Ота-онангизнинг хизматини адо этаётганда, уларга оҳиста сўйланг. Агар улар сизнинг айтганларингизни қилишни истамаётганликларини кўрсангиз, бари бир тавозеда тураверинг ва одоб қоидаларини бузманг. Ҳатто қон ютиб турган бўлсангиз ҳам, койинганингизни билдирманг.

КУН ФУ ЗИ ҲИКМАТЛАРИ

  Хитойдаги илм-фан тараққиётида Кун Фу Зи (Конфутсий) ва унинг мактаби алоҳида аҳамиятга эга. Унинг Хитой фалсафаси тарихида тутган ўрнини Суқротнинг юнон фалсафаси тарихидаги ўрнигагина қиёслаш мумкин, холос.

Кун Фу Зи милоддан илгари тахминан 551—471-йилларда яшаган. Унинг бутун дунёда машҳур бўлган номи «кун» ва «футзи» сўзлари асосида ясалган. «Кун» ҳозирги вақтда фамилияни англатувчи сўз бўлса, «Фу» файласуф, «Зи» ўқитувчи (устоз,донишманд) маъноларини ифодаловчи сўзлардир. Яъни Кун Фу Зи «фалсафа устози» деган сўзларнинг фамилия мақомини олган шаклидир.

Кун Фу Зи яшаган даврдан «Тўрт асос» ва «Беш асос» деган улкан ёзма ёдгорликлар сақланиб қолган. «Беш асос» Кун Фу Зига қадар яратилган «Қўшиқлар китоби», «Таомиллар китоби» («Маросимлар китоби»), «Ривоятлар китоби» ва «Фолбинлик китоби» («ўзгаришлар китоби») цингари қисмлардан иборат бўлган. Лекин бу китобларнинг барчаси кунфузийлик таълимоти асосида қайта ишланган ва Кун Фу Зи таълимотининг моҳиятини очишга хизмат қилиб келган. «Тўрт асос» эса Кун Фу Зи «Ҳикматлар»идан ташқари, «Менсзи» («Мен-муаллим»), «Буюк таълимот» ва «Оралиқ ҳақидаги таълимот» сингари Конфутсий шогирдларининг ҳикматли сўзларидан ташкил топган.

Кун Фу Зи таълимоти марказида «муруватли зот» туради. У ҳукмрон табақанинг идеал вакили бўлиб, Кун Фу Зи таълимоти ёрдамида ўзида жамият фаровонлигини таъминлай ва маънавий асосларини ифодалай оладиган олижаноб фазилатларни шакллантирган. Кун Фу Зи «Ҳикматлар»и «муруватли зот»нинг шундай юксак инсоний фазилатларини акс эттиради.

Аниқроқ айтсак, бу зот олий ҳукмдорга нисбатан чуқур эҳтиромли, халққа эса муруватли бўлувчи, бутун куч ва қобилиятини жамият олдидаги бурчини оқлашга, миллий урф-одат ва анъаналарнинг тўла-тўкис бажарилишини таъминлашга сарф этувчи кишидир. Шунинг учун ҳам унинг ўгитлари, панду насиҳатлари Хитойда ҳанузга қадар қадрланиб келади.

Устоз айтарди:

— Ота-онангизнинг хизматини адо этаётганда, уларга оҳиста сўйланг. Агар улар сизнинг айтганларингизни қилишни истамаётганликларини кўрсангиз, бари бир тавозеда тураверинг ва одоб қоидаларини бузманг. Ҳатто қон ютиб турган бўлсангиз ҳам, койинганингизни билдирманг.

Мен Сун устоздан фарзандлик бурчи нима, деб сўради. Устоз жавоб берди:
— Тузукдан чиқмаслик.

Фан Чи от аравани ҳайдаб борарди, шунда Устоз айтди:

— Мен Сун мендан фарзандлик бурчи нима, деб сўради. Мен унга: тузукни бузмасликдир, деб айтдим.
— Бунинг маъноси нима? — деб сўради Фан Чи.

