“Қўрқма” янги даврнинг янги ва дардчил, янгича услубда ва ўзига хос янги оҳанг билан ёзилган янги романидир. Жавлон ўз фикри, нияти ифодаси учун шундай — ҳеч кимда ўйламаган бир бадиий усул-йўлни топибди. Янгилик топилдиқлар билан гўзал ва адабиётдаги оргиналлик тақлиддан қутилиш билан, янгича ранг билан бетакрор бўлади.
Баҳодир КАРИМ
ЛИРОТРАГИК РОМАН — “ҚЎРҚМА”
АСАРИ ҲАҚИДА
Аввалиги мен айнан чет элда, хусусан, Германияда таълим олган талабаларнинг тақдири билан қизиққаним, Берлиндаги архив ва кутубхоналарда уларнинг изларини излаганим, дейлик, ўша паллада Фитратнинг “Ҳинд ихтилолчилари” драмаси нашри ёки “Кўмак” мажмуасини айнан кўриб, қўл билан ушлаганим учун бу асар менга қизиқ кўринди, шунинг учун шиддат билан жуда қисқа муддат – уч-тўрт кун ичида ўқидим, деб ўйладим. Бошқаларга таассуротлар айтсам, Жавлон Жовлиевнинг романини бошқаларда ҳам деярлик худди шундай кайфиятда, тез ва қизиқиш билан ўқишибди. Шиддат билан, илҳом билан ёзилган, дарди улкан асарлар шундай ўқилади, деган хаёлга бордим. Демак, бунда бир ҳикмат бор, бунда бир ибрат ва сабоқ бор. Романнинг ўқувчини ўз ўпқонига, уйирим-гирдобига тортиб кетиши яхшиликдан, бадииятдан, тоза ва чўнг ният ижросидан дарак беради.
“Қўрқма” янги даврнинг янги ва дардчил, янгича услубда ва ўзига хос янги оҳанг билан ёзилган янги романидир. Жавлон ўз фикри, нияти ифодаси учун шундай — ҳеч кимда ўйламаган бир бадиий усул-йўлни топибди. Янгилик топилдиқлар билан гўзал ва адабиётдаги оргиналлик тақлиддан қутилиш билан, янгича ранг билан бетакрор бўлади.
Яқин ўтмишдаги барчага маълум ва машҳур аламли ҳодисалар ва Германияга бориб ўқиган талабалар тақдири баёнида Ровий – сўзамол йигит роман марказида туради. Бу йигитнинг туғилиши қизиқ. Олти ойлигидаёқ ота-онасидан ажралган, аммо ёзувчи фантазиясига кўра у айнан ўша маҳали тафаккур ва тасаввур эгасига айланади. Олти ойлик чақалоқ ҳеч қачон теварагида нималар бўлаётганини билмайди, албатта. Аммо ёзувчининг қалами сизни ишонтиради. Бадиий ижодда каламнинг ишонтириш қуввати жуда муҳим саналади.
Романда лирика билан фожеа уйғунлашиб кетади. Драматик турда трагикомедия деган жанр мавжуд. Лекин лиротрагик роман деган адабий-назарий тушунча мавжуд эмас. “Қўрқма” – шундай роман. Ровий кулиб яшайди, ўйланади, мудрайди, ухлайди, уйғонади. Дарвоқе, бу роман туш ва хуш, уйқу ва уйғоқлик, муҳаббат ва нафрат – шу каби бир қатор контрастлар уйғунлигидан майдонга келган. Шунинг учун ёзувчи ўз ровий қаҳрамони хаёлига истаган бир ҳодисани сингдира олади ва буни ўқувчи жуда табиий, самимий қабул қилади.
Роман қаҳрамони фикрчан одам, жуда улкан тафтишчи. Ўзини ва ўзига яқин-йироқ инсонларни, уларнинг оиласини, ўзига тенгқур талабаларни реал ҳаётда ва хаёл кўзгусида тафтиш этади, энг муҳими, ўтган аср бошларида хорижга кетган талабалар дунёсини, орзу-истакларини таҳлил этиб, замона ёшлари турмуши билан таққослайди.
