Абдулла Қодирий «Муштум» ойномасининг 1928 йилги 27-сонида Овсар имзоси билан «Йиғинди гаплар» мақоласини эълон қиладилар. Бу мақола ўша пайтда ақллар орасида кўп гап-сўз ва турли мулоҳазаларга сабаб бўлади. Адиб Ўзбекистон Жиноят Қонунлари мажмуасининг «Раҳбар ходимларни обрўсизлантириш» деган моддаси билан қораланади. Қарийб уч ойлик сўроқ-терговдан сўнг, ёзувчи судда ўзининг ҳақлигини исботловчи ёзма нутқини ўқиб берадилар.
Адибнинг ана шу нутқини ўқувчилар эътиборига ҳавола қилишни лозим топдик. Ундаги «Кулги ҳақида» ва «Таржимаи ҳол» бўлимлари марҳум отамиз — Ҳабибулло Қодирий тайёрлаган Абдулла Қодирий китобларида, мақолаларида қисман фойдаланилганлиги сабабли, уларни ушбу матндан тушириб қолдирдик.

Шеркон Қодирий

Абдулла Қодирий
СУДДАГИ НУТҚ

Мен 1926 йилнинг 10 нчи январдан 10 нчи февралигача отпускага кетиб, дам олиб юрганимда, бу «Йиғинди гаплар» ном мақолани ёзғонман. Отпускадан қайтқандан сўнгра, 14-15-числода навбатдаги чиқатурғон «Муштум» журналининг сони учун материаллар тайёрлағонимда, уларнинг ичида бу мақолани ҳам қўшиб масъул муҳаррир Комил Алимовга олуб борғонман. Масъул муҳаррир Комил Алимов ҳалиги «Йиғинди гаплар» ном мақолани меним қўлумдан олиб, ўзининг кабинетида баланд овоз билан ўқуб берди. Ул мақолани ўқуб берган вақтида, унинг кабинетида ўртоқ Ғози Юнус, Санжар Мирмаҳмудов ва контўршик (конторачи — Ш. Қ.) Халучаев бор эди. Масъул муҳаррир Алимов мақолани ўқуган вақтида, баъзи жойларини хато ўқуғони учун мен тузатиб турдим. Кейин, ўқув тамом қилғондан сўнг, «Хўб, бостирайлик», деди ҳам «Яхши кетди», деб қўшимча қилди ва мен бостирғонман, чунки Алимов ижозат бермаган ҳолда, табиий, мақоланинг материали йиртқиланиб ташланса керак эди.

Мақолани, масъул муҳаррир Алимовга кўрсатмасдан илгари, Зиё Саидийга ҳам ўқуб берган, худди бошлағонимда ҳодисанинг тепасига Хуршид ҳам кириб қолди. Мен ўқуб бергандан сўнг, «Кўб яхши кетди» деб мақтаб юборди. Бу англашилмовчиликдан илгари расмият, яъни идорага келган мақолани бостириш ёки бостирмаслик тўғрисида муҳаррир резолюция солмас эди. Ўшанинг учун бу мақола резолюциясиз бостирилғон. Расмият фақат журналнинг 28-сонидан бошланди.

Бу мақола фақат кулгу тариқасида ёзилғон, ҳеч бир ҳукуматга ёки сиёсатга тегадиган жойи йўқ. Мақола босилуб, журнал тарқалғондан сўнгра, беш-ўн кунча ўткандан сўнгра, Алимов Самарқанддан қайтуб келди ва мени ўзининг олдига чақиртириб, «Нимага бостирдинг, мен ижозат бермаган эдим», деди. Мен «Сен ижозат бердинг, мен бостирдим»», деб жанжаллашдим.

Мақолани Алимовнинг кабинетида ўқуғонда, Зиё Саидий йўқ эди, ҳам кирган эмас, шахсий адоватга кетуб, «Бор эдим», деб гапирадур.

Бу гувоҳларнинг мундоқ гапириши фақат шахсий адоватдан иборат, чунки бирон вақт жонларига теккан бўлсам керак, аммо қай тариқада уларға гап тегдирганимни айта олмайман. Гувоҳ Зиё Саидийни оғзаки танқид қилар эдим. Матбуотда танқид қилғоним йўқ. Қисқаси, умуман, Зиё Саидий ва бошқалар манга қарши бўлғонлари учун ёлғондан гувоҳлик берадурлар.

«Йиғинди гаплар» мақоласини маъниси, келган-кетган гаплар, деган сўздир, ҳам фақат кулги тариқасида ёзилғондир…

