Асли келиб чиқиши албаниялик бўлган АҚШ шоири Гекё Маринай 1965 йили Албаниянинг Малъеси шаҳрида туғилган. Шеъриятнинг постмодернизм йўналишида ижод қилувчи Маринай тилшунослик бўйича фан доктори, ёзувчи ва протонизм таълимоти давомчиси ҳисобланади.
ШОИР АВВАЛО ШАХС БЎЛМОҒИ ЛОЗИМ
Гекё Маринай билан суҳбат
Асли келиб чиқиши албаниялик бўлган АҚШ шоири Гекё Маринай 1965 йили Албаниянинг Малъеси шаҳрида туғилган. Шеъриятнинг постмодернизм йўналишида ижод қилувчи Маринай тилшунослик бўйича фан доктори, ёзувчи ва протонизм таълимоти давомчиси ҳисобланади. 2001 йилдан буён Албан-Америка Ёзувчилар уюшмаси раиси ва айни пайтда Техас университети профессоридир. У ушбу университетнинг таржима факультети қошидаги “Mundus Artium Press” нашриёти раҳбари сифатида дунёнинг кўплаб шеърият вакиллари ижод намуналарини инглиз тилига таржима қилиниши ва нашр этилишида ташаббус кўрсатиб келмоқда.
Гекё Маринай таржимон сифатида бир қанча албан шоирларининг асарларини ҳам инглиз тилига ўгирган. Жаҳоннинг кўплаб адабий мукофотларига лойиқ деб топилган. Бугунги кунда унинг назариялари Америка ва Европа университетларида дарслик сифатида ўқитилади. “Мени тарк этма”, “Кўзгунинг акс тарафи”, “Чексизлик”, “Якшанба ибодати”, “Сир сақланмас нарсалар” каби китоблари нашр этилган. Қуйида узоқ океан ортидаги диёрда яшаб ижод қилаётган адиб билан суҳбат “Hurriyat” муштарийлари эътиборига ҳавола этилмоқда. Зеро, адабиёт чегара билмайди.
– Жаҳон адабиёти ва шахс. Сиз бу икки тушунчани қандай бирлаштирасиз?
– Дунёни англаш бадиий адабиёт мутолааси ва уни ўрганиш асосида шаклланади. Шу ҳисобда, биз мағрибликлар учун Ўзбекистон ҳам нафақат тарихий, балки адабий объект сифатида намоён бўлади. Ўзбек адабиёти ўз маданиятинигина бадият ила қориштирадиган адабиёт эмас. Унда жаҳоний руҳият ҳам мужассам. Очиғини айтсам, мамлакатингиз адабиёти билан дастлаб “Китоб дунёси” газетасида эълон қилинадиган материаллар орқали танишганман. Бу жуда катта аҳамиятга эга, чунки дунё адабий манзараси ўзбек адабиётисиз тўлиқ бўлмайди. Ва яна Ўзбекистонда қатор нашрлар борлигини яхши биламан. Жумладан, “Hurriyat” газетаси. Ушбу номда Туркияда чоп этиладиган машҳур газета ҳам бор. Унда ҳам менинг интервьюмни беришган. Бу суҳбатимиз Ўзбекистондаги мустақил нашр учун уюштирилаётгани мени янада қувонтирмоқда.
– Жаноб Маринай, маълумки, Сиз Даллас университетида ёшларга таълим берасиз. Ижодкорнинг мураббийлик қилишига қандай қарайсиз?
– Ўз билимларимни шогирдларимга улашиш мен учун шараф. Муайян мавзуни ҳар томондан тушуниш ва унинг моҳиятини талабаларга етказиш масъулияти сизни яхши ўқитувчига айлантиради. Аммо мен янада кўпроқ ҳаракат қилишга уринаман, бу менинг ўқувчиларимга нафақат ўзим ўқитаётган мавзу билан чуқур танишиш, балки унга иштиёқ-ла ёндашиш имкониятини яратади. Акс ҳолда, талабалар турли ҳаётий тажрибаларни муваффақиятли ўзлаштиришлари керак бўлган соғлом билимлар базасидан маҳрум бўлади.
Албаниядаги дастлабки 25 йиллик, Черногория ва Сербиядаги 1 йиллик ва Америкада ўтган 28 йиллик хулосаларим баъзи бировлар мантиқий деб ҳисоблаган жиҳатлардан кўпроқ маънога эга, деб ўйлайман. Мен олган университет дипломларининг сони, мен олган Cум Лауде унвони, сазовор бўлган адабий мукофотларим, нашр этилган китобларим ва бошқалар мен учун аҳамиятли. Аммо буларнинг барчаси иккинчи даражали. Мени инсоният манфаати учун нима қила олишим мумкинлиги кўпроқ қизиқтиради.
– Протонизм назариясини қандай изоҳлайсиз?
– Протонизм назарияси адабий танқид орқали салбий ва ижобий фикрлашга ёрдам беради. Протонист танқидчи матн билан тўқнашганда, аввало, асарда эстетик, интеллектуал ва ахлоқий аҳамиятга эга бўлган жиҳатларни ўз шартлари бўйича қидиради. Агар танқидчи учун асар унчалик катта аҳамиятга эга бўлмаса, уни шунчаки бир четга суриб қўйгани маъқул – ўқувчилар аудиториясига субъектив риторикани намойиш қилгандан кўра, бу билан боғлиқ ҳар қандай муҳокамани рад этгани маъқул. Протонизм – бу физикадан олинган метафора. Протонист танқидчи ўзгармас оғир ва ижобий протонни қабул қилади. Протонизм назарияси бешта асосий принципни ўз ичига олади: ҳақиқат, тергов, реституция, протонисмиотика ва ахлоқ.
– Ватанингиз Албания ҳақида сўзлаб берсангиз.
