Сталинга хат ёзгим келаверади. Сабабини билмайман. Балки, қондан ўтган. Кичкина бобом – онамнинг отаси ғирт коммунист бўлган. Бунинг устига ўлгудай зиқна чол эди. Этагига ёпишиб пул тиласак, қўйнидан кир-чир парварда чиқариб бир-бир ялатарди-ю, ўраб-чирмаб яна жойига тиқиб қўярди…
Жавлон Жовлиев
СТАЛИНГА МАКТУБЛАР
Жавлон Жовлиев (Жовлиев Жавлонбек Ортиқович) – 1991 йил Қашқадарё вилояти, Қамаши тумани, Ғиштли қишлоғида туғилган. 2010–2014 йилларда Ўзбекистон давлат санъат ва маданият институтининг «Санъатшунослик журналистикаси» йўналишида таҳсил олган. 2015 йилдан бошлаб Ўзбекистон давлат санъат ва маданият институти “Санъатшунослик ва маданиятшунослик” кафедраси, “Санъат назарияси ва тарихи” (Саҳна ва экран драматургияси) йўналиши магистранти. Ҳозирги кунда ўқиш билан биргаликда, Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Миллий кутубхонасининг «Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Миллий кутубхонаси» нашриётида муҳаррир сифатида фаолият олиб бормоқда. “Ёшлик”, “Театр”, “Инфолиб” журналларида, “Ўзбекистон адабиёти ва санъати”, “Ҳуррият”, “Тошкент оқшоми” ва бошқа матбуот нашрларида ижодий ишлари ва мақолалари чоп этилган. Жовлиев Жавлон бугунги кунда ижодий ишлари билан биргаликда “Мустақиллик йилларида саҳнада акс этган мутафаккир зиёлилари образи” (Ўзбек Миллий Академик драма театр мисолида) мавзусида илмий иш устида ишламоқда.
Қашқадарё тўлиб оқади,
Оққан суви Сталинга ёқади.
“Қизил Ўзбекистон” газетаси (1952)
Сталинга хат ёзгим келаверади. Сабабини билмайман. Балки, қондан ўтган. Кичкина бобом – онамнинг отаси ғирт коммунист бўлган. Бунинг устига ўлгудай зиқна чол эди. Этагига ёпишиб пул тиласак, қўйнидан кир-чир парварда чиқариб бир-бир ялатарди-ю, ўраб-чирмаб яна жойига тиқиб қўярди. Бобом кўса эди. “Сақолингиз қани?” дея масхараласак, тишсиз оғзини катта очиб бизни қўрқитар ё уйдан қувиб соларди. Кўча-кўйда чақирсак, ортга қайрилиб қарамасди ҳам. Қаттиқ-қаттиқ йўталганча пилдираб кетаверарди.
Отам ичиб келса – тамом, кичкина бобомнинг “ҳунар”лари саналарди: “Чичқоқ эчкисини иссиқ урса ҳам, тентак отанг Сталинга ёзади…” Онам ҳам жим турмайди, сўнг ур-тўполон, сўкиш, қарғиш, йиғи… Сталин болалигимга шу тариқа яхши-ёмон, тоза-нотоза туйғулар каби оқиб кирган.
Катта бобом – отамнинг отаси тескаричи одам бўлган. Шунинг учун неча йил ватандан бадар кетган. Минглаб қўйларини советлар олиб, катта уйини бузиб юборишган. “Ўлмай келаман, Ойхол” деган ва сўзининг устидан чиққан. Шунинг учун қизларга ваъда берсак бажармоқ бобо мерос эканлигини сира унутмаймиз.
Кичкина бобом неча йил колхозга раислик қилган, каттаси эса “колхозчи” сўзини бутун умр ор билган, қизилларни кўрса, орқа ўгириб кетган, қоқириб тупурган. “ “Бекман”, дея мақтанганларни кўрдим, “тўраман”, “мўлломан”, деб тўр сўраганларни, “полвонман”, “мерганман” деб давра тилаганларни кўрдим, Худойимнинг куники, “қулман” деб кўкрак керганларни-да кўргизди!” деб юргувчи катта бобомни эл-улус ҳали-ҳамон бошқача эслаб юради.
Отам бобомнинг кенжаси – эркаси, супра қоқдиси. Шу сабабли коммунистнинг қизини олиб қочишга журъат топган. Бўлмаса, мен каби шўртумшуқ туғилиши амримаҳол эди. Шундай қилиб, танимда икки хил: тескаричилик ва коммунистик бобомерос қон оқади! Уч-тўрт йил олдин бирдан иягим усти қорайиб соқол нишлаб қолди. Ўйладимки, танамда катта бобом улуши мўлроқ. Аммо подшоҳларга ҳавасманд интилишимдан кичкинасидан ҳам кўпгина “хислат”лар бекор кетмаганини ич-ичимдан сезиб тураман. Айниқса, Сталинга ёзилган мактубларнинг ишқибозиман. Маза қилиб, яйраб, бош кўтармай, қайта-қайта ўқийвераман. Мен учун сирли севги хатларидан сира фарқ қилмайди, фақат бироз униққан, озгина расмий…
Ўзим шу маҳалгача бор-йўғи учта нома ёздим. Сталингамас, Норгулга. Севган қизимни илиб кетишларидан қўрқиб уч кунда учта хат битганман. Ўша пайтлар Норгул ўн ёшда, мен эса ўн бирда эдим. Мактубларни хонимга етказиш ҳам ит азоб бўлган. Учта муаллимдан шапалоқ еганман. Нима бўлганда ҳам хатларим жавобсиз қолмади. Норгул ҳамманинг олдида обдон ертилган қоғоз парчаларини бетимга отди. Майдаланган қоғозлар кескир тошлардан-да қаттиқ тегаркан, юзим тилингандай ўт бўлиб ёнди.
Шу тариқа илк марта Ватан учунмас, Норгулни севганим учун тошбўрон қилиндим. Ер бўлдим, изза бўлдим. Тескаричи қоним қўзиди. Бошдан шум хаёллар у ёқдан бу ёққа сарсон ўтди, қайтди: “Синф-пинифи билан, уй-пуйи билан…” Кейин шайтонга ҳай бериб, Норгулни итга талатиш билан ҳовуримни бироз босмоқчи бўлдим. У ҳар куни кўчамиздан йиғлоқи, мишқи укасини мактабга судраганча ўтарди. Йўқ, қўлим бормади, муҳаббатим баланд келди, аммо шундан сўнг Сталиндан бошқа бировга, қанчалар хурлуқо бўлмасин, қайтиб хат ёзмасликка қасам ичдим.
