Наср оламида ёш ёзувчилар саноқли бўлсада, ҳарҳолда бор. Улар орасида Жавлон Жовлиев ўз услубига, фикрига эга ижодкор. Қатор ҳикоялари адабий журналларда нашр этиб келинмоқда…
РЎЗҒОРИДАН ОРТИБ ЁЗОЛМАЙ ҚОЛГАН ИСТЕЪДОДЛАР…
Ёзувчи Жавлон Жовлиев билан билан суҳбат
Жавлон Жовлиев 1991 йили Қашқадарё вилояти, Қамаши туманида туғилган. Ўзбекистон давлат санъат ва маданият институтининг санъатшунослик журналистика йўналишини бакалавр ва магистратура босқичини тамомлаган. Ҳозирда Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Миллий кутубхонасида ишламоқда. Республика ёш ижодкорларининг анъанавий Зомин семинари иштирокчиси. 2019 йилда Ижод фонди томонидан биринчи китоби нашр этилган.
— Жавлон, адабиётга ҳаммаям бир мақсадда кириб келавермайди. Сизни адабиёт, аниқроғи наср оламига киришингиз қандай мақсад, орзу ва истаклар билан бошланган?
— Роман ёзиш истаги билан бошланган! Нақадар кулгули бўлмасин, рости ҳам шу! Отам қишлоқ идорасида ишлар ва табиийки ишдан кеч келар, биз соғиниб интиқ кутиб ўтирардик. Аммо отам овқатланиб бўлиши билан қўлига китоб оларди. Кейин тамом – ҳаммаёқ жим-жит! Катта, қалин жилд, биз буни «семиз китоб» деб атардик. Ўқигим келар, аммо кирилл ёзувини яхши билмасдим. Отам «семиз китоб»ларни ҳаш-паш дегунча ўқиб тугатиши ҳавасимни келтирарди. Аммо ҳеч қачон китобларнинг мазмунини ҳақида бизга гапириб бермаганлар. «Айтиб беринг нима ҳақда экан?» дердик, отамнинг бироз қовоғи осилиб «Қизиқ, катта синф бўлсанг ўзинг ўқийсан» дерди. Балки вақти бўлмагандир, балки бошқа сабаб, аммо мен учун ўша дамлар ҳозир энг мўтабар онларга айланган. Вақт етди- катта синфга ўтдим, кирилл ёзувни ўрганмасанг, чаласавод бўлишинг турган гап эди! Сўнг отам ўқиган китобларнинг кўпини ўқиб чиқдим. Шунда бирдан мен ҳам роман ёзгим келди. Кўпчиликда шундай бўлса керак. Буни иштиёқ деб номласа бўлади. Ёш эдим, 20 бетга зўрға етказганман, ёзишдан зерикиб қолдим, қандай тугатишни ҳам билмасдим. Кўп қийналдим, ёзганларим ўқиган китобларимдай эмасди. Сўнг роман ёзишдан кўнглим қолган, энди фақат ўқий бошладим, дуч келган китобни… Энам ҳам хўржин халтага албатта, тўртта нарса соларди: яримта нон, қирмизи помидор, газетага ўралган туз ва китоб. Агар биронтаси қолиб кетса мен учун баҳона топилар, пода шом тушмай ортга энарди.
Узоқ йиллар фақат ўқидим, ёзиш нима кераги бор, дердим ўзимга-ўзим… Аммо ўқиб турибсиз мен ёзяпман…
Ўтган асрнинг 60 йилларида дунё адабиётида идеализм кучайгандан кучайди, дунёни ўзгартирмоқчи, тозаламоқчи бўлган ижодкорлар даври ҳам дейиш мумкин… Албатта, бугун телефондан бўшамаётган авлод бу гапга кулиб қўйишар, аммо мен уларга ишонганман, роман ёзиб дунёни тозалмоқчи бўлганман. Кейинчалик бу дунё Ватаним ва миллатим хариталарига кўчди. Балки бу кулгулидир, аммо мен ич-ичимдан ҳаётини тозалашни истовчиларни (шу ўрин муҳим) тозалашга (ўзим ҳам улар ичида борман, албатта) интиламан.
— Миллий кутубхонада фаолият олиб борасиз. Мен ҳам мактаб давримда кутубхонада ишлайман, у ерда кўп китоблар бўлади, деб хаёл қилардим. Сиздаям шундай орзу бўлганми ёки бу вазият тақозосими?
— Кутубхонада ишлашни орзу қилмаганман. Аммам қишлоқ кутубхонасида мудира эди. 2006 йилда чиққан бир бемаъни қарор туфайли барча қишлоқ ва туман кутубхоналари ёпилди. Шунда кўрдик китобларни қанчилик хор қилиш мумкинлигини! Китоблар тепкиланди, китоблар одамлар кетига қоғоз бўлди. Бошига эмас, кетига …(минг бор узр). Кўп қатори аммамнинг кутубхонаси ҳам ёпилди. «Ўтин кам, печкага тутандириқ керак, кутубхонага чоп!» Бу мен учун даҳшатли манзара эди. Ўшанда катта опам билан бирга аммамдан кўпроқ китоб олиб кетишга уринганмиз… Ёш бўлганимдан саралай олмаганман, аммо ҳозир уйимизда йиғилган китобларга қараб, опамнинг дидига қойил қоламан. Анча-мунча яхши китоблар йиғилган.
Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Миллий кутубхонаси алоҳида мавзу… Қишлоқда китобларнинг қандай хор бўлганини кўрган бўлсам, бу ерда қандай эъзозланишига гувоҳ бўлдим. Китобни фарзанди каби эҳтиётловчи кутубхоначиларни кўрдим. Улар ертилган бир варақ учун ҳатто кўзёш тўкишарди.
Институтда дарслар ўзига яраша, шунинг учун кутубхонага қочардим. Биринчи марта борганимда бепул, бетаъма китоб ўқиш мумкин бўлган шундай катта жой борлигидан севиниб кетганман. Кейин эски кутубхона бузилиб, янгиси қурилди. Очилишини бир йил кутганмиз. Иш бошланиши арафасида эса бир ҳафта навбатга туриб аъзо бўлганман. «Бу бола ҳар куни келади, шуни ишга олиб қўя қолайлик» дейишгандир… Кутубхона нашриётида уч йилдан ошиқ ишладим.
— Назаримда, «Бухоро, Бухоро, Бухоро» ҳикоянгиз сизга маълум шуҳрат келтирган. Ўзингизга энг ёққан асарингиз қайси?
— Ҳали шуҳрат ва «маҳлиёлик»ка эрта деб ўйламан. Наср оғир ва шарафли тақдир йўли. Бунинг қиммати ёзувчи қисмати билан ўлчанади. Ички сезги билан ҳис қилиш – асарни англаш ва ҳеч сўзга сиғдириб бўлмайдиган нозик сирларини тинглай олиш, диққатни узоқ вақт бир жойга жамлаш ёзувчи учун жуда муҳим. Сиз кўрган ва хаёлдан ўтган ҳар қандай нарса – санъат эмас, бир воқеа холос. Бугунги телеграм каналлардаги «уй бекаларига маслаҳат» рукнида бериладиган лавҳаларни кўринг… Айримлар шундан сал бошқачароқ ёзишади ва ўзини «санъаткор» сифатидан тан олинмаётганидан нолийди. Бадиий асар бошқа нарса – қонингизни зулукдан ўн баробар кўп тортади, аммо бу азоблар сизнинг руҳингиз ва танингизга роҳат бағишлайди.
Ёзганларим – изланишларим, қайсидир маънода маъқуллари ҳам бор, аммо кўнглим тўлмайди. Ҳикояларимда юраги уриб турган одамлар бор ва улар ўз ҳаётини яшаётганига умид қиламан.
— Бугунги кунда қандай адабий муаммоларимиз бор деб ўйлайсиз? Адабий муҳитдан қониқасизми?
— Адабий муаммолар башар муаммолари билан бирдир. Икковини ажратиб тасаввур қилмайман. Адабий муаммо инсоният хатоларидир. Камчиликлар ва инсоннинг тўкис яшашига бўлган тўсиқлар ҳар давр адабиётининг ўткир нигоҳида дучор бўлган. Аммо барча замонда инсоннинг яшовчан руҳи баридан ғолиб келган. Бу адабиёт ғалабасидир, аслида!