Маним 27-нчи сон «Муштум» журналидаги «Йиғинди гаплар» сарлавҳалик кулги мақолам ҳам шу асосларга солиниб ёзилғон сажиявий чин кулги эди. Мазкур мақоладаги мақсадим, кулги мезони билан харфат жадидга олинғонда, қуйидаги мазмунлар ҳар кимга, ҳар бир гўдакка ошкора бўладур: Мақоланинг биринчи устун тўртинчи йўлидаги «Ўзбекнинг ишчиси, деҳқони, маорифи, шалтай-балтайи алх ухлайди» (алх — ҳаммаси барчаси) жумласи фақат муболаға мақомида қўлланғон бир гапдир. Мундан бошқа маънолар чиқариш хаёлот ёки васвасадир. Зеро, бошида бир оз муҳокамаси бўлғон ҳар бир киши Ўзбекистоннинг Улуғ Уктабр инқилобиғача бўлғон ҳоли билан, Уктабрдан кейинги тўққиз йил ичидаги интибоҳини (уйғониш) (ижтимоиятда, илм ва маданиятда, хулоса ҳам бир жабҳада) чиқишдириб кўрса, ўзини тамоман бошқа бир оламда ҳис этадир. Бас мундаги жумла муболаға орқалик ишчи-деҳқонни қитиқлаш, яъни уни яна ҳам юқори томонга қараб судраш мақсадида келтирилган: Бу жумла зоҳирий тузулишдан муболаға-кулги, ички маънодан қитиқлаш. Турмушдан мисол келтирилганда, масалан: Тошпўлат аканинг бир ўғли бор; Тошпўлат ака ўғлининг ишга ихлосини, ўз ишида муваффақиятини яхши биладир. Лекин шундоғ бўлса ҳам, ўғлини «сен ялқовсан, одам бўлмайсан!», деб камситадир. Бу камситиш, яъни пўписа, камситилғучининг чиндан ҳам ялқов ва ғафлатда эканини кўрсатмайдир, балки унинг яна ҳам излатишга ва ўз нуқсонини қидириб тағин ҳам юқориланишга хизмат этадир.

Мазкур жумладан кейинги: «Аммо ўчоқ бошини холи топқон олақарғалар бўлса, хўбам билган номаъқулчилигини қиляпти?» жумласидирки, мазмуни ҳаммага ҳам яширин эмас: Чор ва сармоя ҳукуматининг Ўзбекистонда қолғон ва қўй терисига бурканиб эски хўжалиқни димоғидан чиқаролмоғон жониворлари ҳамон шўро идораларида ҳукм сурадирлар. Албатта улар қўлларидан келганича, ишчи-деҳқон иқтисодига ва шу восита орқалиқ унинг маориф ва маданиятиға зарба беришга тиришадилар. Ҳам зарарликда шулар қаторидан қолишмайдирғон, фақат ўз шахсий роҳати йўлида элни эмиб, қайғусиз, ғоясиз, эчкининг оти Абдукарим бўлиб, етмаса иғвогарлик билан кун кечирувчи ўзининг баъзи столпараст, танпараст шахсларимиздан киноядир. Мундан кейинги — «Қилаверсин, эгасига товоқ-қошиқ керак бўлса, ахир бир кун қатрон-патрон қилуб оларов, оғайни! Ишқилуб ўлмасдан баҳорга чиқиб олсамиз бўлимти…» Бу ердаги эга ишчи, деҳқондир ва чиқиладирғон баҳор уларнинг юксалиб чин сотсиализмга етишмакларидир. Яъни ишчи-деҳқонларимиз иқтисодан юксалиб, маърифатан юқорилашсалар, ўшандай зарарлиқ мустамлакачи ва бошқа унсурлардан қутилурлар, қатрон қилиб уларни йўқотурлар, юварлар, деган маънода.

«Ерлилашдириш, ўзбеклашдириш…алх». — Бизда бир хил кишилар бор, яъни зиёлинамолар. Ўзлари амалда бир пуллик иш қилмайдирлар, аммо оғизда кўча саситиб, ҳасратлануб юрибдурлар. Мазкур жумлалар ўшандай ишсиз, фақат ҳасратигагина таянғон унсурлардан киноядир. Масалан: «Ерлилашдиришдан ҳеч бир натижа чиқмади, фалон иш билан мундай ҳолатга тушдим, ҳасратингни кимга айтасан», деб юргувчи олифталарга ҳамма вақт учрашиладир. Овсар бўлса уларга «бибигни олдига ҳасрат қил, ҳезлар!», деб заҳарханда қиладир. Юқорида зикр қилинғонидек, мақсадлари фақат мансабдан, кайфу-сафодан иборат бўлғон унсурлар бизда ҳали қуритилғон эмаслар ва бунга газета бетларидаги хабар ва шикоятлар онли шоҳиддир ва шулар қаторида ҳалигидек қуруқ ҳасратчилар ҳам йўқ эмаслар. Аммо буларнинг қаршисида жони билан, тани билан ишчи-деҳқон саодатига қурбон бўлиб бош тикканлар ҳам кўб, жумладан, ўртоқ Охунбобоев бунинг тимсоли мужассамидир. Ул ҳар қачон, ҳар ерда камчилик ва нуқсонларимиздан сўзлаб, бунинг учун чоралар, тадбирлар излашга, ҳам ишчи-деҳқон саодати йўлидағи тўсиқ ғовларни олиб ташламоқ учун барчани кўмакка чақирадир.

Биринчи устуннинг 25 нчи йўлидан бошлаб, иккинчи устуннинг 4 нчи йўлигача бўлғон ўртоқ Охунбобоев тўғрисидаги гаплар ёлғиз унинг шу сифатидан киноядир. Масалан, фақат кўча саситиб, оғзаки ғишғиш қилиб юрган анави ҳасратчилар қаршисида ўртоқ Охунбобоев активний равишда мажлис ва газеталарда камчиликларни чертиб отадир. «Ҳали-ку бу оғзаки ғишғиша, аммо кечаги кун газетада… алх» (5 нчи йўл, биринчи устун), муқаддимаси шуни ифодалайдир.