Мени бир савол қийнайди: Сталин қанча хатни ўқиган заҳотиёқ бурдалаб ташлаган экан? Мактублари парчаланган муаллифлар тақдири эса бундан ҳам қизиқ. Доҳийни шунга мажбур этганларга беш кетаман-да!
Кичкина бобом Сталин ўлганига 45 йил тўлиши муносабати билан қандайдир қоғозларни тантанавор либосда пичанзорга обориб ёқди. Шу тариқа Сталинга ёзган изҳорларидан набирасини бутунлай маҳрум қилди. Аммо кўзларига қараб раҳмим келиб кетган, гўё ўзини ўша алмисоқи қоғозларга қўшиб ёқиб юборадиган шашти бор эди. Наҳот, шўрлик қирқ беш йил ўтса ҳам ишонмаган бўлса?
Ўша бобомникида бир эски китоб ётарди. Сталин вафотидан бир йил олдин, 1952 йилда чоп этилган. Геологлар ҳақида, “Ўздавнашр” ўн минг нусхада босган. Унда халқимизнинг Сталинга ёзган хатларидан бир парча бор. Мен уни қайта-қайта ўқиб маза қилар, қиқир-қиқир кулардим. Бобом бечора афанди айтибмас, сиёсий китобга қараб илжайишимни қўриб капалаги учиб кетган. Шунинг учун журналист эмас, тракторчи бўл, деб васият қилганлар. Акамнинг темир аравасини қайта-қайта қўшнимиз ғўзапоясига урганимдан сўнг бобомнинг васиятини умрбод хотира кунжагига кўмиб ташлашга мажбур бўлганман. Хуллас, Сталинга ёзилган хат шундай бошланарди: “Бизнинг ерларга руслар кириб келгач, улкан маданиятга эришдик, янги давр қулоч ёзди, ўзликни англадик, мисли кўрилмаган зафарларга эришдик. Геологлар асрлар давомида кўмилиб ётган маъданларимизни, олтин-кумушларимизни кавлаб топишди ва тасарруф этишмоқда. Бунда сиз жаноби олийларининг… ”
Сибир халқларининг Сталинга ёзган мактубларининг ўзи ўн томли китоб бўлган. Эринмай варақлаганман. Ўқиб маза қиласан. Сибирнинг ҳар бир бурчагини Сталин қуёшигина иситишига шубҳа қилмайсан.
“Ёлғиз Сталин, сенга топинамиз ва нола қиламиз!”.
Қора совуқда оч-наҳор азоб тортаётган тирик жоннинг ёлғиз умиди Сталин бўлгани аниқ. Жон бераётганлар эса ўзлари нариги дунёга мактуб бўлиб кетаётганликларини яхши билишган… Совуқ мактуб, ориқ, қоқшол мактублар уюми…
“Сенга сиғинамиз, улуғ Сталин!” Унинг катта қулоқлари мактубдан ҳасрат музлари чак-чак томаётганини эшитганмикан, бир марта тинглаганмикан?
Мен Қашқадарё оқиб ўтадиган қишлоқларнинг бирида туғилганман. Биз томонлардан қанча одам Сталинга мактуб ёзганини ким аниқ ҳисоблаб бераркан-а? Гоҳида шу дарёдан қанча балиқ тутилганини ҳам ҳисоблагим келади. Қармоқ ташлаганларни ҳам, еганларни ҳам санаш керак.
Умримда бир марта катта балиқ ушлаганман. Бечора саёзликка чиқиб типирчилаб ётарди… Жон ҳолатда боши аралаш паншаҳа солганман. Cал қолса xурсандлигимдан ҳовлиқиб қочириб қўярдим. Кўкрагимга нон каби босиб, азобдан очилиб-ёпилиб ётган забонсиз оғзидан ғолиблик шавқи-ла ўпганман. Келбати бир кўклам кўрган улоқчадай келарди, уйга етгунча тилим осилиб қолган. Афсуски, бу музаффариятимдан ҳеч ким хурсанд бўлмади: “Ёғ йўқ-ку, ҳамма ерни саситдинг!”, “Ким тозалайди бунингни, йўқот”, “Молларни беэга ташлаб келасан, каллаварам?! Қачон одам бўласан-a !? ” Фақат мушук хурсанд, кўзлари қувончдан ёниб, оёқларимга суйкалиб, тинмай миёвлаб балиққа қараб безбетларча тамшанарди.
Ўша кун отам улфатларини чақиргану бечора балиқ аччиқ ароққа газак бўлган. Аммо шундан ҳам бироз шодланганман. Ахир мен тутган балиқ қозонда қоврилмоқда, онамнинг тун ярмида қичқирадиган нодон хўрози бу гал ҳам омон қолди-ку. Маст-аласт меҳмонлар ароқ нишлаб ташлаган ошқозонига Қашқадарёнинг энг катта балиғи тушаётганини билишмаган ҳам. Худди Сталин катта бобомнинг қўйларини қорақовурдоқ қилиб емаганидай.
На онам, на мен, на синглим катта балиқдан тотдик. Уларнинг егиси келмаган, менинг эса… Молларни жулғунзордан топиб уйга қайтганимда бир уюм қилтиқ бўшаган шишалар билан аралашиб челакни тўлдириб турарди Миёвлашга ҳам ҳоли қолмаган мушук чангга беланганча шишиб ухлаб ётар, отам эса қайсидир меҳмон билан жўровоз қўшиқ айтарди.
Балиқнинг қуёшда олтиндек товланувчи тангалари узоқ вақт сариқ футболкамга илашиб юрган, атайлаб туширмаганман, мақтаниш, ғурурланиш учун. Акс ҳолда ким ҳам ишонарди. Аммо жабрини партадошим Муштарий тортди. Шўрлик қиз ҳар куни бурнини жийириб: “Нега бунча балчиқ сасийсан” деб йиғлагудай нолирди. Мен унга: “Нақ сенча келадиган балиқни ушлашнинг ўзи бўладими, аҳмоқ” дея ғурурланар, партадошим эса менга ачиниб ҳали битмаган каштаси билан бурнини тўсарди.
Аммо мен катта хатоликка йўл қўганимни кузда, Қашқадарё бўйида билдим. Дарёмиз гўё оқмай қолганди. У йиғлар, ўзанида ўртаниб сувмас, кўзёш жилдирарди. “Сен дарёнинг энг катта балиғини, азиз боласини нобуд қилдинг, энди фақат кўзёш оқади” дегандай мўлтираб шилдирарди. Худди, эртаклардагидай… Нима, битта балиқ билан дарё қурийдими?