Биздаги адабий муҳитга келсак, буни яратиш учун ишлаётган ташкилотлар ҳамон эскича. Бугун замон қоидаларига мослашмаган, ҳатто отамнинг замонига ҳам қарилик қилади. Адабиёт тарғиботимиз деярли йўқ. Халқаро адабий аълоқалар 0 (нўл) даражада. Таржима мактаблари парчаланди, ҳали минглаб яхши китоблар биз учун етиб бўлмас сайёрадай гап! Яхши асарлар учун (шахс учун эмас) мукофот, рағбат йўқ. Шоир ва ёзувчилар дунё билан бўйлашиш у ёқда турсин ўз ватанида уй-жой ташвиши билан яшашга банди қилинган. Рўзғоридан ортиб ёзолмай қолган истеъдодлар қанча. Чунки шунга мажбур, қалам ҳаққи йўқ. Бу ҳақда қонун чиққанди, амали эса сариқ чақа!
Бугун XXI асрнинг илк чораги, дунё шиддат билан янгиланиб бормоқда. Адабиёт тарғиботи шунга мослашмас экан, «хаёлпарастлар» деган ном билан яшаб қолаверади.
— Тенгқур носирлардан бешта ўзингизга ёққанини санаб ўтинг.
— Бугун ёшлар орасида насрга қизиқувчилар кўп эмас, аммо мен ёзилаётганларнинг кўпини ўқийман ва ўзимга кўп нарса оламан. Ютақиб ўқиганимни айтаман ва бундан севинаман. Шуни биламанки, бугун адабиётни қисмат деб билган, нияти тоза 50 дан ортиқ ёш тенгдошлар керак. Шунда адабиётимиз ўсган, дунё қарашлар ўзгарган бўларди. Келажак не бўлишини Ўзигагина маълумдир, биз умид қилувчилармиз!
— Адабиётда устознинг ўрни қай даражада, сизнинг ҳикояларингизни ўқиб фикр билдирадиган устозингиз борми, умуман катта ёзувчиларимиз ёшларга қай даражада муносабат билдиряпти?
— Болалигимда мен кўришни орзу қилган кўпгина ёзувчи-шоирлар билан Тошкентга келгач (2010) танишдим. Мен Шукур Қурбон, Хуршид Даврон, Набижон Боқий, Олим Отахон, Музаффар Аҳмадлардан кўп нарса олганман ва ўзимни улар олдида қарздор деб биламан.
Кутубхонада ишлаб юрганимда пулим тез тугаб қоларди. Шунда Шукур ака ўзи учун олиб келган емакнинг ярмини илинарди. Буни унутиб бўладими? Хуршид Даврон илк ҳикояларимга яхши фикр билдириб, сайтда эълон қилган, маслаҳатларини аямай келяпти. Набижон Боқий эса ёзувчининг мардилиги ҳақида тирик афсонага мисол, шундай ўз йўлида қатъий турадиган ёзувчи ўзбекларда яна нечта бор? Олим Отахон, Музаффар Аҳмаднинг бетакрор таржималари, маслаҳатлари мен учун катта ўрнак бўляпти. Мен уларни устозларим деб фахр эта оламан!
— Анъанавий саволимиз: севимли ёзувчингиз ким? Ёш қаламкашларга қайси асарларни тавсия қиласиз?
— Толстой. У мен учун доим азиз. У менга бегонамас, гуё. Ясная Полянага боришни эса болаларча инжиқлик билан хоҳлайманки, чегараси йўқ… Ўша ўрмонни бир айлангим келади… Сизда ҳам шундайми?
Толстой асарларини ўқиб чиққан китобхон ўз ҳуқуқини яхши таниб олади. Унинг кенглигида сузган одам, тор балчиққа қарашдан жирканади. Мен, доим аввало Толстойни ўқишни тавсия қиламан! Унинг ўқувчиси бўлиш қандай бахт? Толстой кенг маънодаги «Ёзувчилар конституциясини ёзиб қўйган» адибдир!
— Ҳикояларингизни кўпроқ кимлар эътироф этишини кутасиз: кўпчилик бўлган оддий омма ёки озчилик бўлган зиёлилар?
— Сўзсиз, ҳар иккаласи ҳам! Аммо доим ёзувчилар учун зиёлиларнинг фикри хавфли бўлган. Чунки энг ҳақли, латиф фикрлар ҳам, энг носамимий фикрлар ҳам зиёлилардан чиқади. Халқники эса доим самимий бўлган…
— Жонтемир билан суҳбатда муҳаббат мен учун шеър, деди, сизнинг таърифингизча…
— Оилам!
— Вақт ажратганингиз учун раҳмат. Ижодингизга ривож тилайман.
— Сизга ҳам…
Нодирабегим Иброҳимова суҳбатлашди.
Мирзоҳид Музаффар
КЕЧИНМА ҚОЛДИҚЛАРИ
(Жавлон Жовлиевнинг “Икки қалб учрашуви” ҳикоялар тўпламидан сўнг)
Эпиграф қўлламанг. Негаки эпиграф асар моҳиятини ўлдириб қўйиши мумкин.
Мишель Уэлбек, “Кундаликлар”
Охирги пайтларда ўта ярамас одат чиқарганман. Маълум вақтгача ўзим ўқишим шарт бўлган китобларнинг рўйхатини тузаман ва энг ёмони, шу китоблар тугамагунча бошқа китобларга қарамайман ҳам. Режали ишлаш яхши, албатта, бироқ… Ўқилмаган китоблар уволи тутиши ҳам бор гап. Мени бу одатдан бироз четлашга Владимир Набоковнинг эсселаридан биридаги фикрлари мажбур қилди:
“Дарҳақиқат, бизни “одам қиладиган” китоблар кўп эмас. Фақат уларни топа олиш муаммо. Бундай китоблар ҳеч қачон мутолаа рўйхатларингиздан жой олмайди. Уларнинг муаллифларини ҳам аввал танимаган бўласиз. Ногаҳон қай бир кун кутубхонага кирганингиз пайт жавонда чанг босган китоблар орасидан ўша китобни топиб оласиз ва уни ўқий туриб… ички оламингиз ўзгараётганини сезиб қоласиз. Қизиқ, тўғрими?”
Афсуски, Набоков ҳақ эди. Мен енгилдим.
Уюшмага “Биринчи китобим” лойиҳасида чоп этилган ёш муаллифларнинг китобчалари тақдимотига ўтгандим. Ҳарҳолда танишлар бор… Кетаётганимда кўрдимки, қўлимда бир хил ҳажмли тўрт-беш китоб пайдо бўлиб қолибди. Метрога тушдим. Гарчи ҳеч қандай қизиқишим йўқлиги ва уларни ўқиб, режаларга мос шаклланиб келаётган мулоҳазаларим чалкашиб кетиши мумкинлигидан қўрқсам-да бир кўз югуртирмоқчи бўлдим.
Биринчиси бинафшаранг муқовасига Жавлон Жовлиев деб ёзиб қўйилган кичиккина китоб. Мундарижасига қарадим, деярли ҳамма ҳикоясини ўқиганман. Қай бир ҳикоясининг туркчага таржимасини бошлаб, кейин ташлаб қўйганимни эслаб, бироз сергак тортдим.
“Бухоро, Бухоро, Бухоро”. Аллақачон ёд бўлиб кетган ҳикоя. Сюжет чизиғида баъзи ортиқча қабариқликлар бор, аммо бироз ишланса, айнан мана шу ортиқчалик ёзувчининг ўзига хослигига айланиши мумкин, дея ўйладим ўзимча.
* * *
Матн устида тимирскиланиб юрган совуққон нигоҳларимга бирдан жон кириб, илиқлаша бошлади. Ботинимдаги узуқ-юлуқ, чалажон таҳлиллар бирдан ғойиб бўлдию, қаердандир мен қаттиқ соғинган ҳайрат, ҳайрат бўлганда ҳам болалигимда, математика дарсида устоздан дакки эшитиб, ташқаридаги поэзд вагонларини санаркан, мана, биляпман-ку, нега устоз мени урушаверади, деганим пайтдаги ҳайрат оқиб кира бошлади.