– Парвардигор камол топишим учун қобилият ато этди. Ўша даврнинг коммунистик тузуми адабий-бадиий ижоддан қўрққан ва ҳар бир муаллифнинг атрофига қалин туманли чегаралар қўйган. Бу чегаралардаги шеърий салоҳиятим эса ҳаракатларимни назорат қилишим мумкинлигини кўрсатди. Ўша ондан бошлаб ҳаётим шу қадар тубдан ўзгариб кетдики, эҳтимолки, ҳаётимда биринчи марта хатти-ҳаракатларим мени назорат қила бошлади. Қисқа вақт ичида мендаги олам апокалиптик тус олди. Ҳақиқат менинг борлиғимни қоронғу тунга айлантирди. Ички “термодинамика”м мендаги виртуал “қоронғулик”ни 1990 йил 12 сентябрга ўтар кечаси табиий қоронғулик эканига ишонишга мажбур қилди. Биз тунги саёҳатчиларга айландик ва хайриятки, эрталаб Подгорицада “ёруғлик” топдик.
– АҚШга муҳожиротга келганингиздан сўнг нималар ўзгарди?
– Юз бериши мумкин бўлган тарихий ёки сиёсий вазиятдан қатъи назар, ўз мамлакатингдан чиқиб кетиш ҳар доим душвор бўлган. Менинг вазиятимда, у ички оловнинг икки турига мос келади, бу қандайдир тарзда гуноҳ ҳисси ва муаллифлик жавобгарлиги билан боғлиқ. Иккаласи ҳам мураккаб ҳиссий ва интеллектуал босимларга дучор бўлади. Ушбу ҳодиса ички хабардорлик ва ташқи жазо шакллари ўртасида қўшимча динамик ёзишмаларни келтириб чиқаргани сабабли, айтишим мумкинки, у ҳеч бўлмаганда тил нуқтаи назаридан ёқимсиз саргузашт ҳисобланади. Албатта, қасос тушунчаси бу каби хатти-ҳаракатларни амалга оширишда ҳукм таркибидаги даҳшатли хабарни етказади, аммо ўша пайтда адолат тартиботлари бирлашиши бутунлай субъектив акс эттирилган, айниқса, бу ғалати жараённи бузувчилар ва камситувчилар нуқтаи назаридан. Мен ишонаманки, руҳ инсоннинг орзу-истаклари билан туғилади ва шаклланади; кейин ўтмиш воқеаларига гувоҳ сифатида ижодкорликда қайта туғилади. Акс ҳолда бу мустақил равишда содир бўлади.
– Америка ва Албания…
– Албания ва Америка кўп жиҳатдан икки хил ҳаёт парадигмасига ўхшайди. Аммо мен учун бу икки чегарани бирлаштириш қийин эмас. Мен ёшлигимдаёқ Албанияни тарк этдим, оилавий меҳр-муҳаббат ҳамиша ғалаба қозонишига ишондим. Чунки биз қачон қарама ҳаёт қийинчиликларига дуч келдик. Қўшниларнинг менга, оиламга кўрсатган меҳр-муҳаббати шунчалик мустаҳкам эдики…
– Сиз учун ижодкор ким?
– Бу савол кўҳна ва мураккаб фалсафий мунозаранинг бир қисмидир. Мен буни қайси воқеа-ҳодиса олдин ўзимга таъсир қилганини сўраш билан баробар, деб тушунаман. Мен ижодкор психологик эволюциясини ривожлантириши билан чекланмаслигини англадим. Бунда шахсий талабларнинг поэтик салоҳиятда ўз-ўзидан аксини таъминлай оладиган маънавий заифлик омили ётади. Ушбу ғоя стилистик ёки ахлоқий кўринишга эга бўлса ҳам, у инсон гўзаллик борасида табиатга интилишидан келиб чиқади. Мен ўзимни шеърий тарзда ифода этишни хоҳлаганман, эҳтиёжларим эса ўша шоирлик билан бошланган ва шу билан тугайди. Саволингизнинг марказий қисмига келсак, бунга аниқ жавоб беролмайман. Мен бирон-бир нарсани объектив равишда ифодалашга ҳаракат қилишдан олдин, кўриб чиқилаётган мавзуга нисбатан онгли равишда ифода этиш эҳтимоли камида воқеликнинг ижобий томонларини акс эттирадиган бир ёки бир нечта имкониятларга эга бўлиши кераклигини тушунаман.
– Ижодкорнинг шахс сифатида шаклланишида оиласи катта роль ўйнайди. Бунга қандай қарайсиз?
– Ота-онам ҳаётда ўзлари эришгандан кўра кўпроқ нарсага эришишим учун қўлларидан келганини қилдилар. Яхши таълим олишим уларнинг талабларидан бири бўлди. Аммо ростини айтсам, уларнинг орзуларини рўёбга чиқариш учун қилган ҳаракатларим мен учун қилинган қурбонликлар олдида чикора. Ота-онам ўртаҳол бўлган. Аммо уларнинг зукколиги нафақат академик билимларида, балки фарзандларида ҳам кўринади. Мен уларнинг шунчаки биз фарзандлар – камина билан бирга олти ака-укам ва опа-сингилларим кунига уч маҳал иссиқ овқат тановул қилишимиз, етарлича таълим олишимиз учун оқ ювиб, оқ тараганларини, ҳалол луқма едирганларини гапирмаяпман. Бу дунёдаги барча ота-оналарга хос хусусият. Менинг тасаввуримга михдай ўрнашган нарса бу психологик жиҳат. Ота-онамга беадад ташаккур. Аслида, улар туфайли мен умр бўйи изланишга интилиб келмоқдаман.
– Шеърдаги ғоянинг тиниқлигига туйғу қай даражада таъсир кўрсатади?