Йиллар ўтди, афсуски Қашқадарёда бошқа катта балиқ кўрмадим, биров тутганини ҳам эшитмадим… Наҳот, мен дарёнинг қотили бўлсам? Балки, бу ҳақда ҳам подшоҳга ёзиш керакдир, нақ Сталинга… Бу йил Сталин ўлганига 67 йил тўлади. Аммо унга хатлар келиши сира тўхтагани йўқ. Қанийди электрон почтасига кириш рухсати тегсаю, барини ўқисам? Бунинг хумори мени тунлар ухлатмай қўярди.
Қашқадарё серсув, катта дарёмас, аммо бағри кенг. Уни укамга ўхшатганман. У тўрт ёшида ўлган. Иним ҳеч нимани қизғанмасди, йиғламасди, сўлғин кўзлари доим меҳр билан боқарди, дарёмиз каби… Иккови ҳам ориқ эди, баҳорда бироз тўлишарди, холос. Бирор марта ўзандан тошиб, хас-хашакдан тикланган чайлани бўлса ҳам ювиб кетганини кўрмаганман, кучсиз эди, худди укамдай, итоатгўй, гўл дарё – Қашқадарё…
Укам руҳи ҳамма ўзига нарсани олаверарди, уйимизда товуқ сўйилса ҳам унга аталади, ҳўккиз ҳам… Уни онам поездда ҳам, таксида ҳам, пахтада ҳам, касалхонада ўзи билан олиб юради. Мен билан эса у ҳеч қачон юрмаган. Болаликда бунга кўп уринганман. Фақат тунлари мени қўрқитарди: “Ака, музлаб кетдим, кўрпангни оч” Ўша кеч ташқарига ҳам чиқмай, саҳаргача чидаб ётардим…
Қашқадарё ҳам доим қўрқитади, қуриб қоламан, деб… Унда одамлар эшагини ҳам ювади, сув ҳам ичади, таҳорат ҳам олади, пешоб ҳам тўкади. Қашқадарё шундай исёнсиз дарё, банд солинавериб шундай бўлган… Катта балиқларсиз қолган дарё!
Асримизнинг муҳташам иккинчи йилида, яъни 2002 йил Сталинга ёзилган мактублардан бири уйимиздан чиқиб қолган. Отам ишга кетиши билан, ҳужжатлар орасидан пул қидирардим. Беш, йигирма, эллик сўмлик илинжида каламушдай тимирскиланардим. Колхоз техникасига оид қаттиқ жилдли китоб орасидан майда пуллар чиққан. Севиниб кетганман. Чўнтакка шоша-пиша тиқдим-да, китобни жойига қўйдим. Шунда ичидан бир нарса сидралиб мушукдай тап этиб тушди. Эски қоғоз, уқаланиб кетган, ер рангидаги учбурчак конвертга солинган. Қизиқиб очиб кўрдим. “Сталинга мактуб… Ленин колхозидан, 1950 йил”. “Жаноб Сталин сиз туфайли бу йил қўйларимиз тўрттадан… боғларимиз тўрт тоннадан… хотинларимиз эса … ” Бу хат Сталинга жўнатилмай қолган, сабаби…
Тошкентга ўқишга келганимда татар кампирникида ижарада турдим. Биз уни Зоя холамиз, дер эдик. У кечаю кундуз пишиллаб нафас олар, бир тиниқ тоза ҳавога зор яшарди. Хола билан узоқроқ суҳбат қуриб қолсам, менга ҳам нафас етишмас, ҳамма жой тордай, Тошкент ҳавоси жуда қимматдай туюлиб кетарди.
— Ватансиз қолсанг шундай бўлади, менинг дардим Қрим… – дерди у бўғилиб. Ёлғиз, ҳардамхаёл юрса-да, ижара пули ва кунидан сира адашмасди, тартибни ўлгудай яхши кўрарди: “Тошкентга ухлагани келдингларми? Хонани ким тозалайди, битта суварак кўрсам ҳаммангни кўчага итдай қувиб соламан!” Тонгимиз шундай ширин сўзлар билан бошланарди. Аммо Зоя холани тезда яхши кўриб қолдим, сабаби мактублар бўлди. У ҳам Сталинга ҳар шанба нома битарди. Ўзим жон деб уни компьютерга кўчириб берардим. Ҳақорату беҳаё сўкишлардан сўнг кампир беихтиёр Қрим ҳақида тўлқинланиб битилган сатрларни киритарди, сўнг шеър ўқирди. Ёдлаган ё ўзи ёзган: “Қрим, биз қайтгунча сақлаб тур ўша азиз болалигимни!”
Зоя хола уч марта эрга теккан, аммо бефарзанд эди. Ака-сингиллари эса кўп. У Қримсиз сўлди – ўлди. Охирги белгиси – қабр тошига ўзининг эмас, Қрим тоғларининг суратини қўйдик. Васияти эмасди, қисмати шу деб билдик, ҳар ҳолда ҳар қандай васиятдан Ватан баландроқ туради.
Умрининг сўнгида у негадир эски тошойнасидан нари кетмай қолганди. Билардимки, кўзгуга қараб ўзининг хаста, буришган танасини эмас, Қримни кўрарди.
Негадир тез-тез Зоя холанинг қабрини зиёрат қилгим келади. У ётган жойидан ҳам Қрим деб пишиллаёгандек бўлаверади. Мен ҳеч қачон Қашқадарёдаги катта балиқлар ноласини эшитмаганман, балки, улар қуриб битгандир ё менинг ватанпарварлигим “паст сифатда”дир.
Бир куни Зоя холага Сталиннинг ўлмига анча йил бўлган, нима қиласиз хат ёзиб, деганман. У эса хандон отиб кулган, мен ҳам қўшилганман…
— Мени аҳмоқманми буни билмайдиган. Аммо уни ҳар кун тушимда кўраман. Қрим мен учун Сталин, Сталин мен учун Қрим. У бизни Қримдан айирди. Мен на қримлик, на бу ерликман. Мен Сталин ватанидан қувганлар авлодиман. Нима қилай, вино ичиб, ҳар ерда сасиб юргандан кўра, Сталинга хат ёзиб ичимдаги сўнмас исёнимни, халқимнинг алам-фарёдини билдириб туришим яхшироқ-ку, болам! – деганди кўзлари ёниб. Сўнг бошларимдан силаб, пишиллаганча: “Мен ўлгандан кейин сен ёзасан, ўрганиб олдинг-а? Аввал Сталинни буст-бутун жойини қолдирмай сўкасан, урасан, тепасан, кейин Қрим ҳақида шеърлар тўқийсан. Одамлар билиши керак, инсон зотини ўз ватандан айириш қандай даҳшат эканлигини, бундай золимни доим қарғашларини, тупроғимизни эса қанчалик севишимизни… Биз Сталинни ҳеч қачон унутмаймиз, ҳатто ўлганда ҳам тинч қўймаймиз! Ҳар вақт унга исёнимиз етиб туриши керак… Токи инсоният бор экан, золимларга ёзилган хатлар тўхтамаслиги керак… Сен ёзиб турасан-а болам? ” Аммо мен ҳали бирон марта Сталинга хат ёзмадим.