“Бухоро, Бухоро, Бухоро”… Бола ҳеч қайси жиҳати билан менга ўхшамасди. Менинг ҳеч қачон акам ҳам бўлмаган. Аям оддий тикувчи, ўзим ҳам… Йўқ, ўзим… Мен ҳам кунлик ишга чиқиб топган пулларим ҳисобига инглиз тилини ўрганган эдим-ку? Жек Лондон эса бошқа масала. У ҳеч қачон менинг ёзувчим бўлмаган. Чалкашиб кетдим.
“Отам онамнинг жойларини жаннатдан тиларди, биз Ойша билан онамнинг жойи Бухоро бўлсин, деб дуо қилардик…” Мен матндаги ҳар қандай таъсирли парчага қўл силтай олар ва китобни бир четга ташлаб, рўйхатимдаги китобнинг келган жойидан ўқиб кетишим мумкин эди, аммо айнан шу сўзлар мени тўхтатиб қолди. Бундан кейинги воқеалар бироз чигал. Худди ҳамма нарса ўта силлиқ, худди қийинчилик шу қадар осонликча енгиб ўтиладигандек. Назаримда, муаллиф мен қийналдим, дегани билан ўқувчи унинг қийналганини тўла ҳис қила олмайди. Қаҳрамоннинг ҳеч йўқ бурни қонаши керак. Албатта, бу менинг шахсий фикрим. Масалан, биз қаҳрамоннинг Туркияда матоларни қандай сотгани, пулни олиб Италияга қай йўллар билан кетгани, ҳеч йўқ ўша ҳодисалар содир бўлганда қаҳрамоннинг руҳий ҳолатини сеза олмаймиз. Эҳтимол, муаллиф сюжетни психологизм билан қориштириш устида бироз тажриба ўтказиши керакдир? Яна билмадим, мен носир ҳам, адабиётшунос ҳам эмасман. Ёзаётганим ҳам эссеми, ё йўқ, аниқ билмайман. Шунчаки фикр.
Мен кимни кўрдим, деган савол. Йўқ, муаллифнинг шахси муҳим эмас. Бу ерда бироз фикрлайдиган бўлсак, биз кимларни ўқишимиз эмас, қандай асарларни ўқишимизгина аҳамият касб этиши ойдинлашади. Қисқаси, аждодлари бойлардан бўлгани сабаб ўтган асрнинг 1929-1933 йиллардаги мустабид шўро тузуми жамиятнинг ўзига тўқ қатламини синф сифатида тугатиш йўлида олиб борган “қулоқ” сиёсатининг қурбонлари сифатида Афғонистонга қочиб келишган. Бунда ҳолат тасвири матнга сизиб кира бошлайди: қашшоқлик, ҳар қадамда мусибат, замон ва макон ўртасида шаклланиб келаётган қўрғошиндек оғир жараён.
Боланинг пешонасига қочқин, деган тамға урилганди. У шуниси билан қандайдир… Билмадим, балки бу Голландия тарафлардан яҳудийлиги сабаб қатлиомдан қочиб келган бобомнинг қисматига ўхшаш бўлгани учунми, менга танишдек туюлди. Томиримизда оқаётган яҳудий қони ва паспортимизнинг миллати деган жойига ёзилган ўзбек сўзи ҳеч келиша олмаслиги мени болага яқинлаштирди.
Анча бўлди, японларга қизиқиб қолганман. Уларнинг аниме дея аталувчи мультфилмларини кўп кўраман. Улар ичида биттаси бор – “Ялангоёқ Ген”. Гарчи аниме атом бомбаси тушгани сабаб оиласининг ярмидан айрилган, аммо ҳаммасига сабот билан чидаган болакай Ген ҳақида бўлсада, аммо уни “Бухоро, Бухоро, Бухоро” нинг қаҳрамонига ўхшатдим. Иккисида ҳам Ватан соғинчи. Фақат буларнинг қарашлари ўзгача. Шу ўринда савол туғилади. Жавлон Жовлиевнинг мазкур ҳикоясини жаҳоний даражага олиб чиқиш мумкинми?
* * *
Реал воқеликнинг чиндан реал эканига ҳеч қандай далил-исбот йўқ. Эҳтимол, атрофимиздаги ҳамма нарса юнон файласуфи Зенон айтганидек, шунчаки биз бор бўлганимиз сабаб мавжуддек кўринган, аниқроғи уйғоқликда кўрганимиз тушлар, галлюцинациялар ҳосиласидир?
Бормиканмиз? Бу борликни ҳеч қандай фалсафа ишлатмай тасвирлаш қийин. Реаллик шу қадар бешафқатки, унга фақат тахайюл кўзойнаги орқалигина қарай, ҳеч йўқ пойлай олишимиз мумкин. На чегарали, на чегарасиз дунёни тахайюлга сиғдира оламиз. Шу қадар ожизмизки, ўзимиз хаёлан яратган дунёлар ҳам хоссатан яшаб турганимиз оламдан кўчирма бўлади. Чунки у ерда ҳам, бу ерда ҳам ўзимиз бўламиз. Бу – аниқ кўчирма.
Жовлиев насрининг менга ёққан тарафи, унинг реалликни реал, аммо бироз романтик тасвирлашида бўлса керак. Негаки, у бир ҳикоясида компютер сичқончасигагина тегинаверганидан бошқа нарсалардан бегоналашиб кетган, энди эса ёмғирнинг илиқ томчиларидан яйраётган қўлларини тасвирлайди. Бундай тасвир бундан аввалги ҳикоясида ҳам бор эдики, унда бола оппоқ ва юмшоқ, оғизга солсанг тил остида эриб кетадиган ширинликни таърифларкан, бу унинг онасига Бухоро ҳақидаги ғамгин хотираларни эслатишини айтиб, воқеалар занжирини бироз бўшатиб юборади. Тўғри, бундай услуб Прустга хос, бироқ нимаси биландир бу нарслар Жавлон Жовлиев қаламидан тўкилганини ҳис қиласан. Чунки унинг хотиралари сенга таниш.
Реаллик ва романтизм. Бироз соғинч, бироз қўмсаш, бироз қайғу ва бироз ички, ўта ички хотиржамлик қўшамиз. Ҳа, яна озгина шошқалоқлик ва бўрттириш ҳам эсдан чиқмасин. Кейин уларга бир чимдим ҳақиқат аралаштириб юборамиз. Қарабсизки, жаноб Жовлиев услуби. Мен шуни тушундим. Мен шуни ҳис қилдим. Ҳарҳолда, аввал шундай ўйладим ва бу ўй китоб охирига қадар мени тарк этмади.
* * *
Аям оддий аёл. Тикувчи бўлиб ишлайди. Болалигимни эсласам, ўзи томорқамизга экиб парваришлаган бодрингларини бозорга олиб чиқиб сотгани ва пулига мени ўқитгани ёдимга келаверади. Бу ¬– шахсан мен учун ўта оддий ҳол. Яхудий ота-оналарнинг бундай заҳматларига ҳеч қачон улкан қаҳрамонлик сифатида қаралмайди. Муаллифнинг “Аёл” ҳикоясини ўқиб тугатгач бир ўта мантиқсиз савол туғилди: Хўш, нима бўпти? Унинг айби ва кўрган кунлари, қилган меҳнатлари, дорили сувдан ичиш ва оғир меҳнатдан тобора ўлиб бораётгани мени қизиқтирмайди. Унинг маиший ҳаёти – менинг муаммойим эмас. Тушуняпсизми, мени қизиқтирмайди у аёлнинг изтироблари. Қизиғи, нима учун уч фарзанди бўла туриб аёлнинг ўртанча, меҳнаткаш ўғлидангина умидворлиги, нима учун эри куйиб бораётган бармоқларига қарамай қўлини ошдан узмаган ҳолда мўмингина хотининг “аччиқ сув” ни ичиб юборишига анграйиб қолиши ва шу кабилар. Айнан шу икки эпизодда реализм романтизмга уруш очади. Ўрталиқдаги барча тасвирларнинг илдизи қурийди ва гарчи мажруҳ бўлсада, биз композиция, дея аташимиз мумкин бўлган ҳикояга жон кира бошлагандек бўлади.
Саволлардан ҳам безиб кетасан киши. Энди сени саволсиз жавоблар ўзига торта бошлаганини сезасан. Жавлон Жовлидан бошқа ёзувчи йўқми, дейсан ўзинга ўзинг. Туриб-туриб шунча ўрганиб, ҳеч нимани билмаслигимни билдим, деган ҳикмат ҳам жонингдан ўтиб кетади. Ниманидир тан олишни истамайсан. Шу пайт, китобни ёпасану, телефонинг экранига тикилиб турасан-да… Яна “Аёл” га қайтасан. Демак, нимасидир бор.