– Мен ўз шеърларимни ҳаётга татбиқ этишга интилаётган орбитада жуда ажойиб оқим бор, ундан мен инсонийлик қувончини ҳис этиш имкониятини оламан. Мен шоирман, ҳақиқат ва ҳукм ўртасидаги экстремист эмасман. Мен ҳозирги дунё адабиётида у ёки бу шоирдан каттароқ шоирман, деб даъво қилмайман, лекин мен барча замонавий шеъриятнинг юқори сифатини тарғиб қилишда фаол бўлишни истайман. Бунинг учун мен дидлар, ранглар, тушунчалар ва шеърий шаклларнинг янги дунёсини яратишга ҳаракат қиламан, буларнинг барчаси шеъриятни ҳамда мен тасвирлаган образларни яхшилаш учун ноёб поэтик дунёни яратишда жуда муҳимдир. Бунга барча одамлар ва барча маданиятлар мавжуд. Мен ўз шеъриятимда янада аниқроқ маънони топиш учун теран шахсиятни қидираман, бу ерда нафақат турли маданиятларнинг хилма-хиллиги моҳиятини, балки уларнинг ҳар бирида яққол кўзга ташланмайдиган жиҳатларни акс эттиришга ҳаракат қиламан.
Хосият Рустамова суҳбатлашди.
Гекё Маринай
ШЕЪРЛАР
Келиб чиқиши албаниялик АҚШ шоири Гекё Маринай (Gjeke Marinaj) 1965 йил Алмҳбаниянинг Малъеси вилоятида туғилган. Шеъриятнинг постмодернизм йўналишида ижод қилувчи Маринай филология фанлари доктори, ёзувчи ва протонизм таълимоти асосчиси ҳисобланади. У 2001 йилдан буён Албан-Американ ёзувчилар уюшмаси раиси ва айни пайтда Техас университети профессори. Техас университетининг Таржима факультети қошидаги » Mundus Artium Press» нашриёти раҳбари сифатида у дунёнинг кўплаб шеърият вакилларининг ижод намуналарини инглиз тилига таржима қилиниши ва нашр этилишини назорат қилиб боради.
У 2005 йилда фалсафага оид Протонизм назариясига асос солади. Протонизм адабий танқидчиликка ҳам ўзгача янги руҳ олиб кирди. У таржимон ўлароқ бир қанча албан шоирларининг асарларини ҳам инглиз тилига ўгирган. Жаҳоннинг кўплаб адабий мукофотларига лойиқ деб топилган. Бугунги кунда унинг назариялари Америка ва Европа университетларида дарслик сифатида ўқитилади.
СЕНИНГ КЎЗЛАРИНГ
Дуситага бағишладим
Денгиз остидаги салтанатгача,
балиқлар лабида музлаган сас-ла
тушимга киради қадим оятлар
ва яна кўзларинг қувватланади
на кундуз, на кеча бўлолган пайтдан.
Нигоҳинг тушганда зулмоний кўкка,
сочилиб кетади менинг йўқлигим
баҳру уммон узра Ҳақ туҳфасидек.
Севгининг кўзлари Ҳомер кўзига
тушганда, кўрмоқдан кечган эди воз.
нигоҳларим билан сўйларман сенга
гўё денгиз қаърин яратиқлари
борлигин англатган каби денгизга.
Бўғизланган кундуз боис, эҳтимол,
ҳамон тимсоҳлардан қўрқар одамзод…
Энди чиғаноқлар битган шеърларни
ўқишдан бош тортар музтоғлар бари
ва ёғилиб борар ҳазин ёмғирлар,
йўлингда умримнинг кўланкалари.
Эрийди балиқлар ёдномалари
кўзингдан ёғилган оташлар сабаб.
Энди ривоятлар қолажак ёлғиз,
энди фақат қиш бор,
қори аччиқ қиш.
ҚАДРДОН
Ғурубнинг нурталош сукунатидан
ҳаловат топасан. Жилмаясан жим.
Қушнинг ини янглиғ юракларингда
қуш бўлиб сайрайди бир андуҳ
ва кулранг ғуборга тўлган хонангга
кириб келар зулмат одам шаклида.
Нега?
Нега сен бунчалар севасан қаттиқ
шеърлари қадрсиз қофиябозни?
Кунларни ғижимлаб борар бир қайғу,
умидлар эскирар тушлар мисоли.
Ўзингни ёқасан соғинч ўтида,
тонглардан қочасан, ваҳший тонглардан.
Эшикларинг ёпиқ, уйингда жой йўқ,
уни ишғол этмиш манҳус тилаклар.
Унга йўл тополмас илоҳий оҳанг.
Замин йўқ, само йўқ, қафаслар ичра
туйғуларинг хаёл суради сокин.
Энди кетолмассан, йўлларинг йитди,
вақтинг ҳам қолмади, аммо яшаш бор
тунларнинг тиғига дош бериб бунда
ва бўғзингга тиғдай қадалган сўзни
ичга ютиб яшаш даҳшати бордир.
Барча қотилларнинг афти бир хилдир,
барчаси кўзгудан боқади сенга.
Улар бўғизлайди овозларингни
надоматнинг совуқ тиғлари билан
вале шамолларинг тирикдир ҳамон,
ҳамон оловларинг бунда собитдир.
Сени кул қилмоққа қанча кун бордир,
ҳамон олисларда сени унутиб,
бордир сени қўмсаб, ичиккан шоир.
ШКОДЕРГА
Бу кеча ёпмагил деразаларни,
ҳис этай осмоннинг ҳаяжонларин.
Муҳожир қушларнинг маҳзун куйидек
“Шкодер, Шкодер” – гуноҳкор йиғи.
Бу кеча ёқмагил шамларни, дўстим,
Шундоқ ҳам Розафа соғинчи ичра
ёққаним – гулханлар таратар шуъла,
охирзамон қуёши мисол.
Бўғзингдан тўкилар синиққанот сўз,
сен эса учмоқни истайсан эркин.
Қисмат тишларида янчилган Мигьен,
қонинг шеъриятдай пок ва ҳалолдир.
Соғинч кечасини ёритар умид,
кетмоқни истамас муҳожир зулмат.
Ташнаман, қонимни сўрар қайғулар,
йўл эса узоқдир, жуда ҳам узоқ.
1973, 23 СЕНТЯБР
Дебора Ҳардингга бағишланади.
Пабло Неруда ўлди.
Телевизорни ўчираркан,
кўрдимки,
тошга айланганди тўкилган кўзёш
ва синди ортимда барча дераза.