Энг яхшиси, Сталинга ёзилган мактубларни ўқиш. Манаман деган асардан қизиқ: “Ўртоқ Сталин, сизга қасамёд қилиб қилиб айтамизки, умум халқ ишини деб чинакам совет ватанпарварлари каби, ленинча, сталинча курашамиз. Яшасин Лелин-Сталиннинг енгилмас байроғи… ”
Айниқса, Сталинга иккинчи жаҳон урушидан кейин кампирларнинг меҳри жўшиб кетади. Йўқотишлардан эсини йўқотган момойлар ўлдирилган миллионлаб ўғилларини унутиб, Сталинни севиб қолишади. Ҳаттоки ғойибона хомиладор бўлиб олганлар қанча. Ростовда Сталинга хат келади: “Сизга бўлган кучли қўрқувим ва муҳаббатимдан иккиқатман, жаноб Иосиф Виссарионович… ”
Сталин ғойибона яна кимларни хомиладор қилган экан-а?
Бугун ҳам кундагидай ишдан ҳолсиз, оч-наҳор чиқдим. Ҳеч қандай меҳнат қонунларига амал қилинмайдиган Меҳнат вазирлигининг матбуот хизматида ишлайман. Ер устидаги одамлардан чарчаганим учун ер остида – метрода уйга қайтишни яхши кўраман. Метроқ зах тупроқ одамларни бироз босиб тургандай туюлади.
Шунда ёнимга бир ўрис киши келиб ўтирди. Кўзлари ҳар тарафга олазарак боқар, уст-боши лойга юмалаган боланикидай ифлос эди. Ўтириши билан, бугун чўмилишим кераклиги ҳақида ўйладим. Аммо унинг ўша пайт қандай дарёдил одамлигини билмасдим. У қўлимдаги тошдай оғир, қалин муқовали “Меҳнат қонунлари” китобимга қараб қиқирлаб кула бошлади, унинг бу қилиғи аввал ғазабимни, сўнг кулгимни қўзитди. Кейин тўсатдан дилимни равшан қилувчи сўзларни айтди.
— Сталинга хат ёзмоқчиман, нима дейсан, унгача етиб борармикан-а?
Оҳ, Худойим, ўйлаган одамларимга дуч қилишингга қойилман-да! Шодланганимдан унинг исқирт устбошларига қарамай бағримга босгим келди.
— Эй ёзинг ака! Ўқийди, албатта, кутиб ётибди-ку! – дедим ҳовлиқиб. У бирдан оғзидан кўпик сачратиб кулиб юборди. Сўнг Сталинни мақтай кетди. Мен эса унинг гапини бўлиб: “Уни нега яхши кўришим керак” дедим.
— Ёмон кўравер, нима қилибди, – деди у пинагини ҳам бузмай. – Ой ҳам ҳаммага ёқавермайди, ёруғ тунлар айримларнинг уйқусини бузармиш. Яқинда хат ёзаман, шунда кўрасан ўзгаришларни…
— Мен ҳам шуни ўйлаб юргандим ўзи… – дедим уни чўчитиб қўймаслик учун.
— Сен уни қораласанг, хатинг етиб бормаса керак… – деди негадир ўзбекча.
— Боради, мен Сталинга ёзилган эллик мингта хат ўқиганман. Ҳаммаси ура-ура эмас, қалтислари ҳам бўлган!
— Сен Сталинни ёмон кўрасан! – дея у негадир бирдан болалардек қовоғини уйиб.
— Йўқ, мен Сталинни яхши кўраман, жудаям… – дедим унинг ёрилган, қопқора қўлларидан ушлаб.
Бу гапларимдан таъсирланган шеригим: “Биз Сталинни севамиз” дея бақириб юборди. Шиддат билан кетаётган метро вагонлари ҳам унинг қичқириқларига созандалик қилаётгандай ҳамоҳанг куй чаларди. Ҳамма бизга қараб илжая бошлади. Уч-тўрт йигит-қиз эса хохолаб юборди. Улар нега кулаётганини тушунмасдим. Товонимгача музлаб кетдим. Йиғлагим келди. Кичкина бобомни эсладим, бир ҳафта бурун соқолимни олгандим, ҳали қораймади, сочим ҳам тўкилиб кетяпти, катта бобом эса қайсарлик қилиб тушимга кирмай қўйди, наҳот менга ёлғиз туфдонигина мерос ўтган бўлса?
Оператор қизнинг ёқимли-ёқимсиз овози ер остидаги тирикларнигина сергак торттиради: “Кейинги бекат коммунизм”.
Шеригим хурсандликдан ёрилаёзди:
— Наҳотки, Коммунизмга етиб келган бўлсак…
Негадир ундан айрилгим келмасди. Кўчаларда бирга санғидик. Сталин аждодларини қандай қирганини айтиб берди, сўнг тўйиб-тўйиб йиғлади… Шишаларни бўшатдик, ёлғиз Сталин шарафига. Бетонга суянганча, сибир маҳбуслари каби совуқдан лавлагидай қизарган қўллар билан Сталинга мактуб битдик. Биримиз ўзбек, биримиз рус тилида…
Ёзганларимизни чириган почта қутисига ташладигу озод бўлган қулдай тўғри келган тарафга қочдик – яйрадик. Соат иккилардагина иккинчи бор учрашишни ўйламай икки томонга жўнадик. Биз на хайрлашдик, на узрлашдик…
Уйга келганимда хотиним билан ўғлим тарашадай қотиб ётарди. Жаҳлим чиқди, уларни тарбиялаб, кўзларини мошдай очиб қўймасам бўлмайди. Қонунлар чиқади, аммо назр-писанд қилишмайди.
“Жаноб Иосиф Виссарионович Сталин, қаранг, одамлар нақадар уйқучи бўлиб кетган… Ҳатто дарёдан катта балиқ ушлашни ҳам билишмайди, сиз эса, сиз тенги йўқ одамсиз! Бизга Худони қўйиб, шахсга сиғинишни ўргатиб кетган доҳийсиз, доҳий!”