Шунда Устоз жавоб берди:
— Ота-она тириклигида уларга яхши хизмат қилмоқдир. Қазо қилсалар — кўмиб келмоқ ва зарур расм-русумларни адо этмоқликдир.

Устоз айтарди:
— Агар ўқисанг-у ўйламасанг — чалкашиб қоласан. Агар ўйласанг-у ўқимасанг — шубҳа-гумонлар тагида қолиб кетасан.

Устоз айтарди:
— Ота-онангиз тирик экан, улардан узоқ кетманг. Агар бориш зарур бўлиб қолса, қаерга боришингизни уларга маълум қилиб кетинг.

Устоз айтарди:
— Қадимларда кам сўйлашарди, ўз сўзларининг ортидан етолмай қолишдан қўрқишарди.

Устоз айтарди:
— Эҳтиёткор одамлар камдан-кам хато қиладилар.

Устоз айтарди:
— Муносиб хулқли киши сўзларни шошилмасдан сўйлагани маъқул ва ишларни жадал адо этмоғи афзал.

Ян Юан ҳақиқий одамийлик нима, деб сўради.

— Одам ўзини тута билиши ва адаб таомилларига риоя этиши керак, — деб жавоб берди Устоз, — мана шу чинакам одамийлик бўлади. Бир сафар ўзингни тутишга ўргансанг ва адабга риоя қилган ҳолда ҳаракат қилсанг, шунда бутун Осмон сени одамий экан, деб атайди. Одамий бўлиш ёки бўлмаслик фақат кишининг ўзигагина боғлиқ, — ахир бу нарса бошқаларга боғлиқ бўлиши сира ақлга тўғри келадими?

— Марҳамат қилиб айтинг-чи, бунга қандай эришса боиади?

Устоз айтди:
— Адабга зид нарсаларга қараманг. Адабга зид нарсаларни эшитманг. Адабга хилоф нарсаларни гапирманг. Адабга хилоф нарсаларни қилманг.

KUN FU ZI HIKMATLARI

Xitoydagi ilm-fan taraqqiyotida Kun Fu Zi (Konfutsiy) va uning maktabi alohida ahamiyatga ega. Uning Xitoy falsafasi tarixida tutgan o’rnini Suqrotning yunon falsafasi tarixidagi o’rnigagina qiyoslash mumkin, xolos.

Kun Fu Zi miloddan ilgari taxminan 551—471-yillarda yashagan. Uning butun dunyoda mashhur bo’lgan nomi «kun» va «fut zi» so’zlari asosida yasalgan «Kun» hozirgi vaqtda familiyani anglatuvchi so’z bo’lsa, «Fu» faylasuf, «Zi» o’qituvchi (ustoz,donishmand) ma’nolarini ifodalovchi so’zlardir. Ya’ni Kun Fu Zi «falsafa o’qituvchisi» degan so’zlarning familiya maqomini olgan shaklidir.

Kun Fu Zi yashagan davrdan «To’rt asos» va «Besh asos» degan ulkan yozma yodgorliklar saqlanib qolgan. «Besh asos» Kun Fu Ziga qadar yaratilgan «Qo’shiqlar kitobi», «Taomillar kitobi» («Marosimlar kitobi»), «Rivoyatlar kitobi» va «Folbinlik kitobi» («o’zgarishlar kitobi») singari qismlardan iborat bo’lgan. Lekin bu kitoblarning barchasi konfuziylik ta’limoti asosida qayta ishlangan va Kun Fu Zi ta’limotining mohiyatini ochishga xizmat qilib kelgan. «To’rt asos» esa Konfutsiy «Hikmatlar»idan tashqari, «Menszi» («Men-muallim»), «Buyuk ta’limot» va «Oraliq haqidagi ta’limot» sin-gari Konfutsiy shogirdlarining hikmatli so’zlaridan tashkil topgan.