Икинчи устун 5-6 нчи йўллардаги, — «Шукур қорнинг тўқ, қайғинг йўқ, бас тинчкина оқсоқоллиғингни қилаверсанг бўлмайдими?» жумласи шахсий ҳазил бўлиши баробарида, юқорида зикр қилинғон қорни тўқ, бошқа қайғуси йўқ унсурлардан замзамадир. Яъни, айтилмакчиким: Эй Охунбобоев! Нега сен ҳам ўшалардек қорнингни силаб ётсанг бўлмайдими? Аммо бу жумладан анави танпарастларга онглатилмоқчи бўлинғон, айтилмак исталинган маъно бундайдур: Эй Абдулҳақлар ва эй тан бандалари, ўртоқ Охунбобоевдан нега намуна олмайсизлар, ул сизларга ўхшаш қорним тўқ, қайғим йўқ, деб тинчкина ётибдирми? (Мана шу ўринда айтилган маънони қуйидаги жумлалар, яъни кулгунинг кетиши ҳам таъкидлайдур).

Иккинчи устун 7 нчи йўлдан бошлаб, 13 нчи йўлнинг охиригача бўлғон «тузук, чақирим-пақиримингга маним ҳам қаршилиғим йўқ…» жумласи эса ўртоқ оқсоқолнинг мазкур маърузасини дарҳақиқат илтифот этишга лойиқ бир тсифр эканини, бизнинг тўкис маориф маданиятгаг эришмагимиз учун яна катта фидокорликлар кераклигини кўрсатиб англатиш учун келтирилган.

Иккинчи устун 17 нчи йўлдан бошлаб, «Шу замондаги баъзи одамларга ажаб ҳайрон қоламан, бир минг болаға битта мактаб бўлса нимаю, ўн минг болаға битта тўғри келса нима қайғи?» жумласи билан, яна юқорида айтганимча, ўртоқ оқсоқолнинг чиндан ишчи-деҳқон маорифи ва бошқаси учун ғамхўр ва бош оғритганини кўрсатмакчи ва шу гуноҳи, яъни мазлум халқ маориф-маданияти йўлида ўз-ўзини машаққатлагани учун овсарона уни шилталамакчидирман. Бундоғ киноялик мадҳ аксар халқ орасида истеъмол қилинадур. Масалан, тиришқоқ ва жонкуяр бўлғон иккин биров ўзини овсарликка солиб, «қўй, нима керак сенга шунча ташвишни! Шукр, бир кунинг бўлса ўтиб турирдур: Беш кунлик дунёда сен ҳам тинчкина юрсанг-чи?» — дейидирлар.

Иккинчи устун 20 нчи йўлдан бошлаб, 3 нчи устуннинг бешинчи йўлигача бўлғон «муддао мирзабошиларни кўпайтириб идораларни ерлилаштириш бўлса… алх» кулгулари ёлғиз ўртоқ Охунбобоевнигина эмас, балки бошқа ўртоқлар диққатини ҳам ерлилашдириш ва маданий маориф ишларига жалб қилиш учун қўлланилғондир.

Маълумки, бизда икки хил зиёлилар бор: 1) эски, яъни Уктабргача бўлғон зиёлилар; 2) Янги Шўро зиёлийлари, такрорга ҳожат йўқ; Инқилобгача бўлғон ва Уктабрдан кейинги зиёлийларни етиштирган омиллар ва шароит ҳаммага маълум. Шунинг учун, мен уларни таҳлилига киришмай мазкур «Муштум» сонидағи зиёлийлар ҳақида бўлғон кулгулигим устида гапираман.

Учинчи устун 15 нчи йўлдан бошлаб, то 35 нчи йўлғача бўлғон гаплар мазкур икки хил зиёлийларни текширув мақсадида ёзилғондир. Масалан, «Ўртоқ Акмал (Икромов) Чўлпонбойнинг… шеъри билан зиёлийларнинг афтига туфургани ҳолда, яна нима учундир, ҳезлар тавба қилса, уларга фирқанинг қучоғи очиқ! — деб, қўядир. Дарҳақиқат, ҳезлар тавба қилса, ўртоқ Акмал бу тавбага ишонадими, йўқми аммо унга айтадирган гапим бор…» Бу жумлалар зиёлийларни фирқа кўзида тавба қилғон бўлиб кўринуб, риёкорлик қилмасинлар, тавбалари қуруқ сўз беришдан иборат бўлмасин мақсадида айтилган. Мундаги ҳарфан кузатилган муддао эрса мундоғ: Эй, зиёлилар! Сизлардаги баъзи бириларингизнинг яқин мозийдаги камбағаллар ҳўкуматига берган зарарларингиз майдонда, бунинг учун меҳнаткашлар афтларингизга туфласалар ҳақлидирлар. Меҳнаткашларнинг қучоғи бизга очиқ экан, деб риё билан меҳнаткашлар ишига аралаша кўрмангиз, чунки меҳнаткашнинг ақли-ҳуши бошида, яқин ўткан кунларингиз унинг кўз ўнгида. Эй, ўртоқ, Акмал, агар улардан биртаси мазкур риёкор мунофиқлик ҳолатида ишга аралашадирғон бўлса, сен бунга ҳазир бўл, эҳтиёт тур! Аммо тавба тўғрисида сенга айтадурғон сўзим бор: «Мен ҳар куни худоға тўққиз мартаба осий бўлиб, ўн саккиз мартаба тавба ва истиғфор айтаман». Яъни бу гапдан мурод, уларнинг тавбалари биздаги оддий маънода юрган тавбадан бўлмасин. Бу кунги фирқа олдида қилинадурғон тавба тамоман янги, чин маънодаги тавба бўлсин, ҳар куни тўққуз мартаба истиғфор айтиб, ўн саккиз мартаба қайтадурғон тавбадан меҳнаткашларга фойда йўқ.