2020 йил, январь
Stalinga xat yozgim kelaveradi. Sababini bilmayman. Balki, qondan o’tgan. Kichkina bobom – onamning otasi g’irt kommunist bo’lgan. Buning ustiga o’lguday ziqna chol edi. Etagiga yopishib pul tilasak, qo’ynidan kir-chir parvarda chiqarib bir-bir yalatardi-yu, o’rab-chirmab yana joyiga tiqib qo’yardi.
Javlon Jovliyev
STALINGA MAKTUBLAR
Javlon Jovliyev (Jovliyev Javlonbek Ortiqovich) – 1991 yil Qashqadaryo viloyati, Qamashi tumani, Gʻishtli qishlogʻida tugʻilgan. 2010–2014 yillarda Oʻzbekiston davlat sanʼat va madaniyat institutining “Sanʼatshunoslik jurnalistikasi” yoʻnalishida tahsil olgan. 2015 yildan boshlab Oʻzbekiston davlat sanʼat va madaniyat instituti “Sanʼatshunoslik va madaniyatshunoslik” kafedrasi, “Sanʼat nazariyasi va tarixi” (Sahna va ekran dramaturgiyasi) yoʻnalishi magistranti. Hozirgi kunda oʻqish bilan birgalikda, Alisher Navoiy nomidagi Oʻzbekiston Milliy kutubxonasining “Alisher Navoiy nomidagi Oʻzbekiston Milliy kutubxonasi” nashriyotida muharrir sifatida faoliyat olib bormoqda. “Yoshlik”, “Teatr”, “Infolib” jurnallarida, “Oʻzbekiston adabiyoti va sanʼati”, “Hurriyat”, “Toshkent oqshomi” va boshqa matbuot nashrlarida ijodiy ishlari va maqolalari chop etilgan. Jovliyev Javlon bugungi kunda ijodiy ishlari bilan birgalikda “Mustaqillik yillarida sahnada aks etgan mutafakkir ziyolilari obrazi” (Oʻzbek Milliy Akademik drama teatr misolida) mavzusida ilmiy ish ustida ishlamoqda.
Qashqadaryo to’lib oqadi,
Oqqan suvi Stalinga yoqadi.
“Qizil O’zbekiston” gazetasi (1952)
Stalinga xat yozgim kelaveradi. Sababini bilmayman. Balki, qondan o’tgan. Kichkina bobom – onamning otasi g’irt kommunist bo’lgan. Buning ustiga o’lguday ziqna chol edi. Etagiga yopishib pul tilasak, qo’ynidan kir-chir parvarda chiqarib bir-bir yalatardi-yu, o’rab-chirmab yana joyiga tiqib qo’yardi. Bobom ko’sa edi. “Saqolingiz qani?” deya masxaralasak, tishsiz og’zini katta ochib bizni qo’rqitar yo uydan quvib solardi. Ko’cha-ko’yda chaqirsak, ortga qayrilib qaramasdi ham. Qattiq-qattiq yo’talgancha pildirab ketaverardi.
Otam ichib kelsa – tamom, kichkina bobomning “hunar”lari sanalardi: “Chichqoq echkisini issiq ursa ham, tentak otang Stalinga yozadi…” Onam ham jim turmaydi, so’ng ur-to’polon, so’kish, qarg’ish, yig’i… Stalin bolaligimga shu tariqa yaxshi-yomon, toza-notoza tuyg’ular kabi oqib kirgan.
Katta bobom – otamning otasi teskarichi odam bo’lgan. Shuning uchun necha yil vatandan badar ketgan. Minglab qo’ylarini sovetlar olib, katta uyini buzib yuborishgan. “O’lmay kelaman, Oyxol” degan va so’zining ustidan chiqqan. Shuning uchun qizlarga va’da bersak bajarmoq bobo meros ekanligini sira unutmaymiz.
Kichkina bobom necha yil kolxozga raislik qilgan, kattasi esa “kolxozchi” so’zini butun umr or bilgan, qizillarni ko’rsa, orqa o’girib ketgan, qoqirib tupurgan. “ “Bekman”, deya maqtanganlarni ko’rdim, “to’raman”, “mo’lloman”, deb to’r so’raganlarni, “polvonman”, “merganman” deb davra tilaganlarni ko’rdim, Xudoyimning kuniki, “qulman” deb ko’krak kerganlarni-da ko’rgizdi!” deb yurguvchi katta bobomni el-ulus hali-hamon boshqacha eslab yuradi.
Otam bobomning kenjasi – erkasi, supra qoqdisi. Shu sababli kommunistning qizini olib qochishga jur’at topgan. Bo’lmasa, men kabi sho’rtumshuq tug’ilishi amrimahol edi. Shunday qilib, tanimda ikki xil: teskarichilik va kommunistik bobomeros qon oqadi! Uch-to’rt yil oldin birdan iyagim usti qorayib soqol nishlab qoldi. O’yladimki, tanamda katta bobom ulushi mo’lroq. Ammo podshohlarga havasmand intilishimdan kichkinasidan ham ko’pgina “xislat”lar bekor ketmaganini ich-ichimdan sezib turaman. Ayniqsa, Stalinga yozilgan maktublarning ishqiboziman. Maza qilib, yayrab, bosh ko’tarmay, qayta-qayta o’qiyveraman. Men uchun sirli sevgi xatlaridan sira farq qilmaydi, faqat biroz uniqqan, ozgina rasmiy…
O’zim shu mahalgacha bor-yo’g’i uchta noma yozdim. Stalingamas, Norgulga. Sevgan qizimni ilib ketishlaridan qo’rqib uch kunda uchta xat bitganman. O’sha paytlar Norgul o’n yoshda, men esa o’n birda edim. Maktublarni xonimga yetkazish ham it azob bo’lgan. Uchta muallimdan shapaloq yeganman. Nima bo’lganda ham xatlarim javobsiz qolmadi. Norgul hammaning oldida obdon yertilgan qog’oz parchalarini betimga otdi. Maydalangan qog’ozlar keskir toshlardan-da qattiq tegarkan, yuzim tilinganday o’t bo’lib yondi.
Shu tariqa ilk marta Vatan uchunmas, Norgulni sevganim uchun toshbo’ron qilindim. Yer bo’ldim, izza bo’ldim. Teskarichi qonim qo’zidi. Boshdan shum xayollar u yoqdan bu yoqqa sarson o’tdi, qaytdi: “Sinf-pinifi bilan, uy-puyi bilan…” Keyin shaytonga hay berib, Norgulni itga talatish bilan hovurimni biroz bosmoqchi bo’ldim. U har kuni ko’chamizdan yig’loqi, mishqi ukasini maktabga sudragancha o’tardi. Yo’q, qo’lim bormadi, muhabbatim baland keldi, ammo shundan so’ng Stalindan boshqa birovga, qanchalar xurluqo bo’lmasin, qaytib xat yozmaslikka qasam ichdim.