* * *
Бир ҳолатлар бўлади. Бўладики, бўйла ҳолатлар аллақайси асарлардан сўнг тажалли этади. Асарлар бехосдан йўлакка дўнадию, ушбу йўлакдан сен жавонларига хотираларинг териб қўйилган кутубхонага кириб борасан. Мазкур кутубхонада шундай китоблар борки, уларни ўқиркан, яралганингдан бери билган, лекин билишингни билмаган ҳақиқатлар сероблигини англайсан ва бояги йўлакдан миннатдор бўлиб қўясан. Кутубхонанинг дарчаларидан кўриниб турган бир парча осмонга боқиб туриб, йўлак асли қаердан бошланганини эслашга уринасан. Уринганинг сари йўлакнинг бошланғич нуқтаси олислаб, теранлашиб бораверади. Сени бундай ҳолатга солган китоблар кўп бўлмайди. Сен у китобларни ёстиғинг остига қўйиб ухламайсан. Улар жимгина жавонингда сарғайибгина тураверади. Эҳтимол, ўзингдан ҳам қизғонарсан уларни?
Менда шундай бўлди. Жавлон Жовлиевнинг ҳикояларини ўқиркан, уларнинг ҳар қандай камчилигига кўз юмган ҳолда ўз-ўзимга ғарқ бўлавердим. Ғарқлик асносида қўлларим сўзлар, тиниш белгилари-ю, турли илтижо ва ҳақоратлар, лаҳзалик қувончу азалий ғуссалар аро ҳаракатланаверди. Ҳолатдан ҳолатга ўтиб борган сари мен билан, шундоқ ёнимда, кўксимга юрагимдан-да яқинроқ жойда жойлашган йигирма йиллик ўлимнинг нафасини туйдим.
Шундай бўлдики, мен барча сўзларнинг устидан чизиб чиқиб, фақат тиниш белгиларинигина ўқидим: ? ! ? … , , . !
Кўнглим ҳеч нимани истамасди. Кўзим гавҳарида аксланган ҳарфлар ибтидосида не изтироб бўлганини билгим келарди, холос. Мен Эгамбердига ҳам, унинг муштипар хотинига ҳам ачинмасдим. Бу уларнинг қисматида бор эди, аммо Тоғага жуда қийин. Мен ҳамон Тоғанинг кейинги тақдири нима бўлганига қизиқяпман. Энг ёмони эса, ёзувчининг ўзи ҳам Тоғанинг асли ким эканини билмайди. Бу, албатта, унинг айби эмас. Балки, қизиқаётганим учун мен айбдордирман.
Тавротда бир оят нозил бўлади: “Агар кимки бир одамни қутқарса, у бутун дунёни қутқарибди.” Тоға кимни қутқарди? Қулаб бораётган оламнинг қўлидан тутиб қололмагани, тутиб қолмоқчи бўлганида оламнинг ўзи ўзини ҳалок этгани ва Тоғанинг номсиз, қолипсиз изтиробларига доир сўроқлар ҳамон ёндафтарим саҳифаларига бир аянч, бир оғриқ саслари ила садо бериб турибди. Жавоб истамайман…
* * *
Ўқиб бўлдим. Чала ишлангандек кўринган якунлар, сунъийликнинг иси уфуриб турган бир-икки персонаж ва яна алланимадир. Бунинг ҳеч қандай аҳамияти йўқ, аслида.
Жаҳон адабиёти назариясига асос солинганидан бери у ҳазрати адибдан биттагина саволига аниқ жавоб сўрайди, холос: ёзганингиз ўқувчига нима беради? Бунда муаллифнинг шахси, асар савияси, касбий орият, ижоднинг илоҳийликка дахлдорлиги, кайфият, сабаб ва натижа, маъно ифодаси, асар услубининг имконият даражаси иккинчи даражали масала.
Юқоридаги саволга жавоб беролмай мулзам турган Жойсни кўз олдингизга келтира оласизми? Шунчаки эрмакка ёзгандим, деб жилмайиб қўйган Шекспирничи?
Бугунги кун ўқувчисини фақат эзгуликкагина бошлаган асарлар билан қониқтиролмайсиз. У Румийнинг ҳикматлари нима мақсадда оққа кўчирилганини ҳали англаб етгани йўқ. Ҳазрат Навоийда “Хамса”ни ёзиш фикри қандай туғилганини, сюжет чизиғи қай манзил томон йўналганини, мазкур туркумдаги достон қаҳрамонлари кимдан прототип қилиб олинганинию, “Иллиада”ни чиндан Ҳомер ёзганми, ё йўқлигини била олмади. У изланяпти. У савол беришига арзийдиган яна бир қаламкаш пайдо бўлганини бугун ҳис қилдим.
Сюжетга эмас, асар ғоясигагина эътибор берадиган авлод шаклланди. Албатта, бемаврид намойиш этилган либоссиз вужуд ҳеч қачон гўзаллик касб этмаганидек, сюжет – воқеликсиз, яланғоч ҳеч қачон адабиёт бўлолмайди, аммо ғоянинг ҳам ўз адабий шаклланиш силсилалари, изчил фикрий оқим йўналишлари бор. Агар сюжет айнан шу оқим ва силсилаларга ҳамоҳанг шаклланиб бораверса, ўйлайманки, у ўзини тўлақонли оқлайди.
“Менга китоб ёқдими?”, “Мен вақтимга ачинмадимми?”, “Ҳеч йўқ вақтимга ачинишга арзирли китобмиди у?” – мен жавоб беролмайман, чунки мен… ҳикоялар оҳанги, мусаффо туйғулар шуъласи ва қон ҳиди келиб турган аччиқ изтироб кўланкаси узра сархуш кезиб юрибман.
Испанларда “боккето” деган атама бор. Бу олис кенгликларга бемақсад, ҳеч нимани ўйламай, жимгина тикилиб турмоқ дегани. Мен китобнинг сўнги саҳифасини ёпгач, деразадан ташқарига “боккето” қилдим. Бояги ўлим янада яқинлашди.
* * *
Яқиндан бери ёзувчиларни уч ҳил баҳолайдиган бўлдим:
1. Асарлари таржима ва тарғиб қилиниши керак бўлганлар;
2. Асарлари тарғиб қилиниши керак, аммо таржима қилиш имконсиз, шахсий ва миллий колорит ўта юқори бўлганлар;
3. Ўқилиши шарт бўлмаганлар;
Муаллифи қай бирига тўғри келади, ё тўртинчи мезон яратилиши керакми? Саволнинг шакли ҳам ноаниқ. Таржима қилиниши керак бўлса, масалан, туркларда Жовлиев каби ёзувчилар сероб. Алоҳида деталлар мажбуран тиқиштирилмаган, ҳеч қандай иддао йўқ, демак, ёзганларини баъзи истиснолар ҳисобга олинмаса, таржима ва тарғиб қилиниши мумкин. Ҳарна, арзийди. Таржимага-ку арзир, аммо ўқишгачи? Мен бир сайт топиб олганман: унутилган китоблар кутубхонаси. Каталогларни кўздан кечирарканман, анчадан бери излаб юрганим китобларга кўзим тушади. Маълум бўладики, аслида ҳар қандай буюк ёзувчи кимнингдир “Ўқилиши шарт бўлмаган ёзувчилар” рўйхатида қайсидир ўринни банд қилар экан. Холисанилло айтганда, бугундан Жовлиев – мен учун ўқилиши, кузатиб борилиши ва баъзан танқид, баъзан эътироф этилиши шарт бўлган носирлар қаторида.
Китобдан олганларим кўп эмас. Нари борса, бир туздонни тўлдирар хажмда таассуротлар. Улар қўрққанимдек изчил кетаётган мулоҳазаларимнинг тартибини бузмади. Улар астагина, оёқ учида шууримга кириб бордилару, у ердан янги эшик очиб, руҳимга сингиб кетдилар. Уларнинг этагига илашиб қолган саволлар эса алоҳида бўлимга кириб, жавобларини фақат ва фақат вақт беражагини кутиб ўтирадиган бўлди.