Синиқ ойналардан шовиллаб кирди
хонамга фарёд.
КЎРИНАДИ ҲА ЛОНГ БАЙ*
I
Англашимча, Ҳа Лонг Бай исбот эрур
Яратганнинг мавжудлигига
ва унинг қўйнида кезган ёмғирлар
денгизларнинг волидасидир.
Бунда илиқ тупроқ бағрида
тўлғониб ётади болиғ табиат.
Ороллар қалбларга менгзайди бунда
ва қалблар оролга кетади ўхшаб.
Ҳар япроқ бир ишқий шеърдай солланар
шамол – илоҳий куй оҳангларида.
Сенинг тушларинга қоришар бари,
ташбеҳу сукунат, мавҳум нафосат.
Исминг кенгликларин зиёрат айлар
овоз ўлкасида муҳожир лаблар.
Бир олам гуллайди ҳар бир ҳарфнинг
қадим ва пурзиё ибтидосида
ва шабнамлар шаклин ўзгартираркан,
денгизга дўнади сукут кўлкаси.
Уммонлар сасланар ўз шевасида:
Хуш келдинг…
соҳилга тушар изларинг.
Қаршинга чиқади Ҳа Лонг Бай шодмон
қўлида кўтариб қадим куллиёт.
II
Шу қадар яқиндир сенга Ҳа Лонг Бай,
тиниқ кўринади энг туби қадар
ва кўзни шамғалат қилган ғамларинг
аригач, намоён бўлгайдир жаннат –
туясан, димоғинг ичра кезинар
самофий фараҳнинг хуш ифорлари.
Тингла, янграётир қадим оҳанглар –
юрак уришларинг маромига хос
ва унинг остида рақс этар руҳинг.
Воқелик рўёга дўнаркан бунда
рўёлар кўринар ҳақиқат бўлиб.
III
Заҳмат чекма
қайта яралмоқлик ташвишлари-ла
зеро, бунда ястаниб ётар – Ҳа Лонг Бай –
Ҳақнингсийратидан тўкилган зиё.
Рутубат қоплаган ҳазин ўлкалар
ўрай бошлар экан сенинг тегрангни
хаёлинга келгай нур чақмоғида
тошларин моҳ босган қадим Ирландия.
Гилгамиш – сўзлар ва шеърият фарқин
ундан сўнг англадик,
биз билдик ўзни
ва унинг афсона аталмиш умри
ҳамон жон бағишлар асотирларга.
Шуларни ўйларкан, беихтиёр сен
ўқишни истайсан “Ахлоқнома” ни.
Эй инжа ҳуснини ранглар остига
яшириб, жаннатдан берганлар хабар!
Уйғонинг,
бу йўлдан зар кажава-ла
Тангри ўтиб борар,
бўлингиз огоҳ!
“Инжил” эсиб борар шамоллар билан,
ровийлар тирилар, тиллари узра
қайнарди Ҳазрати Сулаймон ҳақда
афсона ва унинг илдизларини
суғориб туради “Муқаддас шеърлар”.
Яратган нигоҳи – қутлуғ мангулик
ёйилиб бораркан, коинот аро –
сен, менинг сасимдан асло ҳайиқмай
қалқиниб турибсан мисоли сароб –
эй танҳо жаннатим, Ҳа Лонг Бай.
——————————-
* Ветнамдаги порт шаҳар.
ХАЁЛОТ ЛАВҲАЛАРИ
Қиёфалар йўл олганда
фасллардан айро боғларга,
ўзига юзлашиб танимай ўтар –
у киши телбавор кетиб бораркан,
тушларнинг қаърида эканин билмай,
хаёл деворлари узра тебранар
рангсиз лавҳалар.
Ерга томон ўсган пурвиқор минор
йўққа чиқаради зулмат тарихин
ва учмас гиламлар сайр этар энди
саҳнадан яралган олчоқ дунёда.
Суякдан тикланган қасрлар – виқор,
уларга элтгувчи йўлда жим борар
ўзини танимай ўтган бир кимса.
ОНА СЎЙЛАР ШОИР ЎҒЛИГА
Кичик, нурсиз юзинг ўхшатса бўлар
олхўрининг гулларига ҳам;
фақат у гулларнинг ширин меваси
дафн этилгандир қароғларимга.
Сен уларни кашф этмоқлик учун
отланасан.
Сафаринг олис.
Сен улғайиб бординг изларинг билан,
югурдинг камалак саҳни узра шаън
қўлингда силкитиб қайғу гулларин.
Аммо билмас эдинг, камалак ҳаргиз
ўйлаганинг каби яссимаслигин.
Сен буни англагач аччиқ йиғладинг.
Ҳозир на йиғларсан, на югурарсан,
энди бордир сенинг сўз – камалагинг.
Ахир, бу гўзаллик эмасми, ўғлим?
Фақат унутмагил, бу камалакка
сени қайси қадоқ қўллар юксалтганини.
СОВУҚ САҲРОЛАРГА КЕТАЙЛИК
Ойнинг қора ярмига қондошдир улар,
одамларнинг қайғуси-ла қиёфадошдир.
Чўккан қалблар каби ҳорғин
унсиз саҳролар
санайди сабрнинг энг сўнгги чақаларини:
Надомат бисоти боради бойиб,
фоҳиша баҳорлар берган эҳсондан.
Шу қадар совуқдир улар, шу қадар –
сенинг кўз ёшларинг қолади музлаб.
Инглиз тилидан Мирзоҳид Музаффар таржималари
Таржимон ҳақида: Мирзоҳид Музаффар – 1999 йил Тошкент вилоятида туғилган. Инглиз, турк, озарбайжон ва француз тилларидан бир қанча дунё адабиёти намуналарини ўзбек тилига таржима қилган. Айни пайтда Ўзбекистон Давлат санъат ва маданият институтида таҳсил олиш билан бирга “Тошкент ҳақиқати” газетасида фаолият юритади.