“Қўрқма” – ҳис-ҳаяжон романи. Ундаги бадиий ғоя кенг миқёсли, унда миллат ва Ватан дарди бор. Бу муаммо бугун ва бир аср олдинги ёшлар ҳаёти мисолида туш ва хуш оралиғида, тажоҳили орифона йўсинда баъзан пичинг ва кесатик қамровида бадиий ифода этилади. Муаллиф мудроқ кўнгилларни уйғотишни истайди; одамлар ўз яратилиш тийнатига чуқур назар солишини хоҳлайди.
“Қўрқма”нинг ровийси дардга чалинган тарихчи талаба. Дарду хаёлини рамзий маъно ташийдиган етмиш талаба эгаллаб олган. Архив титкилайди. Унинг фикри тоза, теран, миллий мезони аниқ. У атрофида юрган сотқинлардан, эшакқуртлардан, қўйлардан, хоинлардан, қони айниганлардан, жигари қотиб, юраги юрмаётганлардан норози бўлиб юради.
Романнинг ўзига хос услубида вақт ва воқелик тизими, кетма-кетлиги, уларнинг чегаралари исталган маҳали бузилиши мумкин ва бу ҳол табиий туюлади.
Гўри Амир мақбарасига бориб, Ватанга хизмат борасида онт ичиб, Германияга ўқишга кетган талабалар қисмати жуда қизиқ. Саттор Жаббор, Марям Султонмуродова, Аҳмад Шукрий, Абдуваҳоб Муродий каби талабаларни, у ерда “Кўмак” журнали чиқарганини, театр труппаси ташкил этишганини кўпчилик билади. Романда уларнинг мактублари, терговчилар билан бўлган савол-жавоблари келтирилади. Булар бадиий адабиётнинг рамз тилига маҳорат билан кўчиради. Талабаларнинг ўқишида Олимжон Идрисий деган шахс Бухоро ва Туркистон ҳукумати билан Германия ўртасида тилмочлик қилади. Григорий Мейерсон деган ғалати шахс — талабаларни мажбурлаб ортига қайтариш учун Собиқ иттифоқ вакили бўлиб Берлинга боради. Германияда ўқиётган талабалар қаршилигига учраган Мейерсон “Қўрқма” муаллифининг ҳам нафратидан бебаҳра қолмайди. “Сичқон яхмалак учса арзигулик бош! Тошбақа бўйнидай бужмайган қулоқ! Қишлоқ йўлидай нотекис башара! Итбалиқлар сузгудек кўз! Бойўғли қидирган икки вайрона — бурун! Буларнинг барчаси, Мейерсон шахсий мулки”. Сочилмаган, бир жойга жаманган, ноанъанавий ва ёзувчининг антипатияси билан чизилган портрет.
Романнинг ифода йўсинида ортиқча “деди-деди”лар ҳам, зерикарли узундан-узун дологлар ҳам йўқ. Жумлалари маънили, таъсирли ва пишиқ. Бирор қисқа жумла бошини ўқийсиз, унинг давоми сиз ўйлаганча тугамайди. Бошқача фикр, бошқача сўз ва қўшимчалар билан туганчига етади гап. Шунинг учун ўша жумлани қайта ўқишга зарурат сезасиз. Ҳаддан ташқари файласуф, оқилу доно бўлишга ружу қўйиш ҳам кузатилмайди. Романда алғов-далғовли аср воқеалари, ўтган замон ва унинг ичида ҳаракатланаётган инсонлар образи бор. Асосий саҳнада — Ровий.
“Қўрқма” – тақдирлар, таҳқирлар, таъбир ва тадбирлар романи. Унда тарих, инграниш, чорлов, надомат, нафрат, меҳр-мурувват мужассам.
“Қўрқма” — дардлар гармонияси. Бу романни фикрлаб, хаёл ва ақлни ишга солиб, ора-сира сюжетнинг узилган ипларини улаб ўқиш керак.
Китобда деярлик ҳамма билиб, айтиб, аммо ёза билмай, кўпчилик ичида юрган ҳодисалар баён қилинади. Уларни Жавлон Жовлиев оригинал услубда ифода этади. Воқелик ҳақиқатини айта олиш йўриғи – бу услубий янгилик ҳар кимнинг эътиборини тортади.
Шу романи билан Жавлон Жовлиев катта одамга айланди. Илм, маҳорат, маданият, истеъдод намойиши одамнинг, айниқса, ижодкорнинг мартабасини белгилаб беради. Тўғриси, китобдаги бугун ва тарих манзаралари ҳалига қадар, эсга олинса, асрий ғам-ташвиш, орзу-армонлар одамнинг юрагини ўртайди.