22.09.2019
Nasr olamida yosh yozuvchilar sanoqli bo’lsada, harholda bor. Ular orasida Javlon Jovliyev o’z uslubiga, fikriga ega ijodkor. Qator hikoyalari adabiy jurnallarda nashr etib kelinmoqda…
RO’ZG’ORIDAN ORTIB YOZOLMAY QOLGAN ISTE’DODLAR…
Yozuvchi Javlon Jovliyev bilan bilan suhbat
Javlon Jovliyev 1991 yili Qashqadaryo viloyati, Qamashi tumanida tug’ilgan. O’zbekiston davlat san’at va madaniyat institutining san’atshunoslik jurnalistika yo’nalishini bakalavr va magistratura bosqichini tamomlagan. Hozirda Alisher Navoiy nomidagi O’zbekiston Milliy kutubxonasida ishlamoqda. Respublika yosh ijodkorlarining an’anaviy Zomin seminari ishtirokchisi. 2019 yilda Ijod fondi tomonidan birinchi kitobi nashr etilgan.
— Javlon, adabiyotga hammayam bir maqsadda kirib kelavermaydi. Sizni adabiyot, aniqrog’i nasr olamiga kirishingiz qanday maqsad, orzu va istaklar bilan boshlangan?
— Roman yozish istagi bilan boshlangan! Naqadar kulguli bo’lmasin, rosti ham shu! Otam qishloq idorasida ishlar va tabiiyki ishdan kech kelar, biz sog’inib intiq kutib o’tirardik. Ammo otam ovqatlanib bo’lishi bilan qo’liga kitob olardi. Keyin tamom – hammayoq jim-jit! Katta, qalin jild, biz buni «semiz kitob» deb atardik. O’qigim kelar, ammo kirill yozuvini yaxshi bilmasdim. Otam «semiz kitob»larni hash-pash deguncha o’qib tugatishi havasimni keltirardi. Ammo hech qachon kitoblarning mazmunini haqida bizga gapirib bermaganlar. «Aytib bering nima haqda ekan?» derdik, otamning biroz qovog’i osilib «Qiziq, katta sinf bo’lsang o’zing o’qiysan» derdi. Balki vaqti bo’lmagandir, balki boshqa sabab, ammo men uchun o’sha damlar hozir eng mo’tabar onlarga aylangan. Vaqt yetdi- katta sinfga o’tdim, kirill yozuvni o’rganmasang, chalasavod bo’lishing turgan gap edi! So’ng otam o’qigan kitoblarning ko’pini o’qib chiqdim. Shunda birdan men ham roman yozgim keldi. Ko’pchilikda shunday bo’lsa kerak. Buni ishtiyoq deb nomlasa bo’ladi. Yosh edim, 20 betga zo’rg’a yetkazganman, yozishdan zerikib qoldim, qanday tugatishni ham bilmasdim. Ko’p qiynaldim, yozganlarim o’qigan kitoblarimday emasdi. So’ng roman yozishdan ko’nglim qolgan, endi faqat o’qiy boshladim, duch kelgan kitobni… Enam ham xo’rjin xaltaga albatta, to’rtta narsa solardi: yarimta non, qirmizi pomidor, gazetaga o’ralgan tuz va kitob. Agar birontasi qolib ketsa men uchun bahona topilar, poda shom tushmay ortga enardi.
Uzoq yillar faqat o’qidim, yozish nima keragi bor, derdim o’zimga-o’zim… Ammo o’qib turibsiz men yozyapman…
O’tgan asrning 60 yillarida dunyo adabiyotida idealizm kuchaygandan kuchaydi, dunyoni o’zgartirmoqchi, tozalamoqchi bo’lgan ijodkorlar davri ham deyish mumkin… Albatta, bugun telefondan bo’shamayotgan avlod bu gapga kulib qo’yishar, ammo men ularga ishonganman, roman yozib dunyoni tozalmoqchi bo’lganman. Keyinchalik bu dunyo Vatanim va millatim xaritalariga ko’chdi. Balki bu kulgulidir, ammo men ich-ichimdan hayotini tozalashni istovchilarni (shu o’rin muhim) tozalashga (o’zim ham ular ichida borman, albatta) intilaman.
— Milliy kutubxonada faoliyat olib borasiz. Men ham maktab davrimda kutubxonada ishlayman, u yerda ko’p kitoblar bo’ladi, deb xayol qilardim. Sizdayam shunday orzu bo’lganmi yoki bu vaziyat taqozosimi?
— Kutubxonada ishlashni orzu qilmaganman. Ammam qishloq kutubxonasida mudira edi. 2006 yilda chiqqan bir bema’ni qaror tufayli barcha qishloq va tuman kutubxonalari yopildi. Shunda ko’rdik kitoblarni qanchilik xor qilish mumkinligini! Kitoblar tepkilandi, kitoblar odamlar ketiga qog’oz bo’ldi. Boshiga emas, ketiga …(ming bor uzr). Ko’p qatori ammamning kutubxonasi ham yopildi. «O’tin kam, pechkaga tutandiriq kerak, kutubxonaga chop!» Bu men uchun dahshatli manzara edi. O’shanda katta opam bilan birga ammamdan ko’proq kitob olib ketishga uringanmiz… Yosh bo’lganimdan saralay olmaganman, ammo hozir uyimizda yig’ilgan kitoblarga qarab, opamning didiga qoyil qolaman. Ancha-muncha yaxshi kitoblar yig’ilgan.
Alisher Navoiy nomidagi O’zbekiston Milliy kutubxonasi alohida mavzu… Qishloqda kitoblarning qanday xor bo’lganini ko’rgan bo’lsam, bu yerda qanday e’zozlanishiga guvoh bo’ldim. Kitobni farzandi kabi ehtiyotlovchi kutubxonachilarni ko’rdim. Ular yertilgan bir varaq uchun hatto ko’zyosh to’kishardi.
Institutda darslar o’ziga yarasha, shuning uchun kutubxonaga qochardim. Birinchi marta borganimda bepul, beta’ma kitob o’qish mumkin bo’lgan shunday katta joy borligidan sevinib ketganman. Keyin eski kutubxona buzilib, yangisi qurildi. Ochilishini bir yil kutganmiz. Ish boshlanishi arafasida esa bir hafta navbatga turib a’zo bo’lganman. «Bu bola har kuni keladi, shuni ishga olib qo’ya qolaylik» deyishgandir… Kutubxona nashriyotida uch yildan oshiq ishladim.
— Nazarimda, «Buxoro, Buxoro, Buxoro» hikoyangiz sizga ma’lum shuhrat keltirgan. O’zingizga eng yoqqan asaringiz qaysi?
— Hali shuhrat va «mahliyolik»ka erta deb o’ylaman. Nasr og’ir va sharafli taqdir yo’li. Buning qimmati yozuvchi qismati bilan o’lchanadi. Ichki sezgi bilan his qilish – asarni anglash va hech so’zga sig’dirib bo’lmaydigan nozik sirlarini tinglay olish, diqqatni uzoq vaqt bir joyga jamlash yozuvchi uchun juda muhim. Siz ko’rgan va xayoldan o’tgan har qanday narsa – san’at emas, bir voqea xolos. Bugungi telegram kanallardagi «uy bekalariga maslahat» ruknida beriladigan lavhalarni ko’ring… Ayrimlar shundan sal boshqacharoq yozishadi va o’zini «san’atkor» sifatidan tan olinmayotganidan noliydi. Badiiy asar boshqa narsa – qoningizni zulukdan o’n barobar ko’p tortadi, ammo bu azoblar sizning ruhingiz va taningizga rohat bag’ishlaydi.
Yozganlarim – izlanishlarim, qaysidir ma’noda ma’qullari ham bor, ammo ko’nglim to’lmaydi. Hikoyalarimda yuragi urib turgan odamlar bor va ular o’z hayotini yashayotganiga umid qilaman.
— Bugungi kunda qanday adabiy muammolarimiz bor deb o’ylaysiz? Adabiy muhitdan qoniqasizmi?
— Adabiy muammolar bashar muammolari bilan birdir. Ikkovini ajratib tasavvur qilmayman. Adabiy muammo insoniyat xatolaridir. Kamchiliklar va insonning to’kis yashashiga bo’lgan to’siqlar har davr adabiyotining o’tkir nigohida duchor bo’lgan. Ammo barcha zamonda insonning yashovchan ruhi baridan g’olib kelgan. Bu adabiyot g’alabasidir, aslida!
