ko‘rdi. Unga o‘qrayib tikildi. Opa bir-bir bosib, rejissyorga yaqinlashdi va g‘ayritabiiy bir mardona ovoz bilan:
— O’g‘lim, o‘zimni yana bir sinasam bo‘ladimi? — dedi.
Botirxon unga tikilib qoldi. U hozir opaning holatini tasavvur qilib o‘tirar, nazarida, opa o‘tkinchi mashinaga o‘tirib, uyiga yetgan va yotib qolgan edi. Chunki u… Qumrixon opaning qandoq artist ekanini bilar, uning uchun teatrdan ketishdan ortiqroq jazo, fojia, baxtiqarolik yo‘kligini yaxshi tushunar edi.
— Xo‘pmi, bolam? Ruxsat eting!
Botirxon allanechuk tamshandi va qarshisida… mardona bir ayolni ko‘rdi.

1976