«Тавбага бўйин буккан банда бандаларнинг энг ярамасидур, қуллуқ бунёд қилғон расво, расволарнинг яна ашаддий расвосидир». Бу жумла билан, ўша оддий маънода бўлғон тавбани инкор қилинадир, яъни тавба қуллиқдир, бўйин эгиш бандаликдир, банда эса ҳақиқатга тушуниб эмас, кучланиб, ожизланиб бўйин букадир. Бас, бу ҳолдаги тавба-тавба эмас, балки шахсий ихтиёрни, муҳокамани қўлдан бериб одамгарчиликдан чиқишдир. Бу дунёда тавба, қуллуқ қилиш бўлмасин, чунки бу расволик, аммо ҳақиқат олдида бўйин эгиш бўлсин. Узинг бир ҳақиқатга қонмай туриб ва ўзингнинг хатойингга тушунмай туриб, фақат ожиздан қилинғон тавба-тавба эмас, ҳам ўзгани алдашдир, расволикдир.

«Ўз бутунлиғини сақлай олмағон бошқага енг бўлолмайдир». Бу жумла юқорида айтилган ихтиёрий шахсни такрорлайдир. Яъни, шахсий бутунлик, мусталиқ шахсият қуллиқ билан зиддир. Шахсий устунлиғи бўлмағон, яъни ўзида ҳақиқатни ихтиёр қила билиш кучи тополмоғон ожиз, ихтиёрсиз одамлар жамият учун фойдалик ва чин аъзо бўлолмаслар. Чунки, аксар мунофиқлик ва майдалик ихтиёрсиз ҳам ўзига ишончсиз ва имонсиз кишилардагина гавдаланиши илмий равишда исбот қилинғондир.

Мени маъюблар курсисига ўтқизғон «Йиғинди гаплар» мақоласининг асли кузаткани ва ёзғувчисининг мақсади юқорида мазкур шарҳлардан иборатдир. Бундан бошқа маънолар чиқариб турлик эҳтимолларга бориб қайтиш ўринсиздир. Агар баъзи ўртоқлар шундай мулоҳазаларга кеткан эканлар, бу эса кулгуликнинг, айниқса адабий кулгуликнинг бизда ҳали ёшлиғидан ва ўзлашиб кетмаганлигидан келадир. Шуни ҳам айтиб ўтишни, ёдларингизга солишни лозим топаманки, кулги мақоладаги мустаор имзо мақоланинг ҳаракатиии аксар вақт ўз тарафига буриб юритадилар яъни музика ёзғувчининг мустаор шахсига лойиқ гаплар, жумла ва таъбирлар орқасидан эргашадур, мақоланинг имзоси «Овсар» қўйилган, демак ундаги кўб таъбир ифодалар овсарона, далиёнадир. Тентакни тентак тинглайдир деганларидек, кулгуликдагина эмас, умуман сажиявий адабиётга яқин турғон кишилар бу мақолани шу нуқтадан қараб текширсалар яна ҳам ҳақиқат очиладур. Масалан, маним кулгуликда ишлататурган неча турлик мустаор имзо яъни қаҳрамонларим бор: Калвак Махзум, Тошпўлат, Овсар, Думбул, Шилғай ва бошқалар. Агар сиз шу имзолар билан ёзилган кулгуликларни текшириб чиқсангиз, мунда асли ёзғувчининг шахсини тамоман кўролмайсиз, фақат сўзни имзо эгасининг ўз оғзиданғина эшитасиз. Калвак Махзумни ўқинг: Кўбдан ҳақиқий ҳаёт билан алоқаси узилган, мадраса хурофоти илан мияси ғовлағон холис бир маҳалла имомини кўрасиз. Тошпўлатни ўқинг: Ишсиз, бири бит, бити цирка бўлмағон ва шу фақирлик орқасида ўғрилик ва фаҳшият денгизида сузиб тажангланган холис бир чапанини кўрасиз. Овсар ва Думбулларни ўқинг ва текширинг, ҳоказо.