Bizdagi adabiy muhitga kelsak, buni yaratish uchun ishlayotgan tashkilotlar hamon eskicha. Bugun zamon qoidalariga moslashmagan, hatto otamning zamoniga ham qarilik qiladi. Adabiyot targ’ibotimiz deyarli yo’q. Xalqaro adabiy a’loqalar 0 (no’l) darajada. Tarjima maktablari parchalandi, hali minglab yaxshi kitoblar biz uchun yetib bo’lmas sayyoraday gap! Yaxshi asarlar uchun (shaxs uchun emas) mukofot, rag’bat yo’q. Shoir va yozuvchilar dunyo bilan bo’ylashish u yoqda tursin o’z vatanida uy-joy tashvishi bilan yashashga bandi qilingan. Ro’zg’oridan ortib yozolmay qolgan iste’dodlar qancha. Chunki shunga majbur, qalam haqqi yo’q. Bu haqda qonun chiqqandi, amali esa sariq chaqa!
Bugun XXI asrning ilk choragi, dunyo shiddat bilan yangilanib bormoqda. Adabiyot targ’iboti shunga moslashmas ekan, «xayolparastlar» degan nom bilan yashab qolaveradi.
— Tengqur nosirlardan beshta o’zingizga yoqqanini sanab o’ting.
— Bugun yoshlar orasida nasrga qiziquvchilar ko’p emas, ammo men yozilayotganlarning ko’pini o’qiyman va o’zimga ko’p narsa olaman. Yutaqib o’qiganimni aytaman va bundan sevinaman. Shuni bilamanki, bugun adabiyotni qismat deb bilgan, niyati toza 50 dan ortiq yosh tengdoshlar kerak. Shunda adabiyotimiz o’sgan, dunyo qarashlar o’zgargan bo’lardi. Kelajak ne bo’lishini O’zigagina ma’lumdir, biz umid qiluvchilarmiz!
— Adabiyotda ustozning o’rni qay darajada, sizning hikoyalaringizni o’qib fikr bildiradigan ustozingiz bormi, umuman katta yozuvchilarimiz yoshlarga qay darajada munosabat bildiryapti?
— Bolaligimda men ko’rishni orzu qilgan ko’pgina yozuvchi-shoirlar bilan Toshkentga kelgach (2010) tanishdim. Men Shukur Qurbon, Xurshid Davron, Nabijon Boqiy, Olim Otaxon, Muzaffar Ahmadlardan ko’p narsa olganman va o’zimni ular oldida qarzdor deb bilaman.
Kutubxonada ishlab yurganimda pulim tez tugab qolardi. Shunda Shukur aka o’zi uchun olib kelgan yemakning yarmini ilinardi. Buni unutib bo’ladimi? Xurshid Davron ilk hikoyalarimga yaxshi fikr bildirib, saytda e’lon qilgan, maslahatlarini ayamay kelyapti. Nabijon Boqiy esa yozuvchining mardiligi haqida tirik afsonaga misol, shunday o’z yo’lida qat’iy turadigan yozuvchi o’zbeklarda yana nechta bor? Olim Otaxon, Muzaffar Ahmadning betakror tarjimalari, maslahatlari men uchun katta o’rnak bo’lyapti. Men ularni ustozlarim deb faxr eta olaman!
— An’anaviy savolimiz: sevimli yozuvchingiz kim? Yosh qalamkashlarga qaysi asarlarni tavsiya qilasiz?
— Tolstoy. U men uchun doim aziz. U menga begonamas, guyo. Yasnaya Polyanaga borishni esa bolalarcha injiqlik bilan xohlaymanki, chegarasi yo’q… O’sha o’rmonni bir aylangim keladi… Sizda ham shundaymi?
Tolstoy asarlarini o’qib chiqqan kitobxon o’z huquqini yaxshi tanib oladi. Uning kengligida suzgan odam, tor balchiqqa qarashdan jirkanadi. Men, doim avvalo Tolstoyni o’qishni tavsiya qilaman! Uning o’quvchisi bo’lish qanday baxt? Tolstoy keng ma’nodagi «Yozuvchilar konstitutsiyasini yozib qo’ygan» adibdir!
— Hikoyalaringizni ko’proq kimlar e’tirof etishini kutasiz: ko’pchilik bo’lgan oddiy omma yoki ozchilik bo’lgan ziyolilar?
— So’zsiz, har ikkalasi ham! Ammo doim yozuvchilar uchun ziyolilarning fikri xavfli bo’lgan. Chunki eng haqli, latif fikrlar ham, eng nosamimiy fikrlar ham ziyolilardan chiqadi. Xalqniki esa doim samimiy bo’lgan…
— Jontemir bilan suhbatda muhabbat men uchun she’r, dedi, sizning ta’rifingizcha…
— Oilam!
— Vaqt ajratganingiz uchun rahmat. Ijodingizga rivoj tilayman.
— Sizga ham…
Nodirabegim Ibrohimova suhbatlashdi.
Mirzohid Muzaffar
KECHINMA QOLDIQLARI
(Javlon Jovliyevning “Ikki qalb uchrashuvi” hikoyalar to’plamidan so’ng)
Mirzohid Muzaffar 1999 yil Toshkent viloyatida tug’ilgan. Ayni paytda O’zbekiston davlat san’at va madaniyat institutining “Sahna va ekran dramaturgiyasi” fakulteti talabasi.
Epigraf qo’llamang. Negaki epigraf asar mohiyatini o’ldirib qo’yishi mumkin.
Mishel Uelbek, “Kundaliklar”
Oxirgi paytlarda o’ta yaramas odat chiqarganman. Ma’lum vaqtgacha o’zim o’qishim shart bo’lgan kitoblarning ro’yxatini tuzaman va eng yomoni, shu kitoblar tugamaguncha boshqa kitoblarga qaramayman ham. Rejali ishlash yaxshi, albatta, biroq… O’qilmagan kitoblar uvoli tutishi ham bor gap. Meni bu odatdan biroz chetlashga Vladimir Nabokovning esselaridan biridagi fikrlari majbur qildi:
“Darhaqiqat, bizni “odam qiladigan” kitoblar ko’p emas. Faqat ularni topa olish muammo. Bunday kitoblar hech qachon mutolaa ro’yxatlaringizdan joy olmaydi. Ularning mualliflarini ham avval tanimagan bo’lasiz. Nogahon qay bir kun kutubxonaga kirganingiz payt javonda chang bosgan kitoblar orasidan o’sha kitobni topib olasiz va uni o’qiy turib… ichki olamingiz o’zgarayotganini sezib qolasiz. Qiziq, to’g’rimi?”
Afsuski, Nabokov haq edi. Men yengildim.
Uyushmaga “Birinchi kitobim” loyihasida chop etilgan yosh mualliflarning kitobchalari taqdimotiga o’tgandim. Harholda tanishlar bor… Ketayotganimda ko’rdimki, qo’limda bir xil hajmli to’rt-besh kitob paydo bo’lib qolibdi. Metroga tushdim. Garchi hech qanday qiziqishim yo’qligi va ularni o’qib, rejalarga mos shakllanib kelayotgan mulohazalarim chalkashib ketishi mumkinligidan qo’rqsam-da bir ko’z yugurtirmoqchi bo’ldim.
Birinchisi binafsharang muqovasiga Javlon Jovliyev deb yozib qo’yilgan kichikkina kitob. Mundarijasiga qaradim, deyarli hamma hikoyasini o’qiganman. Qay bir hikoyasining turkchaga tarjimasini boshlab, keyin tashlab qo’yganimni eslab, biroz sergak tortdim.
“Buxoro, Buxoro, Buxoro”. Allaqachon yod bo’lib ketgan hikoya. Syujet chizig’ida ba’zi ortiqcha qabariqliklar bor, ammo biroz ishlansa, aynan mana shu ortiqchalik yozuvchining o’ziga xosligiga aylanishi mumkin, deya o’yladim o’zimcha.
* * *
Matn ustida timirskilanib yurgan sovuqqon nigohlarimga birdan jon kirib, iliqlasha boshladi. Botinimdagi uzuq-yuluq, chalajon tahlillar birdan g’oyib bo’ldiyu, qayerdandir men qattiq sog’ingan hayrat, hayrat bo’lganda ham bolaligimda, matematika darsida ustozdan dakki eshitib, tashqaridagi poezd vagonlarini sanarkan, mana, bilyapman-ku, nega ustoz meni urushaveradi, deganim paytdagi hayrat oqib kira boshladi.