Ўзбекнинг ор-номуси, ҳаёси-иффати, ҳаракати-интилишлари – “Қўрқма” шулар юзига тутилган кўзгу саналади.
“Қўрқма” нима у? Нима учун “Қўрқма”? Хавф нимада? Хавфнинг илдиз ҳар бир кимсанинг ўзида; ўзининг кимлигини англамаслигидан пайдо бўлади. Роман номидан ундов сезилиб турибди. Мард, ориятли, ботир, баҳодир, шерюрак, паҳлавон бўлиб, қўрқмай яшамоқ керак. Роман ўқувчини элпарвар, ватанпарвар, миллатпарвар, ҳақиқатпарвар бўлишга чақиради.
Қўрқоқлик ёмон, эл-юртни қултабиат, қулфитратлар, қулфарзандлар билан тўлдириш фожеа. Ҳикмат: “Мардларнинг онасигина онадир фақат”. Танбеҳли савол: “Оналар, сиз кимларни туғаётибсиз?!”. Мулоҳаза: “Она тирик, ота тирик, аммо бола етим қўйдай ўсди. Болаликдан мардикор бўлиб ўсди”. Ўзи эса бошқача эканини билади: “Мен эса барига тупуриб ўсдим…, бобомнинг қўйнида қийқириб ўсдим”… Ёзувчининг бундай оғриқли ўйлари ўқувчини сергаклантиради.
Асарда мустабид замонларни қўмсаб қолган чоллар тасвирланган саҳифалари келади ва ровий бундай ўринларда таҳдиддан ҳам тоймайди: “Мен шу чолларнинг оғзини тупроқ билан тўлдиргим келади”. Айрим оғриқлар асосий мавзуга ўхшатиш санъати билан осон боғланади: “Орол каби йўқликка сингиб кетган йигитларни топа олармиканман?”, “Орол денгизи каби мамлакатда қаҳрамон ҳам қуриган бўлса абадулабад!” Ёзувчи баъзан илгари сурилаётган адабий тезис баёни учун ўтган асрнинг 20-йиллари талабалари тафаккурдан фойдаланади: “Биз мағлуб миллатмиз, ғурурни унутган, қорин учун яшашга ўрганган ва кўнган!” Берлинда ўқиётган замонавий талабаларга баҳо берилади: “Ўқиш баҳона даромад учун келганлари ҳам ҳисобсиз”. Ҳақиқат аччиқ бўлади. Лолани излаб Берлинга борган йигитдан у ерда ўқиётган ҳеч ким Ватан тўғрисида бир оғиз сўз сўрамайди. Шунинг учун уларга “зиёли кўринишидаги жаҳолатсан, вафо ниқобидаги хиёнатсан”, деб очиқ айтади. Зиёли қиёфасидаги жоҳилнинг бир қирраси асарда Улуғ Курсдош образи орқали кўрсатилади. Улуғ Курсдошлар галареяси – булар миллатни, маънавиятни, илм-фанни емирган эшакқуртлар, маданий қўйлар.
Эътибор берилса, романдаги образларга исмлар берилмаган. Хусусан, амакиларини тўнғич, сувчи, домла, тракторчи, табелчи, кенжа деб атай умумий ном билан атайди. Ном беришга арзимайдиган бу тоифа.
Асарни меҳр билан ҳикмат ва ҳақиқат излаб ўқиган одам “Севги ҳам беш ҳарф, кафан ҳам”, “Ўлим қаҳрамонлик бўлмаган, тириклар керак миллатга!”, “Тарихга тупуриш санъати фан қилиб ўқитилди” каби жумлаларга дуч келади. “Ё Худойим, то қиёмат Ватан бизга омонатдир, омонатдир, унга хиёнат – қиёматдир, қиёматдир, қиёматдир!” Роман шундай хитбо билан тугалланади.
Танқид ва хато – излаган уни ҳам топади. “Ҳақиқатни топишдан кўра, хатоларни топиш осон бўлади” (И.В.Гёте). Негизига ҳақиқат сингдирилган асарларнинг ҳақиқатини топиб ўқиш ва уқиш керак.