Одил сидлардан сўрайманким, мен айбланган мақолани, маним устимда турлик шубҳалар туғдирғон кулгулукни шу юқорида саналғон мезонларга солиб текширилса ва ҳукум берилса экан. Кулгуликда улар айткандек ёмон ният билан яширилғон ҳеч бир маъно йўқ. Ҳарна ёзилғони бир «Овсар» тилидан фақат ишчи-деҳқон манфаати кузатилиб айтилган, ҳукумат кишиларига бўлғон гаплар ўртоқлик ҳазили, шахсий мазохор, мундан бошқа гаплар, маънолар бўлса юқорида бир даража таъдод (санамоқ -Ш. Қ.) қилуб ўтдим. Шоҳидлардан олий Судга мен қораланғувчи — қора курсида ўлтирғувчининг фақат шахсий адоват орқасида бу ҳолда тушунганим яхши англашилди, деб биламан. Мундоғ бўлса ҳам, яна бир даража шоҳидларнинг ўз сўзларидан ясаб, адолатлик судларнинг хотирларига тушуриб ўтаман:

1. Гувоҳлардан ўртоқ Левченконинг сўзига қарағонда, Ўрта бсиёда сиёсий жиҳатдан юқори ўринни ушлаган «ГПУ» 27 нчи соннинг дунёга чиқарилишига рухсат берган. Яъни «ГПУ» нинг рухсат беришидан шу маъно англишиладирким, маним мазкур сондағи «Йиғинди гаплар» мақолам судларга илмий ва адабий йўлда шарҳлаб берганимдек, зарарсиз, нафсониятлар айтган маънода эмасдир. Ҳам шундоқ бўлиши табиий. Йўқса, ҳар бир нуқтани эринмай текшириш билан машҳур бўлган сиёсий идора 27 нчи сон «Муштум» нинг дунёга чиқарилишига йўл қўймас ва рухсат бермас эди. Аммо бир неча шахслар бу мақолани ўзларининг, билмадим, қандоғдур тарозуларига солиб, зарарлик топишлари эрса, ғаразгўйлик, тирноқ остидан кир излашдан бошқа нарса эмасдир.

2. Хуршид Шараф, маълумки, олғон таълимоти бўйича мени қораламоқчи бўлади. Лекин, ўрисларнинг «бигизни қопда… алх!,» деган мақолларидек, унинг меним устимда бўлғон туҳматлари, бўҳтонлари ўзининг берган жавоблари орасида «манаман» деб қопнинг қорнини ёруб чиқиб туради. Хуршиди тобон деганимиз ўзини жинниликка — тентакликка солиб қаради. Аммо адолатлик судларнинг тўғри текширишлари ҳақиқатни оча боруб, ёлғон шоҳидни обдон довдиратди, алвон рангга киргизди. Мен унинг довдир шаҳодатининг ҳамма нуқталари устида тўхтамайман. Чунки, улар муфассал равишда, суднинг забтномасига киритилгандир. Аммо шунигина айтиб қўяманки, Хуршид дейдир: «Мирмуҳсин — мен «Бон-бон» деган манзумасини «босилмас…» деган эдим», деб айтди». Бу гап билан Хуршид, ўртоқ Мирмуҳсиннинг бир ваколатини содиқона адо этмоқчи эди. Бироқ таассуфки, муваффақиятлик чиқмади. Хуршид ўзининг бошқа шаҳодатлари каби «Мирмуҳсин босилмасин деб резолюция қўйғонди мен асраб турғон эдим», — деса ихтимолки, маним устимга оғир юкни қўюб, эгасига содиқ қолғон бўлар эди.

3. Зиё Саиднинг ҳақиқатқа тескари, шаҳодати тўғрисини унинг Коммунистик виждонига ҳавола қиламан. Аммо бир неча нуқталари устида тўхтаб олишга мажбурман: «Муҳаррирнинг хонасига кируб, Комил билан Жулқунбойнинг жанжаллари устидан чиқдим», дейдир. «Орада Санжар билан Ғози Юнус ҳам бор эди», дейдир. «Ундан сўнг матбаага тушиб, архивни ахтариб юрсам, «Бон-бон» манзумаси чиқди, қарасам «Босилмасин. М.» деб имзо қўйилғон экан, лекин ўзим Хуршиднинг «Баҳри қадам» мақоласини олиш учун борган эдим», дейдир. «Шундан кейин «Бон-бон»ни папкамга солуб, идорага олиб бордим, ундан сўнг терговга топширдик», дейдур. Зиё Саиднинг бу сўзи нимани англатадир? Унинг бу сўзидан аниқ шу келиб чиқадиким, ул «Баҳри қадам» мақоласини олиш учун бормағон, балки менга 114-статяни бердириш нияти билан борғон. Чунки, қонунан лозим эдики, архивни қарағанда, ёнига холис кишиларни чақируб текшириш ва акт қилиш. Мана бу томондан ҳам маним устимга ишланган сохтагарлик ўз оғзи билан айтуб турадур. Янада Зиё Саиднинг кеча берган жавоби ичидаги — «Муштум»да босилиши мувофиқ кўрилганлиги резолюция қўйилмағон мақолалар ҳам бўлар эди, — деган сўзи ҳам одил судлар учун шоёни диққатдир.