Asli kelib chiqishi albaniyalik bo‘lgan AQSh shoiri Gekyo Marinay 1965 yili Albaniyaning Mal’esi shahrida tug‘ilgan. She’riyatning postmodernizm yo‘nalishida ijod qiluvchi Marinay tilshunoslik bo‘yicha fan doktori, yozuvchi va protonizm ta’limoti davomchisi hisoblanadi.
SHOIR AVVALO SHAXS BO‘LMOG‘I LOZIM
Gekyo Marinay bilan suhbat
Asli kelib chiqishi albaniyalik bo’lgan AQSh shoiri Gekyo Marinay 1965 yili Albaniyaning Mal’yesi shahrida tug’ilgan. She’riyatning postmodernizm yo’nalishida ijod qiluvchi Marinay tilshunoslik bo’yicha fan doktori, yozuvchi va protonizm ta’limoti davomchisi hisoblanadi. 2001 yildan buyon Alban-Amerika Yozuvchilar uyushmasi raisi va ayni paytda Texas universiteti professoridir. U ushbu universitetning tarjima fakulteti qoshidagi “Mundus Artium Press” nashriyoti rahbari sifatida dunyoning ko’plab she’riyat vakillari ijod namunalarini ingliz tiliga tarjima qilinishi va nashr etilishida tashabbus ko’rsatib kelmoqda.
Gekyo Marinay tarjimon sifatida bir qancha alban shoirlarining asarlarini ham ingliz tiliga o’girgan. Jahonning ko’plab adabiy mukofotlariga loyiq deb topilgan. Bugungi kunda uning nazariyalari Amerika va Yevropa universitetlarida darslik sifatida o’qitiladi. “Meni tark etma”, “Ko’zguning aks tarafi”, “Cheksizlik”, “Yakshanba ibodati”, “Sir saqlanmas narsalar” kabi kitoblari nashr etilgan. Quyida uzoq okean ortidagi diyorda yashab ijod qilayotgan adib bilan suhbat “Hurriyat” mushtariylari e’tiboriga havola etilmoqda. Zero, adabiyot chegara bilmaydi.
– Jahon adabiyoti va shaxs. Siz bu ikki tushunchani qanday birlashtirasiz?
– Dunyoni anglash badiiy adabiyot mutolaasi va uni o’rganish asosida shakllanadi. Shu hisobda, biz mag’ribliklar uchun O’zbekiston ham nafaqat tarixiy, balki adabiy ob’yekt sifatida namoyon bo’ladi. O’zbek adabiyoti o’z madaniyatinigina badiyat ila qorishtiradigan adabiyot emas. Unda jahoniy ruhiyat ham mujassam. Ochig’ini aytsam, mamlakatingiz adabiyoti bilan dastlab “Kitob dunyosi” gazetasida e’lon qilinadigan materiallar orqali tanishganman. Bu juda katta ahamiyatga ega, chunki dunyo adabiy manzarasi o’zbek adabiyotisiz to’liq bo’lmaydi. Va yana O’zbekistonda qator nashrlar borligini yaxshi bilaman. Jumladan, “Hurriyat” gazetasi. Ushbu nomda Turkiyada chop etiladigan mashhur gazeta ham bor. Unda ham mening intervyumni berishgan. Bu suhbatimiz O’zbekistondagi mustaqil nashr uchun uyushtirilayotgani meni yanada quvontirmoqda.
– Janob Marinay, ma’lumki, Siz Dallas universitetida yoshlarga ta’lim berasiz. Ijodkorning murabbiylik qilishiga qanday qaraysiz?
– O’z bilimlarimni shogirdlarimga ulashish men uchun sharaf. Muayyan mavzuni har tomondan tushunish va uning mohiyatini talabalarga yetkazish mas’uliyati sizni yaxshi o’qituvchiga aylantiradi. Ammo men yanada ko’proq harakat qilishga urinaman, bu mening o’quvchilarimga nafaqat o’zim o’qitayotgan mavzu bilan chuqur tanishish, balki unga ishtiyoq-la yondashish imkoniyatini yaratadi. Aks holda, talabalar turli hayotiy tajribalarni muvaffaqiyatli o’zlashtirishlari kerak bo’lgan sog’lom bilimlar bazasidan mahrum bo’ladi.
Albaniyadagi dastlabki 25 yillik, Chernogoriya va Serbiyadagi 1 yillik va Amerikada o’tgan 28 yillik xulosalarim ba’zi birovlar mantiqiy deb hisoblagan jihatlardan ko’proq ma’noga ega, deb o’ylayman. Men olgan universitet diplomlarining soni, men olgan Cum Laude unvoni, sazovor bo’lgan adabiy mukofotlarim, nashr etilgan kitoblarim va boshqalar men uchun ahamiyatli. Ammo bularning barchasi ikkinchi darajali. Meni insoniyat manfaati uchun nima qila olishim mumkinligi ko’proq qiziqtiradi.
– Protonizm nazariyasini qanday izohlaysiz?
– Protonizm nazariyasi adabiy tanqid orqali salbiy va ijobiy fikrlashga yordam beradi. Protonist tanqidchi matn bilan to’qnashganda, avvalo, asarda estetik, intellektual va axloqiy ahamiyatga ega bo’lgan jihatlarni o’z shartlari bo’yicha qidiradi. Agar tanqidchi uchun asar unchalik katta ahamiyatga ega bo’lmasa, uni shunchaki bir chetga surib qo’ygani ma’qul – o’quvchilar auditoriyasiga sub’yektiv ritorikani namoyish qilgandan ko’ra, bu bilan bog’liq har qanday muhokamani rad etgani ma’qul. Protonizm – bu fizikadan olingan metafora. Protonist tanqidchi o’zgarmas og’ir va ijobiy protonni qabul qiladi. Protonizm nazariyasi beshta asosiy prinsipni o’z ichiga oladi: haqiqat, tergov, restitutsiya, protonismiotika va axloq.
– Vataningiz Albaniya haqida so’zlab bersangiz.