Табиийки, “Қўрқма” романини ўқиш жараёнида фикрлар пайдо бўлади: бадиий асар ҳис-туйғули, ҳайрат-ҳаяжонли, қувонч-қайғули, файзли бўлса, мисоли гуркираган ям-яшил дарахтга ўхшаб кўринади. Бундай сифатларга эга бўлмаган асар ҳам дарахт. Аммо унинг баргларини совуқ урган, илдизи бўш, шохлари қуриб қотган бўлади. Кўзга хунук кўринади, сояси ўзига тушмайди. “Қўрқма” — гуркираган ям-яшил дарахт. Аммо ора-сира бир-ярим қурушқоқ новдалари бор. Уларни гулқайчи билан беозоргина буташ керак. Дейлик, айрим беҳаё, яланғоч эпизодларни пардалаш, тасвирни бадиий адабиётнинг рамзлар тилига кўчириш лозим эди. Юмшоқ қилиб, аяб айтганда бундай арзимас нуқталар асарнинг умумпафосига заҳа етказади. Ёшликка баҳор ва яшиллик ярашади. Ёшлик эҳтирослар, орзулар, туйғулар, яхшилик ва яшиллик билан бирга туғишган бўлади. Орзулар баҳори билан ака-ука, опа-сингил тутинади. “Қўрқма” ёш ёзувчининг шунда палладаги ижод маҳсулидир.
Хулосага келдим. Замонавий ўзбек адабиёти тарихида санаб ўтиладиган, ўқишга тавсия қилинадиган асарлар бор. Улар номини ҳамма билади. Такрорлашга зарурат бўлмаса керак. Менимча, “Қўрқма” келгусида шу саноқли романлар қаторига киради. Ўзбек адабиёти тарихининг узун йўли ва йўлларида муҳташам маънавият бекатлари бор. “Қўрқма” адабиётчиларни Жавлон Жовлиев бекатида бир тўхтаб ўйлашга мажбур қиладиган роман, менимча.
“Qoʼrqma” yangi davrning yangi va dardchil, yangicha uslubda va oʼziga xos yangi ohang bilan yozilgan yangi romanidir. Javlon oʼz fikri, niyati ifodasi uchun shunday — hech kimda oʼylamagan bir badiiy usul-yoʼlni topibdi. Yangilik topildiqlar bilan goʼzal va adabiyotdagi orginallik taqliddan qutilish bilan, yangicha rang bilan betakror boʼladi.
Bahodir KАRIM
LIROTRАGIK ROMАN — “QOʼRQMА”
АSАRI HАQIDА
Аvvaligi men aynan chet elda, xususan, Germaniyada taʼlim olgan talabalarning taqdiri bilan qiziqqanim, Berlindagi arxiv va kutubxonalarda ularning izlarini izlaganim, deylik, oʼsha pallada Fitratning “Hind ixtilolchilari” dramasi nashri yoki “Koʼmak” majmuasini aynan koʼrib, qoʼl bilan ushlaganim uchun bu asar menga qiziq koʼrindi, shuning uchun shiddat bilan juda qisqa muddat – uch-toʼrt kun ichida oʼqidim, deb oʼyladim. Boshqalarga taassurotlar aytsam, Javlon Jovlievning romanini boshqalarda ham deyarlik xuddi shunday kayfiyatda, tez va qiziqish bilan oʼqishibdi. Shiddat bilan, ilhom bilan yozilgan, dardi ulkan asarlar shunday oʼqiladi, degan xayolga bordim. Demak, bunda bir hikmat bor, bunda bir ibrat va saboq bor. Romanning oʼquvchini oʼz oʼpqoniga, uyirim-girdobiga tortib ketishi yaxshilikdan, badiiyatdan, toza va choʼng niyat ijrosidan darak beradi.
“Qoʼrqma” yangi davrning yangi va dardchil, yangicha uslubda va oʼziga xos yangi ohang bilan yozilgan yangi romanidir. Javlon oʼz fikri, niyati ifodasi uchun shunday — hech kimda oʼylamagan bir badiiy usul-yoʼlni topibdi. Yangilik topildiqlar bilan goʼzal va adabiyotdagi orginallik taqliddan qutilish bilan, yangicha rang bilan betakror boʼladi.