Meni bir savol qiynaydi: Stalin qancha xatni o’qigan zahotiyoq burdalab tashlagan ekan? Maktublari parchalangan mualliflar taqdiri esa bundan ham qiziq. Dohiyni shunga majbur etganlarga besh ketaman-da!
Kichkina bobom Stalin o’lganiga 45 yil to’lishi munosabati bilan qandaydir qog’ozlarni tantanavor libosda pichanzorga oborib yoqdi. Shu tariqa Stalinga yozgan izhorlaridan nabirasini butunlay mahrum qildi. Ammo ko’zlariga qarab rahmim kelib ketgan, go’yo o’zini o’sha almisoqi qog’ozlarga qo’shib yoqib yuboradigan shashti bor edi. Nahot, sho’rlik qirq besh yil o’tsa ham ishonmagan bo’lsa?
O’sha bobomnikida bir eski kitob yotardi. Stalin vafotidan bir yil oldin, 1952 yilda chop etilgan. Geologlar haqida, “O’zdavnashr” o’n ming nusxada bosgan. Unda xalqimizning Stalinga yozgan xatlaridan bir parcha bor. Men uni qayta-qayta o’qib maza qilar, qiqir-qiqir kulardim. Bobom bechora afandi aytibmas, siyosiy kitobga qarab iljayishimni qo’rib kapalagi uchib ketgan. Shuning uchun jurnalist emas, traktorchi bo’l, deb vasiyat qilganlar. Akamning temir aravasini qayta-qayta qo’shnimiz g’o’zapoyasiga urganimdan so’ng bobomning vasiyatini umrbod xotira kunjagiga ko’mib tashlashga majbur bo’lganman. Xullas, Stalinga yozilgan xat shunday boshlanardi: “Bizning yerlarga ruslar kirib kelgach, ulkan madaniyatga erishdik, yangi davr quloch yozdi, o’zlikni angladik, misli ko’rilmagan zafarlarga erishdik. Geologlar asrlar davomida ko’milib yotgan ma’danlarimizni, oltin-kumushlarimizni kavlab topishdi va tasarruf etishmoqda. Bunda siz janobi oliylarining… ”
Sibir xalqlarining Stalinga yozgan maktublarining o’zi o’n tomli kitob bo’lgan. Erinmay varaqlaganman. O’qib maza qilasan. Sibirning har bir burchagini Stalin quyoshigina isitishiga shubha qilmaysan.
“Yolg’iz Stalin, senga topinamiz va nola qilamiz!”.
Qora sovuqda och-nahor azob tortayotgan tirik jonning yolg’iz umidi Stalin bo’lgani aniq. Jon berayotganlar esa o’zlari narigi dunyoga maktub bo’lib ketayotganliklarini yaxshi bilishgan… Sovuq maktub, oriq, qoqshol maktublar uyumi…
“Senga sig’inamiz, ulug’ Stalin!” Uning katta quloqlari maktubdan hasrat muzlari chak-chak tomayotganini eshitganmikan, bir marta tinglaganmikan?
Men Qashqadaryo oqib o’tadigan qishloqlarning birida tug’ilganman. Biz tomonlardan qancha odam Stalinga maktub yozganini kim aniq hisoblab berarkan-a? Gohida shu daryodan qancha baliq tutilganini ham hisoblagim keladi. Qarmoq tashlaganlarni ham, yeganlarni ham sanash kerak.
Umrimda bir marta katta baliq ushlaganman. Bechora sayozlikka chiqib tipirchilab yotardi… Jon holatda boshi aralash panshaha solganman. Cal qolsa xursandligimdan hovliqib qochirib qo’yardim. Ko’kragimga non kabi bosib, azobdan ochilib-yopilib yotgan zabonsiz og’zidan g’oliblik shavqi-la o’pganman. Kelbati bir ko’klam ko’rgan uloqchaday kelardi, uyga yetguncha tilim osilib qolgan. Afsuski, bu muzaffariyatimdan hech kim xursand bo’lmadi: “Yog’ yo’q-ku, hamma yerni sasitding!”, “Kim tozalaydi buningni, yo’qot”, “Mollarni beega tashlab kelasan, kallavaram?! Qachon odam bo’lasan-a !? ” Faqat mushuk xursand, ko’zlari quvonchdan yonib, oyoqlarimga suykalib, tinmay miyovlab baliqqa qarab bezbetlarcha tamshanardi.
O’sha kun otam ulfatlarini chaqirganu bechora baliq achchiq aroqqa gazak bo’lgan. Ammo shundan ham biroz shodlanganman. Axir men tutgan baliq qozonda qovrilmoqda, onamning tun yarmida qichqiradigan nodon xo’rozi bu gal ham omon qoldi-ku. Mast-alast mehmonlar aroq nishlab tashlagan oshqozoniga Qashqadaryoning eng katta balig’i tushayotganini bilishmagan ham. Xuddi Stalin katta bobomning qo’ylarini qoraqovurdoq qilib yemaganiday.
Na onam, na men, na singlim katta baliqdan totdik. Ularning yegisi kelmagan, mening esa… Mollarni julg’unzordan topib uyga qaytganimda bir uyum qiltiq bo’shagan shishalar bilan aralashib chelakni to’ldirib turardi Miyovlashga ham holi qolmagan mushuk changga belangancha shishib uxlab yotar, otam esa qaysidir mehmon bilan jo’rovoz qo’shiq aytardi.
Baliqning quyoshda oltindek tovlanuvchi tangalari uzoq vaqt sariq futbolkamga ilashib yurgan, ataylab tushirmaganman, maqtanish, g’ururlanish uchun. Aks holda kim ham ishonardi. Ammo jabrini partadoshim Mushtariy tortdi. Sho’rlik qiz har kuni burnini jiyirib: “Nega buncha balchiq sasiysan” deb yig’laguday nolirdi. Men unga: “Naq sencha keladigan baliqni ushlashning o’zi bo’ladimi, ahmoq” deya g’ururlanar, partadoshim esa menga achinib hali bitmagan kashtasi bilan burnini to’sardi.
Ammo men katta xatolikka yo’l qo’ganimni kuzda, Qashqadaryo bo’yida bildim. Daryomiz go’yo oqmay qolgandi. U yig’lar, o’zanida o’rtanib suvmas, ko’zyosh jildirardi. “Sen daryoning eng katta balig’ini, aziz bolasini nobud qilding, endi faqat ko’zyosh oqadi” deganday mo’ltirab shildirardi. Xuddi, ertaklardagiday… Nima, bitta baliq bilan daryo quriydimi?