– Parvardigor kamol topishim uchun qobiliyat ato etdi. O’sha davrning kommunistik tuzumi adabiy-badiiy ijoddan qo’rqqan va har bir muallifning atrofiga qalin tumanli chegaralar qo’ygan. Bu chegaralardagi she’riy salohiyatim esa harakatlarimni nazorat qilishim mumkinligini ko’rsatdi. O’sha ondan boshlab hayotim shu qadar tubdan o’zgarib ketdiki, ehtimolki, hayotimda birinchi marta xatti-harakatlarim meni nazorat qila boshladi. Qisqa vaqt ichida mendagi olam apokaliptik tus oldi. Haqiqat mening borlig’imni qorong’u tunga aylantirdi. Ichki “termodinamika”m mendagi virtual “qorong’ulik”ni 1990 yil 12 sentyabrga o’tar kechasi tabiiy qorong’ulik ekaniga ishonishga majbur qildi. Biz tungi sayohatchilarga aylandik va xayriyatki, ertalab Podgoritsada “yorug’lik” topdik.
– AQShga muhojirotga kelganingizdan so’ng nimalar o’zgardi?
– Yuz berishi mumkin bo’lgan tarixiy yoki siyosiy vaziyatdan qat’i nazar, o’z mamlakatingdan chiqib ketish har doim dushvor bo’lgan. Mening vaziyatimda, u ichki olovning ikki turiga mos keladi, bu qandaydir tarzda gunoh hissi va mualliflik javobgarligi bilan bog’liq. Ikkalasi ham murakkab hissiy va intellektual bosimlarga duchor bo’ladi. Ushbu hodisa ichki xabardorlik va tashqi jazo shakllari o’rtasida qo’shimcha dinamik yozishmalarni keltirib chiqargani sababli, aytishim mumkinki, u hech bo’lmaganda til nuqtai nazaridan yoqimsiz sarguzasht hisoblanadi. Albatta, qasos tushunchasi bu kabi xatti-harakatlarni amalga oshirishda hukm tarkibidagi dahshatli xabarni yetkazadi, ammo o’sha paytda adolat tartibotlari birlashishi butunlay sub’yektiv aks ettirilgan, ayniqsa, bu g’alati jarayonni buzuvchilar va kamsituvchilar nuqtai nazaridan. Men ishonamanki, ruh insonning orzu-istaklari bilan tug’iladi va shakllanadi; keyin o’tmish voqealariga guvoh sifatida ijodkorlikda qayta tug’iladi. Aks holda bu mustaqil ravishda sodir bo’ladi.
– Amerika va Albaniya…
– Albaniya va Amerika ko’p jihatdan ikki xil hayot paradigmasiga o’xshaydi. Ammo men uchun bu ikki chegarani birlashtirish qiyin emas. Men yoshligimdayoq Albaniyani tark etdim, oilaviy mehr-muhabbat hamisha g’alaba qozonishiga ishondim. Chunki biz qachon qarama hayot qiyinchiliklariga duch keldik. Qo’shnilarning menga, oilamga ko’rsatgan mehr-muhabbati shunchalik mustahkam ediki…
– Siz uchun ijodkor kim?
– Bu savol ko’hna va murakkab falsafiy munozaraning bir qismidir. Men buni qaysi voqea-hodisa oldin o’zimga ta’sir qilganini so’rash bilan barobar, deb tushunaman. Men ijodkor psixologik evolyutsiyasini rivojlantirishi bilan cheklanmasligini angladim. Bunda shaxsiy talablarning poetik salohiyatda o’z-o’zidan aksini ta’minlay oladigan ma’naviy zaiflik omili yotadi. Ushbu g’oya stilistik yoki axloqiy ko’rinishga ega bo’lsa ham, u inson go’zallik borasida tabiatga intilishidan kelib chiqadi. Men o’zimni she’riy tarzda ifoda etishni xohlaganman, ehtiyojlarim esa o’sha shoirlik bilan boshlangan va shu bilan tugaydi. Savolingizning markaziy qismiga kelsak, bunga aniq javob berolmayman. Men biron-bir narsani ob’yektiv ravishda ifodalashga harakat qilishdan oldin, ko’rib chiqilayotgan mavzuga nisbatan ongli ravishda ifoda etish ehtimoli kamida voqelikning ijobiy tomonlarini aks ettiradigan bir yoki bir nechta imkoniyatlarga ega bo’lishi kerakligini tushunaman.
– Ijodkorning shaxs sifatida shakllanishida oilasi katta rol o’ynaydi. Bunga qanday qaraysiz?
– Ota-onam hayotda o’zlari erishgandan ko’ra ko’proq narsaga erishishim uchun qo’llaridan kelganini qildilar. Yaxshi ta’lim olishim ularning talablaridan biri bo’ldi. Ammo rostini aytsam, ularning orzularini ro’yobga chiqarish uchun qilgan harakatlarim men uchun qilingan qurbonliklar oldida chikora. Ota-onam o’rtahol bo’lgan. Ammo ularning zukkoligi nafaqat akademik bilimlarida, balki farzandlarida ham ko’rinadi. Men ularning shunchaki biz farzandlar – kamina bilan birga olti aka-ukam va opa-singillarim kuniga uch mahal issiq ovqat tanovul qilishimiz, yetarlicha ta’lim olishimiz uchun oq yuvib, oq taraganlarini, halol luqma yedirganlarini gapirmayapman. Bu dunyodagi barcha ota-onalarga xos xususiyat. Mening tasavvurimga mixday o’rnashgan narsa bu psixologik jihat. Ota-onamga beadad tashakkur. Aslida, ular tufayli men umr bo’yi izlanishga intilib kelmoqdaman.
– She’rdagi g’oyaning tiniqligiga tuyg’u qay darajada ta’sir ko’rsatadi?