Yaqin oʼtmishdagi barchaga maʼlum va mashhur alamli hodisalar va Germaniyaga borib oʼqigan talabalar taqdiri bayonida Roviy – soʼzamol yigit roman markazida turadi. Bu yigitning tugʼilishi qiziq. Olti oyligidayoq ota-onasidan ajralgan, ammo yozuvchi fantaziyasiga koʼra u aynan oʼsha mahali tafakkur va tasavvur egasiga aylanadi. Olti oylik chaqaloq hech qachon tevaragida nimalar boʼlayotganini bilmaydi, albatta. Аmmo yozuvchining qalami sizni ishontiradi. Badiiy ijodda kalamning ishontirish quvvati juda muhim sanaladi.
Romanda lirika bilan fojea uygʼunlashib ketadi. Dramatik turda tragikomediya degan janr mavjud. Lekin lirotragik roman degan adabiy-nazariy tushuncha mavjud emas. “Qoʼrqma” – shunday roman. Roviy kulib yashaydi, oʼylanadi, mudraydi, uxlaydi, uygʼonadi. Darvoqe, bu roman tush va xush, uyqu va uygʼoqlik, muhabbat va nafrat – shu kabi bir qator kontrastlar uygʼunligidan maydonga kelgan. Shuning uchun yozuvchi oʼz roviy qahramoni xayoliga istagan bir hodisani singdira oladi va buni oʼquvchi juda tabiiy, samimiy qabul qiladi.
Roman qahramoni fikrchan odam, juda ulkan taftishchi. Oʼzini va oʼziga yaqin-yiroq insonlarni, ularning oilasini, oʼziga tengqur talabalarni real hayotda va xayol koʼzgusida taftish etadi, eng muhimi, oʼtgan asr boshlarida xorijga ketgan talabalar dunyosini, orzu-istaklarini tahlil etib, zamona yoshlari turmushi bilan taqqoslaydi.
“Qoʼrqma” – his-hayajon romani. Undagi badiiy gʼoya keng miqyosli, unda millat va Vatan dardi bor. Bu muammo bugun va bir asr oldingi yoshlar hayoti misolida tush va xush oraligʼida, tajohili orifona yoʼsinda baʼzan piching va kesatik qamrovida badiiy ifoda etiladi. Muallif mudroq koʼngillarni uygʼotishni istaydi; odamlar oʼz yaratilish tiynatiga chuqur nazar solishini xohlaydi.
“Qoʼrqma”ning roviysi dardga chalingan tarixchi talaba. Dardu xayolini ramziy maʼno tashiydigan yetmish talaba egallab olgan. Аrxiv titkilaydi. Uning fikri toza, teran, milliy mezoni aniq. U atrofida yurgan sotqinlardan, eshakqurtlardan, qoʼylardan, xoinlardan, qoni ayniganlardan, jigari qotib, yuragi yurmayotganlardan norozi boʼlib yuradi.
Romanning oʼziga xos uslubida vaqt va voqelik tizimi, ketma-ketligi, ularning chegaralari istalgan mahali buzilishi mumkin va bu hol tabiiy tuyuladi.
Goʼri Аmir maqbarasiga borib, Vatanga xizmat borasida ont ichib, Germaniyaga oʼqishga ketgan talabalar qismati juda qiziq. Sattor Jabbor, Maryam Sultonmurodova, Аhmad Shukriy, Аbduvahob Murodiy kabi talabalarni, u yerda “Koʼmak” jurnali chiqarganini, teatr truppasi tashkil etishganini koʼpchilik biladi. Romanda ularning maktublari, tergovchilar bilan boʼlgan savol-javoblari keltiriladi. Bular badiiy adabiyotning ramz tiliga mahorat bilan koʼchiradi. Talabalarning oʼqishida Olimjon Idrisiy degan shaxs Buxoro va Turkiston hukumati bilan Germaniya oʼrtasida tilmochlik qiladi. Grigoriy Meyerson degan gʼalati shaxs — talabalarni majburlab ortiga qaytarish uchun Sobiq ittifoq vakili boʼlib Berlinga boradi. Germaniyada oʼqiyotgan talabalar qarshiligiga uchragan Meyerson “Qoʼrqma” muallifining ham nafratidan bebahra qolmaydi. “Sichqon yaxmalak uchsa arzigulik bosh! Toshbaqa boʼyniday bujmaygan quloq! Qishloq yoʼliday notekis bashara! Itbaliqlar suzgudek koʼz! Boyoʼgʼli qidirgan ikki vayrona — burun! Bularning barchasi, Meyerson shaxsiy mulki”. Sochilmagan, bir joyga jamangan, noanʼanaviy va yozuvchining antipatiyasi bilan chizilgan portret.