4. Энди обллитнинг саркотиби ўртоқ Милков устида тўхтайман. Мен тўғрилик орқасида, бош кетса «их» дейдирган йигит эмасман. Муқаддимадаги сўзимда айтдим: Мен ўша кун матбаага тушганимда, ёлғиз «Йиғинди гаплар»дагина эмас, балки бошқа материалларда ҳам обллитнинг штампаси йўқ эди. Энди бугун ҳайрон қоламан, бундаги штамплар қаёқдан келди, ёки бунда ҳам маним устимга бир юк ортмоқчи эдиларми? Ўртоқнинг дабба жавобидан маълум бўладирким, бу орада ҳар бир найранг қурмоқчи бўлғонга, ишни чалкаштируб меним бошимни қотириб, довдиратмоқчига ўхшайдирлар. Дарҳақиқат, гап шундай бўлмаса, обллит деган масъул бир ўринда ўлтирувчи ўғил боланинг жавобини қаранг эмиш фирқа ўргани бўлғони учун «Муштум»нинг материаллари текширилмасдан, устига штамп босилиб берилар экан. Бу ҳолда, журналнинг обллитнинг рухсатисиз чиқара бериши лозим бўлмасмиди? Ҳар бир саҳифа материалга штамп босишнинг нима ҳожати ва карточка ёзишнинг қандай зарурати бор эди? Бу масала жуда муаммо. Тузук, обллитнинг рухсати, яъни штампаси бўлиши маним учун зарарлик эмас, лекин ўзим матбаада материални кўрган чоғимда штампа йўқ эди…

Қисқача таржимаи ҳолимни баён этиб, сўзимнинг охирида шуни айтмоқчиман: Мақолани зарарсиз ва журналга мувофиқ топиб босишга рухсат бергувчи Комилнинг ўзи эди. Бу кун ўз лавзидан қайтиб, виждони олдида қип-қизил ажива бўлғувчи, мени қоралағувчи ва устимга бошқа бўҳтонларни тақиғувчи ҳам унинг ўзи бўлди. Уч ойлардан бери, матбуот саҳифаларида ўринсиз ва бошқа, фақат менга қаратилис бўлғон ҳақсиз ҳужумлар, англашмовчиликлар, бемаза иснодлар ва жимжималик замзамаларнинг бош омили ҳам шубҳасиз Комил ва шериклари эди. Хулоса, адоват мамлакат рангида бўялди.

Сўзимнинг охирида, ўзимнинг асли ғоя ва маслагим билан ҳам ҳозиримни қисқача таништириб қўяйин: Мен Шарқ озодлиғини ва унинг мазлум пролетариат саодатини фақат — Ленинизм орқасида вужудга чиқишиға ишонган бир кишиман. Бу гапни сизнинг берадурган жазоингиздан қўрқиб эмас, балки виждоним, имоним тазйиқи остида сўзлайман. Лекин бу озодликдағи чин курашувчилар — лавзсиз қўрқоқлар, шахсий адоват орқасидан бахт қутқучи майда кишилар бўлолмаслар; аммо ўртоқ Лениннинг соғлом, улуғ, ғазаматсиз, ғидирсиз йўлиға томон холис ниятда бел боғлағувчи қаҳрамонларгина бўлурлар. Маним ҳақимда ким нима деса десин, лекин мен Маркс ва Лениннинг ҳароратлик шогирдиман, чунки, мен Лениндан руҳ олиб, Марксдан илҳомландим.

Сўзим охирида одил судлардан сўрайман: Гарчи мен турлик бўҳтон, шахсият ва сохталар билан, ҳам англашилмовчиликлар орқасида, иккинчи оқланмайдурғон бўлиб қораландим. Лоақал уларнинг, қораловчи қора кўзларнинг кўнгли учун бўлса ҳам, менга энг олий бўлғон жазони бера кўрингиз. Кўнглида шамси ғубороти, тескаричилик мақсади бўлмоғон содда, гўл, виждонлик йигитга бу қадар хўрликдан ўлим тансиқроқдир. Бир неча шахсларнинг орзусича, маънавий ўлим билан ўлдирилдим. Энди жисмоний ўлим менга қўрқинч эмасдир. Одил судлардан мен шуни кутаман ва шуни сўрайман.

1926 йил, 16 июн. Самарқанд

«Фитна санъати» (2-китоб, «Фан» нашриёти, Тошкент, 1993) китобидан олинди

    Abdulla Qodiriy «Mushtum» oynomasining 1928 yilgi 27-sonida Ovsar imzosi bilan «Yig‘indi gaplar» maqolasini e’lon qiladilar. Bu maqola o‘sha paytda aqllar orasida ko‘p gap-so‘z va turli mulohazalarga sabab bo‘ladi. Adib O’zbekistoi Jinoyat Qonunlari majmuasining «Rahbar xodimlarni obro‘sizlantirish» degan moddasi bilan qoralanadi. Qariyb uch oylik so‘roq-tergovdan so‘ng, yozuvchi sudda o‘zining haqligini isbotlovchi yozma nutqini o‘qib beradilar.
Adibning ana shu nutqini o‘quvchilar e’tiboriga havola qilishni lozim topdik. Undagi «Kulgi haqida» va «Tarjimai hol» bo‘limlari marhum otamiz — Habibullo Qodiriy tayyorlagap Abdulla Qodiriy kitoblarida, maqolalarida qisman foydalanilgailigi sababli, ularni ushbu matndan tushirib qoldirdik.