– Men o’z she’rlarimni hayotga tatbiq etishga intilayotgan orbitada juda ajoyib oqim bor, undan men insoniylik quvonchini his etish imkoniyatini olaman. Men shoirman, haqiqat va hukm o’rtasidagi ekstremist emasman. Men hozirgi dunyo adabiyotida u yoki bu shoirdan kattaroq shoirman, deb da’vo qilmayman, lekin men barcha zamonaviy she’riyatning yuqori sifatini targ’ib qilishda faol bo’lishni istayman. Buning uchun men didlar, ranglar, tushunchalar va she’riy shakllarning yangi dunyosini yaratishga harakat qilaman, bularning barchasi she’riyatni hamda men tasvirlagan obrazlarni yaxshilash uchun noyob poetik dunyoni yaratishda juda muhimdir. Bunga barcha odamlar va barcha madaniyatlar mavjud. Men o’z she’riyatimda yanada aniqroq ma’noni topish uchun teran shaxsiyatni qidiraman, bu yerda nafaqat turli madaniyatlarning xilma-xilligi mohiyatini, balki ularning har birida yaqqol ko’zga tashlanmaydigan jihatlarni aks ettirishga harakat qilaman.
Xosiyat Rustamova suhbatlashdi
Gekyo Marinay
SHE’RLAR
Kelib chiqishi albaniyalik AQSh shoiri Gekyo Marinay (Gjeke Marinaj) 1965 yil Almhbaniyaning Mal’esi viloyatida tug’ilgan. She’riyatning postmodernizm yo’nalishida ijod qiluvchi Marinay filologiya fanlari doktori, yozuvchi va protonizm ta’limoti asoschisi hisoblanadi. U 2001 yildan buyon Alban-Amerikan yozuvchilar uyushmasi raisi va ayni paytda Texas universiteti professori. Texas universitetining Tarjima fakulьteti qoshidagi » Mundus Artium Press» nashriyoti rahbari sifatida u dunyoning ko’plab she’riyat vakillarining ijod namunalarini ingliz tiliga tarjima qilinishi va nashr etilishini nazorat qilib boradi.
U 2005 yilda falsafaga oid Protonizm nazariyasiga asos soladi. Protonizm adabiy tanqidchilikka ham o’zgacha yangi ruh olib kirdi. U tarjimon o’laroq bir qancha alban shoirlarining asarlarini ham ingliz tiliga o’girgan. Jahonning ko’plab adabiy mukofotlariga loyiq deb topilgan. Bugungi kunda uning nazariyalari Amerika va Yevropa universitetlarida darslik sifatida o’qitiladi.
SENING KO’ZLARING
Dusitaga bag’ishladim
Dengiz ostidagi saltanatgacha,
baliqlar labida muzlagan sas-la
tushimga kiradi qadim oyatlar
va yana ko’zlaring quvvatlanadi
na kunduz, na kecha bo’lolgan paytdan.
Nigohing tushganda zulmoniy ko’kka,
sochilib ketadi mening yo’qligim
bahru ummon uzra Haq tuhfasidek.
Sevgining ko’zlari Homer ko’ziga
tushganda, ko’rmoqdan kechgan edi voz.
nigohlarim bilan so’ylarman senga
go’yo dengiz qa’rin yaratiqlari
borligin anglatgan kabi dengizga.
Bo’g’izlangan kunduz bois, ehtimol,
hamon timsohlardan qo’rqar odamzod…
Endi chig’anoqlar bitgan she’rlarni
o’qishdan bosh tortar muztog’lar bari
va yog’ilib borar hazin yomg’irlar,
yo’lingda umrimning ko’lankalari.
Eriydi baliqlar yodnomalari
ko’zingdan yog’ilgan otashlar sabab.
Endi rivoyatlar qolajak yolg’iz,
endi faqat qish bor,
qori achchiq qish.
QADRDON
G’urubning nurtalosh sukunatidan
halovat topasan. Jilmayasan jim.
Qushning ini yanglig’ yuraklaringda
qush bo’lib sayraydi bir anduh
va kulrang g’uborga to’lgan xonangga
kirib kelar zulmat odam shaklida.
Nega?
Nega sen bunchalar sevasan qattiq
she’rlari qadrsiz qofiyabozni?
Kunlarni g’ijimlab borar bir qayg’u,
umidlar eskirar tushlar misoli.
O’zingni yoqasan sog’inch o’tida,
tonglardan qochasan, vahshiy tonglardan.
Eshiklaring yopiq, uyingda joy yo’q,
uni ishg’ol etmish manhus tilaklar.
Unga yo’l topolmas ilohiy ohang.
Zamin yo’q, samo yo’q, qafaslar ichra
tuyg’ularing xayol suradi sokin.
Endi ketolmassan, yo’llaring yitdi,
vaqting ham qolmadi, ammo yashash bor
tunlarning tig’iga dosh berib bunda
va bo’g’zingga tig’day qadalgan so’zni
ichga yutib yashash dahshati bordir.
Barcha qotillarning afti bir xildir,
barchasi ko’zgudan boqadi senga.
Ular bo’g’izlaydi ovozlaringni
nadomatning sovuq tig’lari bilan
vale shamollaring tirikdir hamon,
hamon olovlaring bunda sobitdir.
Seni kul qilmoqqa qancha kun bordir,
hamon olislarda seni unutib,
bordir seni qo’msab, ichikkan shoir.
SHKODERGA
Bu kecha yopmagil derazalarni,
his etay osmonning hayajonlarin.
Muhojir qushlarning mahzun kuyidek
“Shkoder, Shkoder” – gunohkor yig’i.
Bu kecha yoqmagil shamlarni, do’stim,
Shundoq ham Rozafa sog’inchi ichra
yoqqanim – gulxanlar taratar shu’la,
oxirzamon quyoshi misol.
Bo’g’zingdan to’kilar siniqqanot so’z,
sen esa uchmoqni istaysan erkin.
Qismat tishlarida yanchilgan Migьen,
qoning she’riyatday pok va haloldir.
Sog’inch kechasini yoritar umid,
ketmoqni istamas muhojir zulmat.
Tashnaman, qonimni so’rar qayg’ular,
yo’l esa uzoqdir, juda ham uzoq.