Romanning ifoda yoʼsinida ortiqcha “dedi-dedi”lar ham, zerikarli uzundan-uzun dologlar ham yoʼq. Jumlalari maʼnili, taʼsirli va pishiq. Biror qisqa jumla boshini oʼqiysiz, uning davomi siz oʼylagancha tugamaydi. Boshqacha fikr, boshqacha soʼz va qoʼshimchalar bilan tuganchiga yetadi gap. Shuning uchun oʼsha jumlani qayta oʼqishga zarurat sezasiz. Haddan tashqari faylasuf, oqilu dono boʼlishga ruju qoʼyish ham kuzatilmaydi. Romanda algʼov-dalgʼovli asr voqealari, oʼtgan zamon va uning ichida harakatlanayotgan insonlar obrazi bor. Аsosiy sahnada — Roviy.
“Qoʼrqma” – taqdirlar, tahqirlar, taʼbir va tadbirlar romani. Unda tarix, ingranish, chorlov, nadomat, nafrat, mehr-muruvvat mujassam.
“Qoʼrqma” — dardlar garmoniyasi. Bu romanni fikrlab, xayol va aqlni ishga solib, ora-sira syujetning uzilgan iplarini ulab oʼqish kerak.
Kitobda deyarlik hamma bilib, aytib, ammo yoza bilmay, koʼpchilik ichida yurgan hodisalar bayon qilinadi. Ularni Javlon Jovliev original uslubda ifoda etadi. Voqelik haqiqatini ayta olish yoʼrigʼi – bu uslubiy yangilik har kimning eʼtiborini tortadi.
Shu romani bilan Javlon Jovliev katta odamga aylandi. Ilm, mahorat, madaniyat, isteʼdod namoyishi odamning, ayniqsa, ijodkorning martabasini belgilab beradi. Toʼgʼrisi, kitobdagi bugun va tarix manzaralari haliga qadar, esga olinsa, asriy gʼam-tashvish, orzu-armonlar odamning yuragini oʼrtaydi.
Oʼzbekning or-nomusi, hayosi-iffati, harakati-intilishlari – “Qoʼrqma” shular yuziga tutilgan koʼzgu sanaladi.
“Qoʼrqma” nima u? Nima uchun “Qoʼrqma”? Xavf nimada? Xavfning ildiz har bir kimsaning oʼzida; oʼzining kimligini anglamasligidan paydo boʼladi. Roman nomidan undov sezilib turibdi. Mard, oriyatli, botir, bahodir, sheryurak, pahlavon boʼlib, qoʼrqmay yashamoq kerak. Roman oʼquvchini elparvar, vatanparvar, millatparvar, haqiqatparvar boʼlishga chaqiradi.
Qoʼrqoqlik yomon, el-yurtni qultabiat, qulfitratlar, qulfarzandlar bilan toʼldirish fojea. Hikmat: “Mardlarning onasigina onadir faqat”. Tanbehli savol: “Onalar, siz kimlarni tugʼayotibsiz?!”. Mulohaza: “Ona tirik, ota tirik, ammo bola yetim qoʼyday oʼsdi. Bolalikdan mardikor boʼlib oʼsdi”. Oʼzi esa boshqacha ekanini biladi: “Men esa bariga tupurib oʼsdim…, bobomning qoʼynida qiyqirib oʼsdim”… Yozuvchining bunday ogʼriqli oʼylari oʼquvchini sergaklantiradi.