“Buxoro, Buxoro, Buxoro”… Bola hech qaysi jihati bilan menga o’xshamasdi. Mening hech qachon akam ham bo’lmagan. Ayam oddiy tikuvchi, o’zim ham… Yo’q, o’zim… Men ham kunlik ishga chiqib topgan pullarim hisobiga ingliz tilini o’rgangan edim-ku? Jek London esa boshqa masala. U hech qachon mening yozuvchim bo’lmagan. Chalkashib ketdim.
“Otam onamning joylarini jannatdan tilardi, biz Oysha bilan onamning joyi Buxoro bo’lsin, deb duo qilardik…” Men matndagi har qanday ta’sirli parchaga qo’l siltay olar va kitobni bir chetga tashlab, ro’yxatimdagi kitobning kelgan joyidan o’qib ketishim mumkin edi, ammo aynan shu so’zlar meni to’xtatib qoldi. Bundan keyingi voqealar biroz chigal. Xuddi hamma narsa o’ta silliq, xuddi qiyinchilik shu qadar osonlikcha yengib o’tiladigandek. Nazarimda, muallif men qiynaldim, degani bilan o’quvchi uning qiynalganini to’la his qila olmaydi. Qahramonning hech yo’q burni qonashi kerak. Albatta, bu mening shaxsiy fikrim. Masalan, biz qahramonning Turkiyada matolarni qanday sotgani, pulni olib Italiyaga qay yo’llar bilan ketgani, hech yo’q o’sha hodisalar sodir bo’lganda qahramonning ruhiy holatini seza olmaymiz. Ehtimol, muallif syujetni psixologizm bilan qorishtirish ustida biroz tajriba o’tkazishi kerakdir? Yana bilmadim, men nosir ham, adabiyotshunos ham emasman. Yozayotganim ham essemi, yo yo’q, aniq bilmayman. Shunchaki fikr.
Men kimni ko’rdim, degan savol. Yo’q, muallifning shaxsi muhim emas. Bu yerda biroz fikrlaydigan bo’lsak, biz kimlarni o’qishimiz emas, qanday asarlarni o’qishimizgina ahamiyat kasb etishi oydinlashadi. Qisqasi, ajdodlari boylardan bo’lgani sabab o’tgan asrning 1929-1933 yillardagi mustabid sho’ro tuzumi jamiyatning o’ziga to’q qatlamini sinf sifatida tugatish yo’lida olib borgan “quloq” siyosatining qurbonlari sifatida Afg’onistonga qochib kelishgan. Bunda holat tasviri matnga sizib kira boshlaydi: qashshoqlik, har qadamda musibat, zamon va makon o’rtasida shakllanib kelayotgan qo’rg’oshindek og’ir jarayon.
Bolaning peshonasiga qochqin, degan tamg’a urilgandi. U shunisi bilan qandaydir… Bilmadim, balki bu Gollandiya taraflardan yahudiyligi sabab qatliomdan qochib kelgan bobomning qismatiga o’xshash bo’lgani uchunmi, menga tanishdek tuyuldi. Tomirimizda oqayotgan yahudiy qoni va pasportimizning millati degan joyiga yozilgan o’zbek so’zi hech kelisha olmasligi meni bolaga yaqinlashtirdi.
Ancha bo’ldi, yaponlarga qiziqib qolganman. Ularning anime deya ataluvchi mulьtfilmlarini ko’p ko’raman. Ular ichida bittasi bor – “Yalangoyoq Gen”. Garchi anime atom bombasi tushgani sabab oilasining yarmidan ayrilgan, ammo hammasiga sabot bilan chidagan bolakay Gen haqida bo’lsada, ammo uni “Buxoro, Buxoro, Buxoro” ning qahramoniga o’xshatdim. Ikkisida ham Vatan sog’inchi. Faqat bularning qarashlari o’zgacha. Shu o’rinda savol tug’iladi. Javlon Jovliyevning mazkur hikoyasini jahoniy darajaga olib chiqish mumkinmi?
* * *
Real voqelikning chindan real ekaniga hech qanday dalil-isbot yo’q. Ehtimol, atrofimizdagi hamma narsa yunon faylasufi Zenon aytganidek, shunchaki biz bor bo’lganimiz sabab mavjuddek ko’ringan, aniqrog’i uyg’oqlikda ko’rganimiz tushlar, gallyutsinatsiyalar hosilasidir?
Bormikanmiz? Bu borlikni hech qanday falsafa ishlatmay tasvirlash qiyin. Reallik shu qadar beshafqatki, unga faqat taxayyul ko’zoynagi orqaligina qaray, hech yo’q poylay olishimiz mumkin. Na chegarali, na chegarasiz dunyoni taxayyulga sig’dira olamiz. Shu qadar ojizmizki, o’zimiz xayolan yaratgan dunyolar ham xossatan yashab turganimiz olamdan ko’chirma bo’ladi. Chunki u yerda ham, bu yerda ham o’zimiz bo’lamiz. Bu – aniq ko’chirma.
Jovliyev nasrining menga yoqqan tarafi, uning reallikni real, ammo biroz romantik tasvirlashida bo’lsa kerak. Negaki, u bir hikoyasida kompyuter sichqonchasigagina teginaverganidan boshqa narsalardan begonalashib ketgan, endi esa yomg’irning iliq tomchilaridan yayrayotgan qo’llarini tasvirlaydi. Bunday tasvir bundan avvalgi hikoyasida ham bor ediki, unda bola oppoq va yumshoq, og’izga solsang til ostida erib ketadigan shirinlikni ta’riflarkan, bu uning onasiga Buxoro haqidagi g’amgin xotiralarni eslatishini aytib, voqealar zanjirini biroz bo’shatib yuboradi. To’g’ri, bunday uslub Prustga xos, biroq nimasi bilandir bu narslar Javlon Jovliyev qalamidan to’kilganini his qilasan. Chunki uning xotiralari senga tanish.
Reallik va romantizm. Biroz sog’inch, biroz qo’msash, biroz qayg’u va biroz ichki, o’ta ichki xotirjamlik qo’shamiz. Ha, yana ozgina shoshqaloqlik va bo’rttirish ham esdan chiqmasin. Keyin ularga bir chimdim haqiqat aralashtirib yuboramiz. Qarabsizki, janob Jovliyev uslubi. Men shuni tushundim. Men shuni his qildim. Harholda, avval shunday o’yladim va bu o’y kitob oxiriga qadar meni tark etmadi.
* * *
Ayam oddiy ayol. Tikuvchi bo’lib ishlaydi. Bolaligimni eslasam, o’zi tomorqamizga ekib parvarishlagan bodringlarini bozorga olib chiqib sotgani va puliga meni o’qitgani yodimga kelaveradi. Bu ¬– shaxsan men uchun o’ta oddiy hol. Yaxudiy ota-onalarning bunday zahmatlariga hech qachon ulkan qahramonlik sifatida qaralmaydi. Muallifning “Ayol” hikoyasini o’qib tugatgach bir o’ta mantiqsiz savol tug’ildi: Xo’sh, nima bo’pti? Uning aybi va ko’rgan kunlari, qilgan mehnatlari, dorili suvdan ichish va og’ir mehnatdan tobora o’lib borayotgani meni qiziqtirmaydi. Uning maishiy hayoti – mening muammoyim emas. Tushunyapsizmi, meni qiziqtirmaydi u ayolning iztiroblari. Qizig’i, nima uchun uch farzandi bo’la turib ayolning o’rtancha, mehnatkash o’g’lidangina umidvorligi, nima uchun eri kuyib borayotgan barmoqlariga qaramay qo’lini oshdan uzmagan holda mo’mingina xotining “achchiq suv” ni ichib yuborishiga angrayib qolishi va shu kabilar. Aynan shu ikki epizodda realizm romantizmga urush ochadi. O’rtaliqdagi barcha tasvirlarning ildizi quriydi va garchi majruh bo’lsada, biz kompozitsiya, deya atashimiz mumkin bo’lgan hikoyaga jon kira boshlagandek bo’ladi.