Yillar o’tdi, afsuski Qashqadaryoda boshqa katta baliq ko’rmadim, birov tutganini ham eshitmadim… Nahot, men daryoning qotili bo’lsam? Balki, bu haqda ham podshohga yozish kerakdir, naq Stalinga… Bu yil Stalin o’lganiga 67 yil to’ladi. Ammo unga xatlar kelishi sira to’xtagani yo’q. Qaniydi elektron pochtasiga kirish ruxsati tegsayu, barini o’qisam? Buning xumori meni tunlar uxlatmay qo’yardi.
Qashqadaryo sersuv, katta daryomas, ammo bag’ri keng. Uni ukamga o’xshatganman. U to’rt yoshida o’lgan. Inim hech nimani qizg’anmasdi, yig’lamasdi, so’lg’in ko’zlari doim mehr bilan boqardi, daryomiz kabi… Ikkovi ham oriq edi, bahorda biroz to’lishardi, xolos. Biror marta o’zandan toshib, xas-xashakdan tiklangan chaylani bo’lsa ham yuvib ketganini ko’rmaganman, kuchsiz edi, xuddi ukamday, itoatgo’y, go’l daryo – Qashqadaryo…
Ukam ruhi hamma o’ziga narsani olaverardi, uyimizda tovuq so’yilsa ham unga ataladi, ho’kkiz ham… Uni onam poyezdda ham, taksida ham, paxtada ham, kasalxonada o’zi bilan olib yuradi. Men bilan esa u hech qachon yurmagan. Bolalikda bunga ko’p uringanman. Faqat tunlari meni qo’rqitardi: “Aka, muzlab ketdim, ko’rpangni och” O’sha kech tashqariga ham chiqmay, sahargacha chidab yotardim…
Qashqadaryo ham doim qo’rqitadi, qurib qolaman, deb… Unda odamlar eshagini ham yuvadi, suv ham ichadi, tahorat ham oladi, peshob ham to’kadi. Qashqadaryo shunday isyonsiz daryo, band solinaverib shunday bo’lgan… Katta baliqlarsiz qolgan daryo!
Asrimizning muhtasham ikkinchi yilida, ya’ni 2002 yil Stalinga yozilgan maktublardan biri uyimizdan chiqib qolgan. Otam ishga ketishi bilan, hujjatlar orasidan pul qidirardim. Besh, yigirma, ellik so’mlik ilinjida kalamushday timirskilanardim. Kolxoz texnikasiga oid qattiq jildli kitob orasidan mayda pullar chiqqan. Sevinib ketganman. Cho’ntakka shosha-pisha tiqdim-da, kitobni joyiga qo’ydim. Shunda ichidan bir narsa sidralib mushukday tap etib tushdi. Eski qog’oz, uqalanib ketgan, yer rangidagi uchburchak konvertga solingan. Qiziqib ochib ko’rdim. “Stalinga maktub… Lenin kolxozidan, 1950 yil”. “Janob Stalin siz tufayli bu yil qo’ylarimiz to’rttadan… bog’larimiz to’rt tonnadan… xotinlarimiz esa … ” Bu xat Stalinga jo’natilmay qolgan, sababi…
Toshkentga o’qishga kelganimda tatar kampirnikida ijarada turdim. Biz uni Zoya xolamiz, der edik. U kechayu kunduz pishillab nafas olar, bir tiniq toza havoga zor yashardi. Xola bilan uzoqroq suhbat qurib qolsam, menga ham nafas yetishmas, hamma joy torday, Toshkent havosi juda qimmatday tuyulib ketardi.
— Vatansiz qolsang shunday bo’ladi, mening dardim Qrim… – derdi u bo’g’ilib. Yolg’iz, hardamxayol yursa-da, ijara puli va kunidan sira adashmasdi, tartibni o’lguday yaxshi ko’rardi: “Toshkentga uxlagani keldinglarmi? Xonani kim tozalaydi, bitta suvarak ko’rsam hammangni ko’chaga itday quvib solaman!” Tongimiz shunday shirin so’zlar bilan boshlanardi. Ammo Zoya xolani tezda yaxshi ko’rib qoldim, sababi maktublar bo’ldi. U ham Stalinga har shanba noma bitardi. O’zim jon deb uni kompьyuterga ko’chirib berardim. Haqoratu behayo so’kishlardan so’ng kampir beixtiyor Qrim haqida to’lqinlanib bitilgan satrlarni kiritardi, so’ng she’r o’qirdi. Yodlagan yo o’zi yozgan: “Qrim, biz qaytguncha saqlab tur o’sha aziz bolaligimni!”
Zoya xola uch marta erga tekkan, ammo befarzand edi. Aka-singillari esa ko’p. U Qrimsiz so’ldi – o’ldi. Oxirgi belgisi – qabr toshiga o’zining emas, Qrim tog’larining suratini qo’ydik. Vasiyati emasdi, qismati shu deb bildik, har holda har qanday vasiyatdan Vatan balandroq turadi.
Umrining so’ngida u negadir eski toshoynasidan nari ketmay qolgandi. Bilardimki, ko’zguga qarab o’zining xasta, burishgan tanasini emas, Qrimni ko’rardi.
Negadir tez-tez Zoya xolaning qabrini ziyorat qilgim keladi. U yotgan joyidan ham Qrim deb pishillayogandek bo’laveradi. Men hech qachon Qashqadaryodagi katta baliqlar nolasini eshitmaganman, balki, ular qurib bitgandir yo mening vatanparvarligim “past sifatda”dir.
Bir kuni Zoya xolaga Stalinning o’lmiga ancha yil bo’lgan, nima qilasiz xat yozib, deganman. U esa xandon otib kulgan, men ham qo’shilganman…
— Meni ahmoqmanmi buni bilmaydigan. Ammo uni har kun tushimda ko’raman. Qrim men uchun Stalin, Stalin men uchun Qrim. U bizni Qrimdan ayirdi. Men na qrimlik, na bu yerlikman. Men Stalin vatanidan quvganlar avlodiman. Nima qilay, vino ichib, har yerda sasib yurgandan ko’ra, Stalinga xat yozib ichimdagi so’nmas isyonimni, xalqimning alam-faryodini bildirib turishim yaxshiroq-ku, bolam! – degandi ko’zlari yonib. So’ng boshlarimdan silab, pishillagancha: “Men o’lgandan keyin sen yozasan, o’rganib olding-a? Avval Stalinni bust-butun joyini qoldirmay so’kasan, urasan, tepasan, keyin Qrim haqida she’rlar to’qiysan. Odamlar bilishi kerak, inson zotini o’z vatandan ayirish qanday dahshat ekanligini, bunday zolimni doim qarg’ashlarini, tuprog’imizni esa qanchalik sevishimizni… Biz Stalinni hech qachon unutmaymiz, hatto o’lganda ham tinch qo’ymaymiz! Har vaqt unga isyonimiz yetib turishi kerak… Toki insoniyat bor ekan, zolimlarga yozilgan xatlar to’xtamasligi kerak… Sen yozib turasan-a bolam? ” Ammo men hali biron marta Stalinga xat yozmadim.