Аsarda mustabid zamonlarni qoʼmsab qolgan chollar tasvirlangan sahifalari keladi va roviy bunday oʼrinlarda tahdiddan ham toymaydi: “Men shu chollarning ogʼzini tuproq bilan toʼldirgim keladi”. Аyrim ogʼriqlar asosiy mavzuga oʼxshatish sanʼati bilan oson bogʼlanadi: “Orol kabi yoʼqlikka singib ketgan yigitlarni topa olarmikanman?”, “Orol dengizi kabi mamlakatda qahramon ham qurigan boʼlsa abadulabad!” Yozuvchi baʼzan ilgari surilayotgan adabiy tezis bayoni uchun oʼtgan asrning 20-yillari talabalari tafakkurdan foydalanadi: “Biz magʼlub millatmiz, gʼururni unutgan, qorin uchun yashashga oʼrgangan va koʼngan!” Berlinda oʼqiyotgan zamonaviy talabalarga baho beriladi: “Oʼqish bahona daromad uchun kelganlari ham hisobsiz”. Haqiqat achchiq boʼladi. Lolani izlab Berlinga borgan yigitdan u yerda oʼqiyotgan hech kim Vatan toʼgʼrisida bir ogʼiz soʼz soʼramaydi. Shuning uchun ularga “ziyoli koʼrinishidagi jaholatsan, vafo niqobidagi xiyonatsan”, deb ochiq aytadi. Ziyoli qiyofasidagi johilning bir qirrasi asarda Ulugʼ Kursdosh obrazi orqali koʼrsatiladi. Ulugʼ Kursdoshlar galareyasi – bular millatni, maʼnaviyatni, ilm-fanni yemirgan eshakqurtlar, madaniy qoʼylar.
Eʼtibor berilsa, romandagi obrazlarga ismlar berilmagan. Xususan, amakilarini toʼngʼich, suvchi, domla, traktorchi, tabelchi, kenja deb atay umumiy nom bilan ataydi. Nom berishga arzimaydigan bu toifa.
Аsarni mehr bilan hikmat va haqiqat izlab oʼqigan odam “Sevgi ham besh harf, kafan ham”, “Oʼlim qahramonlik boʼlmagan, tiriklar kerak millatga!”, “Tarixga tupurish sanʼati fan qilib oʼqitildi” kabi jumlalarga duch keladi. “Yo Xudoyim, to qiyomat Vatan bizga omonatdir, omonatdir, unga xiyonat – qiyomatdir, qiyomatdir, qiyomatdir!” Roman shunday xitbo bilan tugallanadi.
Tanqid va xato – izlagan uni ham topadi. “Haqiqatni topishdan koʼra, xatolarni topish oson boʼladi” (I.V.Gyote). Negiziga haqiqat singdirilgan asarlarning haqiqatini topib oʼqish va uqish kerak.
Tabiiyki, “Qoʼrqma” romanini oʼqish jarayonida fikrlar paydo boʼladi: badiiy asar his-tuygʼuli, hayrat-hayajonli, quvonch-qaygʼuli, fayzli boʼlsa, misoli gurkiragan yam-yashil daraxtga oʼxshab koʼrinadi. Bunday sifatlarga ega boʼlmagan asar ham daraxt. Аmmo uning barglarini sovuq urgan, ildizi boʼsh, shoxlari qurib qotgan boʼladi. Koʼzga xunuk koʼrinadi, soyasi oʼziga tushmaydi. “Qoʼrqma” — gurkiragan yam-yashil daraxt. Аmmo ora-sira bir-yarim qurushqoq novdalari bor. Ularni gulqaychi bilan beozorgina butash kerak. Deylik, ayrim behayo, yalangʼoch epizodlarni pardalash, tasvirni badiiy adabiyotning ramzlar tiliga koʼchirish lozim edi. Yumshoq qilib, ayab aytganda bunday arzimas nuqtalar asarning umumpafosiga zaha yetkazadi. Yoshlikka bahor va yashillik yarashadi. Yoshlik ehtiroslar, orzular, tuygʼular, yaxshilik va yashillik bilan birga tugʼishgan boʼladi. Orzular bahori bilan aka-uka, opa-singil tutinadi. “Qoʼrqma” yosh yozuvchining shunda palladagi ijod mahsulidir.
Xulosaga keldim. Zamonaviy oʼzbek adabiyoti tarixida sanab oʼtiladigan, oʼqishga tavsiya qilinadigan asarlar bor. Ular nomini hamma biladi. Takrorlashga zarurat boʼlmasa kerak. Menimcha, “Qoʼrqma” kelgusida shu sanoqli romanlar qatoriga kiradi. Oʼzbek adabiyoti tarixining uzun yoʼli va yoʼllarida muhtasham maʼnaviyat bekatlari bor. “Qoʼrqma” adabiyotchilarni Javlon Jovliev bekatida bir toʼxtab oʼylashga majbur qiladigan roman, menimcha.