Sherkon Qodiriy

Abdulla Qodiriy
SUDDAGI NUTQ

Men 1926 yilning 10 nchi yanvardan 10 nchi fevraligacha otpuskaga ketib, dam olib yurganimda, bu «Yig‘indi gaplar» nom maqolani yozg‘onman. Otpuskadan qaytqandan so‘ngra, 14-15-chisloda navbatdagi chiqaturg‘on «Mushtum» jurnalining soni uchun materiallar tayyorlag‘onimda, ularning ichida bu maqolani ham qo‘shib mas’ul muharrir Komil Alimovga olub borg‘onman. Mas’ul muharrir Komil Alimov haligi «Yig‘indi gaplar» nom maqolani menim qo‘lumdan olib, o‘zining kabinetida baland ovoz bilan o‘qub berdi. Ul maqolani o‘qub bergan vaqtida, uning kabinetida o‘rtoq G’ozi Yunus, Sanjar Mirmahmudov va qonto‘rshik (kontorachi — Sh. Q.) Xaluchaev bor edi. Mas’ul muharrir Alimov maqolani o‘qugan vaqtida, ba’zi joylarini xato o‘qug‘oni uchun men tuzatib turdim. Keyin, o‘quv tamom qilg‘ondan so‘ng, «xo‘b, bostiraylik», dedi ham «yaxshi ketdi», deb qo‘shimcha qildi va men bostirg‘onman, chunki Alimov ijozat bermagan holda, tabiiy, maqolaning materiali yirtqilanib tashlansa kerak edi.

Maqolani, mas’ul muharrir Alimovga kursatmasdan ilgari, Ziyo Saidiyga ham o‘qub bergan, xuddi boshlag‘onimda hodisaning tepasiga Xurshid ham kirib qoldi. Men o‘qub bergandan so‘ng, «ko‘b yaxshi ketdi» deb maqtab yubordi. Bu anglashilmovchilikdan ilgari rasmiyat ya’ni idoraga kelgan maqolani bostirish yoki bostirmaslik to‘g‘risida muharrir rezolyutsiya solmas edi. O’shaning uchun bu maqola rezolyutsiyasiz bostirilg‘on. Rasmiyat faqat jurnalning 28-sonidan boshlandi.

Bu maqola faqat kulgu tariqasida yozilg‘on, hech bir hukumatga yoki siyosatga tegadigan joyi yo‘q. Maqola bosilub, jurnal tarqalg‘ondan so‘ngra, besh-o‘n kuncha o‘tkandan so‘ngra, Alimov Samarqanddan qaytub keldi va meni o‘zining oldiga chaqirtirib, «nimaga bostirding, men ijozat bermagan edim», dedi. Men «sen ijozat berding, men bostirdim»», deb janjallashdim.

Maqolani Alimovning kabinetida o‘qug‘onda, Ziyo Saidiy yo‘q edi ham kirgan emas, shaxsiy adovatga ketub, «bor edim», deb gapiradur.

Bu guvohlarning mundoq gapirishi faqat shaxsiy adovatdan iborat, chunki biron vaqt jonlariga tekkan bo‘lsam kerak, ammo qay tariqada ularg‘a gap tegdirganimni ayta olmayman. Guvoh Ziyo Saidiyni og‘zaki tanqid qilar edim. Matbuotda tanqid qilg‘onim yo‘q. Qisqasi, umuman, Ziyo Saidiy va boshqalar manga qarshi bo‘lg‘onlari uchun yolg‘ondan guvohlik beradurlar.

«Yig‘indi gaplar» maqolasini ma’nisi, kelgan-ketgan gaplar, degan so‘zdir ham faqat kulgi tariqasida yozilg‘ondir…

Manim 27 nchi son «Mushtum» jurnalidagi «Yig‘indi gaplar» sarlavhalik kulgi maqolam ham shu asoslarga solinib yozilg‘on sajiyaviy chin kulgi edi. Mazkur maqoladagi maqsadim, kulgi mezoni bilan xarfat jadidga oling‘onda, quyidagi mazmunlar har kimga, har bir go‘dakka oshkora bo‘ladur: Maqalaning birinchi ustun to‘rtinchi yo‘lidagi «O’zbekning ishchisi, dehqoni, maorifi, shaltay-baltayi alx uxlaydi» (alx — hammasi barchasi) jumlasi faqat mubolag‘a maqomida qo‘llang‘on bir gapdir. Mundan boshqa ma’nolar chiqarish xayolot yoki vasvasadir. Zero, boshida bir oz muhokamasi bo‘lg‘on har bir kishi O’zbekistonning Ulug‘ Uktabr inqilobig‘acha bo‘lg‘on holi bilan, Uktabrdan keyingi to‘qqiz yil ichidagi intibohini (uyg‘onish) (ijtimoiyatda, ilm va madaniyatda, xulosa ham bir jabhada) chiqishdirib ko‘rsa, o‘zini tamoman boshqa bir olamda his etadir. Bas mundagi jumla mubolag‘a orqalik ishchi-dehqonni qitiqlash, ya’ni uni yana ham yuqori tomonga qarab sudrash maqsadida keltirilgan: Bu jumla zohiriy tuzulishdan mubolag‘a-kulgi, ichki ma’nodan qitiqlash. Turmushdan misol keltirilganda, masalan: Toshpo‘lat akaning bir o‘g‘li bor; Toshpo‘lat aka o‘g‘lining ishga ixlosini, o‘z ishida muvaffaqiyatini yaxshi biladir. Lekin shundog‘ bo‘lsa ham, o‘g‘lini «sen yalqovsan, odam bo‘lmaysan!», deb kamsitadir. Bu kamsitish, ya’ni po‘pisa, kamsitilg‘uchining chindan ham yalqov va g‘aflatda ekanini ko‘rsatmaydir, balki uning yana ham izlatishga va o‘z nuqsonini qidirib tag‘in ham yuqorilanishga xizmat etadir.