Eng yaxshisi, Stalinga yozilgan maktublarni o’qish. Manaman degan asardan qiziq: “O’rtoq Stalin, sizga qasamyod qilib qilib aytamizki, umum xalq ishini deb chinakam sovet vatanparvarlari kabi, lenincha, stalincha kurashamiz. Yashasin Lelin-Stalinning yengilmas bayrog’i… ”
Ayniqsa, Stalinga ikkinchi jahon urushidan keyin kampirlarning mehri jo’shib ketadi. Yo’qotishlardan esini yo’qotgan momoylar o’ldirilgan millionlab o’g’illarini unutib, Stalinni sevib qolishadi. Hattoki g’oyibona xomilador bo’lib olganlar qancha. Rostovda Stalinga xat keladi: “Sizga bo’lgan kuchli qo’rquvim va muhabbatimdan ikkiqatman, janob Iosif Vissarionovich… ”
Stalin g’oyibona yana kimlarni xomilador qilgan ekan-a?
Bugun ham kundagiday ishdan holsiz, och-nahor chiqdim. Hech qanday mehnat qonunlariga amal qilinmaydigan Mehnat vazirligining matbuot xizmatida ishlayman. Yer ustidagi odamlardan charchaganim uchun yer ostida – metroda uyga qaytishni yaxshi ko’raman. Metroq zax tuproq odamlarni biroz bosib turganday tuyuladi.
Shunda yonimga bir o’ris kishi kelib o’tirdi. Ko’zlari har tarafga olazarak boqar, ust-boshi loyga yumalagan bolanikiday iflos edi. O’tirishi bilan, bugun cho’milishim kerakligi haqida o’yladim. Ammo uning o’sha payt qanday daryodil odamligini bilmasdim. U qo’limdagi toshday og’ir, qalin muqovali “Mehnat qonunlari” kitobimga qarab qiqirlab kula boshladi, uning bu qilig’i avval g’azabimni, so’ng kulgimni qo’zitdi. Keyin to’satdan dilimni ravshan qiluvchi so’zlarni aytdi.
— Stalinga xat yozmoqchiman, nima deysan, ungacha yetib borarmikan-a?
Oh, Xudoyim, o’ylagan odamlarimga duch qilishingga qoyilman-da! Shodlanganimdan uning isqirt ustboshlariga qaramay bag’rimga bosgim keldi.
— Ey yozing aka! O’qiydi, albatta, kutib yotibdi-ku! – dedim hovliqib. U birdan og’zidan ko’pik sachratib kulib yubordi. So’ng Stalinni maqtay ketdi. Men esa uning gapini bo’lib: “Uni nega yaxshi ko’rishim kerak” dedim.
— Yomon ko’raver, nima qilibdi, – dedi u pinagini ham buzmay. – Oy ham hammaga yoqavermaydi, yorug’ tunlar ayrimlarning uyqusini buzarmish. Yaqinda xat yozaman, shunda ko’rasan o’zgarishlarni…
— Men ham shuni o’ylab yurgandim o’zi… – dedim uni cho’chitib qo’ymaslik uchun.
— Sen uni qoralasang, xating yetib bormasa kerak… – dedi negadir o’zbekcha.
— Boradi, men Stalinga yozilgan ellik mingta xat o’qiganman. Hammasi ura-ura emas, qaltislari ham bo’lgan!
— Sen Stalinni yomon ko’rasan! – deya u negadir birdan bolalardek qovog’ini uyib.
— Yo’q, men Stalinni yaxshi ko’raman, judayam… – dedim uning yorilgan, qopqora qo’llaridan ushlab.
Bu gaplarimdan ta’sirlangan sherigim: “Biz Stalinni sevamiz” deya baqirib yubordi. Shiddat bilan ketayotgan metro vagonlari ham uning qichqiriqlariga sozandalik qilayotganday hamohang kuy chalardi. Hamma bizga qarab iljaya boshladi. Uch-to’rt yigit-qiz esa xoxolab yubordi. Ular nega kulayotganini tushunmasdim. Tovonimgacha muzlab ketdim. Yig’lagim keldi. Kichkina bobomni esladim, bir hafta burun soqolimni olgandim, hali qoraymadi, sochim ham to’kilib ketyapti, katta bobom esa qaysarlik qilib tushimga kirmay qo’ydi, nahot menga yolg’iz tufdonigina meros o’tgan bo’lsa?
Operator qizning yoqimli-yoqimsiz ovozi yer ostidagi tiriklarnigina sergak torttiradi: “Keyingi bekat kommunizm”.
Sherigim xursandlikdan yorilayozdi:
— Nahotki, Kommunizmga yetib kelgan bo’lsak…
Negadir undan ayrilgim kelmasdi. Ko’chalarda birga sang’idik. Stalin ajdodlarini qanday qirganini aytib berdi, so’ng to’yib-to’yib yig’ladi… Shishalarni bo’shatdik, yolg’iz Stalin sharafiga. Betonga suyangancha, sibir mahbuslari kabi sovuqdan lavlagiday qizargan qo’llar bilan Stalinga maktub bitdik. Birimiz o’zbek, birimiz rus tilida…
Yozganlarimizni chirigan pochta qutisiga tashladigu ozod bo’lgan qulday to’g’ri kelgan tarafga qochdik – yayradik. Soat ikkilardagina ikkinchi bor uchrashishni o’ylamay ikki tomonga jo’nadik. Biz na xayrlashdik, na uzrlashdik…
Uyga kelganimda xotinim bilan o’g’lim tarashaday qotib yotardi. Jahlim chiqdi, ularni tarbiyalab, ko’zlarini moshday ochib qo’ymasam bo’lmaydi. Qonunlar chiqadi, ammo nazr-pisand qilishmaydi.
“Janob Iosif Vissarionovich Stalin, qarang, odamlar naqadar uyquchi bo’lib ketgan… Hatto daryodan katta baliq ushlashni ham bilishmaydi, siz esa, siz tengi yo’q odamsiz! Bizga Xudoni qo’yib, shaxsga sig’inishni o’rgatib ketgan dohiysiz, dohiy!”
2020 yil, yanvar