Savollardan ham bezib ketasan kishi. Endi seni savolsiz javoblar o’ziga torta boshlaganini sezasan. Javlon Jovlidan boshqa yozuvchi yo’qmi, deysan o’zinga o’zing. Turib-turib shuncha o’rganib, hech nimani bilmasligimni bildim, degan hikmat ham joningdan o’tib ketadi. Nimanidir tan olishni istamaysan. Shu payt, kitobni yopasanu, telefoning ekraniga tikilib turasan-da… Yana “Ayol” ga qaytasan. Demak, nimasidir bor.
* * *
Bir holatlar bo’ladi. Bo’ladiki, bo’yla holatlar allaqaysi asarlardan so’ng tajalli etadi. Asarlar bexosdan yo’lakka do’nadiyu, ushbu yo’lakdan sen javonlariga xotiralaring terib qo’yilgan kutubxonaga kirib borasan. Mazkur kutubxonada shunday kitoblar borki, ularni o’qirkan, yaralganingdan beri bilgan, lekin bilishingni bilmagan haqiqatlar serobligini anglaysan va boyagi yo’lakdan minnatdor bo’lib qo’yasan. Kutubxonaning darchalaridan ko’rinib turgan bir parcha osmonga boqib turib, yo’lak asli qayerdan boshlanganini eslashga urinasan. Uringaning sari yo’lakning boshlang’ich nuqtasi olislab, teranlashib boraveradi. Seni bunday holatga solgan kitoblar ko’p bo’lmaydi. Sen u kitoblarni yostig’ing ostiga qo’yib uxlamaysan. Ular jimgina javoningda sarg’ayibgina turaveradi. Ehtimol, o’zingdan ham qizg’onarsan ularni?
Menda shunday bo’ldi. Javlon Jovliyevning hikoyalarini o’qirkan, ularning har qanday kamchiligiga ko’z yumgan holda o’z-o’zimga g’arq bo’laverdim. G’arqlik asnosida qo’llarim so’zlar, tinish belgilari-yu, turli iltijo va haqoratlar, lahzalik quvonchu azaliy g’ussalar aro harakatlanaverdi. Holatdan holatga o’tib borgan sari men bilan, shundoq yonimda, ko’ksimga yuragimdan-da yaqinroq joyda joylashgan yigirma yillik o’limning nafasini tuydim.
Shunday bo’ldiki, men barcha so’zlarning ustidan chizib chiqib, faqat tinish belgilarinigina o’qidim: ? ! ? … , , . !
Ko’nglim hech nimani istamasdi. Ko’zim gavharida akslangan harflar ibtidosida ne iztirob bo’lganini bilgim kelardi, xolos. Men Egamberdiga ham, uning mushtipar xotiniga ham achinmasdim. Bu ularning qismatida bor edi, ammo Tog’aga juda qiyin. Men hamon Tog’aning keyingi taqdiri nima bo’lganiga qiziqyapman. Eng yomoni esa, yozuvchining o’zi ham Tog’aning asli kim ekanini bilmaydi. Bu, albatta, uning aybi emas. Balki, qiziqayotganim uchun men aybdordirman.
Tavrotda bir oyat nozil bo’ladi: “Agar kimki bir odamni qutqarsa, u butun dunyoni qutqaribdi.” Tog’a kimni qutqardi? Qulab borayotgan olamning qo’lidan tutib qololmagani, tutib qolmoqchi bo’lganida olamning o’zi o’zini halok etgani va Tog’aning nomsiz, qolipsiz iztiroblariga doir so’roqlar hamon yondaftarim sahifalariga bir ayanch, bir og’riq saslari ila sado berib turibdi. Javob istamayman…
* * *
O’qib bo’ldim. Chala ishlangandek ko’ringan yakunlar, sun’iylikning isi ufurib turgan bir-ikki personaj va yana allanimadir. Buning hech qanday ahamiyati yo’q, aslida.
Jahon adabiyoti nazariyasiga asos solinganidan beri u hazrati adibdan bittagina savoliga aniq javob so’raydi, xolos: yozganingiz o’quvchiga nima beradi? Bunda muallifning shaxsi, asar saviyasi, kasbiy oriyat, ijodning ilohiylikka daxldorligi, kayfiyat, sabab va natija, ma’no ifodasi, asar uslubining imkoniyat darajasi ikkinchi darajali masala.
Yuqoridagi savolga javob berolmay mulzam turgan Joysni ko’z oldingizga keltira olasizmi? Shunchaki ermakka yozgandim, deb jilmayib qo’ygan Shekspirnichi?
Bugungi kun o’quvchisini faqat ezgulikkagina boshlagan asarlar bilan qoniqtirolmaysiz. U Rumiyning hikmatlari nima maqsadda oqqa ko’chirilganini hali anglab yetgani yo’q. Hazrat Navoiyda “Xamsa”ni yozish fikri qanday tug’ilganini, syujet chizig’i qay manzil tomon yo’nalganini, mazkur turkumdagi doston qahramonlari kimdan prototip qilib olinganiniyu, “Illiada”ni chindan Homer yozganmi, yo yo’qligini bila olmadi. U izlanyapti. U savol berishiga arziydigan yana bir qalamkash paydo bo’lganini bugun his qildim.
Syujetga emas, asar g’oyasigagina e’tibor beradigan avlod shakllandi. Albatta, bemavrid namoyish etilgan libossiz vujud hech qachon go’zallik kasb etmaganidek, syujet – voqeliksiz, yalang’och hech qachon adabiyot bo’lolmaydi, ammo g’oyaning ham o’z adabiy shakllanish silsilalari, izchil fikriy oqim yo’nalishlari bor. Agar syujet aynan shu oqim va silsilalarga hamohang shakllanib boraversa, o’ylaymanki, u o’zini to’laqonli oqlaydi.
“Menga kitob yoqdimi?”, “Men vaqtimga achinmadimmi?”, “Hech yo’q vaqtimga achinishga arzirli kitobmidi u?” – men javob berolmayman, chunki men… hikoyalar ohangi, musaffo tuyg’ular shu’lasi va qon hidi kelib turgan achchiq iztirob ko’lankasi uzra sarxush kezib yuribman.
Ispanlarda “bokketo” degan atama bor. Bu olis kengliklarga bemaqsad, hech nimani o’ylamay, jimgina tikilib turmoq degani. Men kitobning so’ngi sahifasini yopgach, derazadan tashqariga “bokketo” qildim. Boyagi o’lim yanada yaqinlashdi.
* * *
Yaqindan beri yozuvchilarni uch hil baholaydigan bo’ldim:
1. Asarlari tarjima va targ’ib qilinishi kerak bo’lganlar;
2. Asarlari targ’ib qilinishi kerak, ammo tarjima qilish imkonsiz, shaxsiy va milliy kolorit o’ta yuqori bo’lganlar;
3. O’qilishi shart bo’lmaganlar;
Muallifi qay biriga to’g’ri keladi, yo to’rtinchi mezon yaratilishi kerakmi? Savolning shakli ham noaniq. Tarjima qilinishi kerak bo’lsa, masalan, turklarda Jovliyev kabi yozuvchilar serob. Alohida detallar majburan tiqishtirilmagan, hech qanday iddao yo’q, demak, yozganlarini ba’zi istisnolar hisobga olinmasa, tarjima va targ’ib qilinishi mumkin. Harna, arziydi. Tarjimaga-ku arzir, ammo o’qishgachi? Men bir sayt topib olganman: unutilgan kitoblar kutubxonasi. Kataloglarni ko’zdan kechirarkanman, anchadan beri izlab yurganim kitoblarga ko’zim tushadi. Ma’lum bo’ladiki, aslida har qanday buyuk yozuvchi kimningdir “O’qilishi shart bo’lmagan yozuvchilar” ro’yxatida qaysidir o’rinni band qilar ekan. Xolisanillo aytganda, bugundan Jovliyev – men uchun o’qilishi, kuzatib borilishi va ba’zan tanqid, ba’zan e’tirof etilishi shart bo’lgan nosirlar qatorida.
Kitobdan olganlarim ko’p emas. Nari borsa, bir tuzdonni to’ldirar xajmda taassurotlar. Ular qo’rqqanimdek izchil ketayotgan mulohazalarimning tartibini buzmadi. Ular astagina, oyoq uchida shuurimga kirib bordilaru, u yerdan yangi eshik ochib, ruhimga singib ketdilar. Ularning etagiga ilashib qolgan savollar esa alohida bo’limga kirib, javoblarini faqat va faqat vaqt berajagini kutib o’tiradigan bo’ldi.
22.09.2019