Kun Fu Zi ta’limoti markazida «muruwatli zot» turadi. U hukmron tabaqaning ideal vakili bo’lib, Kun Fu Zi ta’limoti yordamida o’zida jamiyat farovonligini ta’minlay va ma’naviy asoslarini ifodalay oladigan olijanob fazilatlarni shakllantirgan. Kun Fu Zi «Hikmatlar»i «muruwatli zot»ning shunday yuksak insoniy fazilatlarini aks ettiradi.

Aniqroq aytsak, bu zot oliy hukmdorga nisbatan chuqur ehtiromli, xalqqa esa muruwatli bo’luvchi, butun kuch va qobiliyatini jamiyat oldidagi burchini oqlashga, milliy urf-odat va an’analarning to’la-to’kis bajarilishini ta’minlashga sarf etuvchi kishidir. Shuning uchun ham uning o’gitlari, pand-u nasihatlari Xitoyda hanuzga qadar qadrlanib keladi.

Ustoz aytardi:

— Ota-onangizning xizmatini ado etayotganda, ularga ohista so’ylang. Agar ular sizning aytganlaringizni qilishni istamayotganliklarini ko’rsangiz, bari bir tavozeda turavering va odob qoidalarini buzmang. Hatto qon yutib turgan bo’lsangiz ham, koyinganingizni bildirmang.

Men Sun ustozdan farzandlik burchi nima, deb so’radi. Ustoz javob berdi:
— Tuzukdan chiqmaslik.

Fan Chi ot aravani haydab borardi, shunda Ustoz aytdi:

— Men Sun mendan farzandlik burchi nima, deb so’radi. Men unga: tuzukni buzmaslikdir, deb aytdim.
— Buning ma’nosi nima? — deb so’radi Fan Chi.

Shunda Ustoz javob berdi:
— Ota-ona tirikligida ularga yaxshi xizmat qilmoqdir. Qazo qilsalar — ko’mib kelmoq va zarur rasm-rusumlarni ado etmoqlikdir.

Ustoz aytardi:
— Agar o’qisang-u o’ylamasang — chalkashib qolasan. Agar o’ylasang-u o’qimasang — shubha-gumonlar tagida qolib ketasan.

Ustoz aytardi:
— Ota-onangiz tirik ekan, ulardan uzoq ketmang. Agar borish zarur bo’lib qolsa, qayerga borishingizni ularga malum qilib keting.

Ustoz aytardi:
— Qadimlarda kam so’ylashardi, o’z so’zlarining ortidan yetolmay qolishdan qo’rqishardi.

Ustoz aytardi:
— Ehtiyotkor odamlar kamdan-kam xato qiladilar.

Ustoz aytardi:
— Munosib xulqli kishi so’zlarni shoshilmasdan so’ylagani ma’qul va ishlarni jadal ado etmog’i afzal.

Yan Yuan haqiqiy odamiylik nima, deb so’radi.

— Odam o’zini tuta bilishi va adab taomillariga rioya etishi kerak, — deb javob berdi Ustoz, — mana shu chinakam odamiylik bo’ladi. Bir safar o’zingni tutishga o’rgansang va adabga rioya qilgan holda harakat qilsang, shunda butun Osmon seni odamiy ekan, deb ataydi. Odamiy bo’lish yoki bo’lmaslik faqat kishining o’zigagina bog’liq, — axir bu narsa boshqalarga bog’liq bo’lishi sira aqlga to’g’ri keladimi?

— Marhamat qilib ayting-chi, bunga qanday erishsa boiadi?

Ustoz aytdi:
— Adabga zid narsalarga qaramang. Adabga zid narsalarni eshitmang. Adabga xilof narsalarni gapirmang. Adabga xilof narsalarni qilmang.

Konfutsiy. Hikmatlar (2010) by Khurshid Davron on Scribd