1973, 23 SENTYABR
Debora Hardingga bag’ishlanadi
Pablo Neruda o’ldi.
Televizorni o’chirarkan,
ko’rdimki,
toshga aylangandi to’kilgan ko’zyosh
va sindi ortimda barcha deraza.
Siniq oynalardan shovillab kirdi
xonamga faryod.
KO’RINADI HA LONG BAY*
I
Anglashimcha, Ha Long Bay isbot erur
Yaratganning mavjudligiga
va uning qo’ynida kezgan yomg’irlar
dengizlarning volidasidir.
Bunda iliq tuproq bag’rida
to’lg’onib yotadi bolig’ tabiat.
Orollar qalblarga mengzaydi bunda
va qalblar orolga ketadi o’xshab.
Har yaproq bir ishqiy she’rday sollanar
shamol – ilohiy kuy ohanglarida.
Sening tushlaringa qorishar bari,
tashbehu sukunat, mavhum nafosat.
Isming kengliklarin ziyorat aylar
ovoz o’lkasida muhojir lablar.
Bir olam gullaydi har bir harfning
qadim va purziyo ibtidosida
va shabnamlar shaklin o’zgartirarkan,
dengizga do’nadi sukut ko’lkasi.
Ummonlar saslanar o’z shevasida:
Xush kelding…
sohilga tushar izlaring.
Qarshinga chiqadi Ha Long Bay shodmon
qo’lida ko’tarib qadim kulliyot.
II
Shu qadar yaqindir senga Ha Long Bay,
tiniq ko’rinadi eng tubi qadar
va ko’zni shamg’alat qilgan g’amlaring
arigach, namoyon bo’lgaydir jannat –
tuyasan, dimog’ing ichra kezinar
samofiy farahning xush iforlari.
Tingla, yangrayotir qadim ohanglar –
yurak urishlaring maromiga xos
va uning ostida raqs etar ruhing.
Voqelik ro’yoga do’narkan bunda
ro’yolar ko’rinar haqiqat bo’lib.
III
Zahmat chekma
qayta yaralmoqlik tashvishlari-la
zero, bunda yastanib yotar – Ha Long Bay –
Haqningsiyratidan to’kilgan ziyo.
Rutubat qoplagan hazin o’lkalar
o’ray boshlar ekan sening tegrangni
xayolinga kelgay nur chaqmog’ida
toshlarin moh bosgan qadim Irlandiya.
Gilgamish – so’zlar va she’riyat farqin
undan so’ng angladik,
biz bildik o’zni
va uning afsona atalmish umri
hamon jon bag’ishlar asotirlarga.
Shularni o’ylarkan, beixtiyor sen
o’qishni istaysan “Axloqnoma” ni.
Ey inja husnini ranglar ostiga
yashirib, jannatdan berganlar xabar!
Uyg’oning,
bu yo’ldan zar kajava-la
Tangri o’tib borar,
bo’lingiz ogoh!
“Injil” esib borar shamollar bilan,
roviylar tirilar, tillari uzra
qaynardi Hazrati Sulaymon haqda
afsona va uning ildizlarini
sug’orib turadi “Muqaddas she’rlar”.
Yaratgan nigohi – qutlug’ mangulik
yoyilib borarkan, koinot aro –
sen, mening sasimdan aslo hayiqmay
qalqinib turibsan misoli sarob –
ey tanho jannatim, Ha Long Bay.
——————————-
* Vetnamdagi port shahar.
XAYOLOT LAVHALARI
Qiyofalar yo’l olganda
fasllardan ayro bog’larga,
o’ziga yuzlashib tanimay o’tar –
u kishi telbavor ketib borarkan,
tushlarning qa’rida ekanin bilmay,
xayol devorlari uzra tebranar
rangsiz lavhalar.
Yerga tomon o’sgan purviqor minor
yo’qqa chiqaradi zulmat tarixin
va uchmas gilamlar sayr etar endi
sahnadan yaralgan olchoq dunyoda.
Suyakdan tiklangan qasrlar – viqor,
ularga eltguvchi yo’lda jim borar
o’zini tanimay o’tgan bir kimsa.
ONA SO’YLAR SHOIR O’G’LIGA
Kichik, nursiz yuzing o’xshatsa bo’lar
olxo’rining gullariga ham;
faqat u gullarning shirin mevasi
dafn etilgandir qarog’larimga.
Sen ularni kashf etmoqlik uchun
otlanasan.
Safaring olis.
Sen ulg’ayib bording izlaring bilan,
yugurding kamalak sahni uzra sha’n
qo’lingda silkitib qayg’u gullarin.
Ammo bilmas eding, kamalak hargiz
o’ylaganing kabi yassimasligin.
Sen buni anglagach achchiq yig’lading.
Hozir na yig’larsan, na yugurarsan,
endi bordir sening so’z – kamalaging.
Axir, bu go’zallik emasmi, o’g’lim?
Faqat unutmagil, bu kamalakka
seni qaysi qadoq qo’llar yuksaltganini.
SOVUQ SAHROLARGA KETAYLIK
Oyning qora yarmiga qondoshdir ular,
odamlarning qayg’usi-la qiyofadoshdir.
Cho’kkan qalblar kabi horg’in
unsiz sahrolar
sanaydi sabrning eng so’nggi chaqalarini:
Nadomat bisoti boradi boyib,
fohisha bahorlar bergan ehsondan.
Shu qadar sovuqdir ular, shu qadar –
sening ko’z yoshlaring qoladi muzlab.
Ingliz tilidan Mirzohid Muzaffar tarjimalari
Tarjimon haqida: Mirzohid Muzaffar – 1999 yil Toshkent viloyatida tug’ilgan. Ingliz, turk, ozarbayjon va frantsuz tillaridan bir qancha dunyo adabiyoti namunalarini o’zbek tiliga tarjima qilgan. Ayni paytda O’zbekiston Davlat san’at va madaniyat institutida tahsil olish bilan birga “Toshkent haqiqati” gazetasida faoliyat yuritadi.