Mazkur jumladan keyingi: «Ammo o‘choq boshini xoli topqon olaqarg‘alar bo‘lsa, xo‘bam bilgan noma’qulchiligini qilyapti?» jumlasidirki, mazmuni hammaga ham yashirin emas: Chor va sarmoya hukumatining O’zbekistonda qolg‘on va qo‘y terisiga burkanib eski xo‘jaliqni dimog‘idan chiqarolmog‘on jonivorlari hamon sho‘ro idoralarida hukm suradirlar. Albatta ular qo‘llaridan kelganicha, ishchi-dehqon iqtisodiga va shu vosita orqaliq uning maorif va madaniyatig‘a zarba berishga tirishadilar. Ham zararlikda shular qatoridan qolishmaydirg‘on, faqat o‘z shaxsiy rohati yo‘lida elni emib, qayg‘usiz, g‘oyasiz, echkining oti Abdukarim bo‘lib, yetmasa ig‘vogarlik bilan kun kechiruvchi o‘zining ba’zi stolparast, tanparast shaxslarimizdan kinoyadir. Mundan keyingi — «Qilaversin, egasiga tovoq-qoshiq kerak bo‘lsa, axir bir kun qatron-patron qilub olarov, og‘ayni! Ishqilub o‘lmasdan bahorga chiqib olsamiz bo‘limti…» Bu yerdagi ega ishchi, dehqondir va chiqiladirg‘on bahor ularning yuksalib chin sotsializmga yetishmaklaridir. Ya’ni ishchi-dehqonlarimiz iqtisodan yuksalib, ma’rifatan yuqorilashsalar, o‘shanday zararliq mustamlakachi va boshqa unsurlardan qutilurlar, qatron qilib ularni yo‘qoturlar, yuvarlar, degan ma’noda.

«Yerlilashdirish, o‘zbeklashdirish…alx». — Bizda bir xil kishilar bor, ya’ni ziyolinamolar. O’zlari amalda bir pullik ish qilmaydirlar, ammo og‘izda ko‘cha sasitib, hasratlanub yuribdurlar. Mazkur jumlalar o‘shanday ishsiz, faqat hasratigagina tayang‘on unsurlardan kinoyadir. Masalan: «Yerlilashdirishdan hech bir natija chiqmadi, falon ish bilan munday holatga tushdim, hasratingni kimga aytasan», deb yurguvchi oliftalarga hamma vaqt uchrashiladir. Ovsar bo‘lsa ularga «bibigni oldiga hasrat qil, hezlar!», deb zaharxanda qiladir. Yuqorida zikr qiling‘onidek, maqsadlari faqat mansabdan, kayfu-safodan iborat bo‘lg‘on unsurlar bizda hali quritilg‘on emaslar va bunga gazeta betlaridagi xabar va shikoyatlar onli shohiddir va shular qatorida haligidek quruq hasratchilar ham yo‘q emaslar. Ammo bularning qarshisida joni bilan, tani bilan ishchi-dehqon saodatiga qurbon bo‘lib bosh tikkanlar ham ko‘b, jumladan, o‘rtoq Oxunboboev buning timsoli mujassamidir. Ul har qachon, har yerda kamchilik va nuqsonlarimizdan so‘zlab, buning uchun choralar, tadbirlar izlashga, ham ishchi-dehqon saodati yo‘lidag‘i to‘siq g‘ovlarni olib tashlamoq uchun barchani ko‘makka chaqiradir.

Birinchi ustunning 25 nchi yo‘lidan boshlab, ikkinchi ustunning 4 nchi yo‘ligacha bo‘lg‘on o‘rtoq Oxunboboev to‘g‘risidagi gaplar yolg‘iz uning shu sifatidan kinoyadir. Masalan, faqat ko‘cha sasitib, og‘zaki g‘ishg‘ish qilib yurgan anavi hasratchilar qarshisida o‘rtoq Oxunboboev aktivniy ravishda majlis va gazetalarda kamchiliklarni chertib otadir. «Hali-ku bu og‘zaki g‘ishg‘isha, ammo kechagi kun gazetada… alx» (5 nchi yo‘l, birinchi ustun), muqaddimasi shuni ifodalaydir.

Ikinchi ustun 5-6 nchi yo‘llardagi, — «Shukur qorning to‘q, qayg‘ing yo‘q, bas tinchkina oqsoqollig‘ingni qilaversang bo‘lmaydimi?» jumlasi shaxsiy hazil bo‘lishi barobarida, yuqorida zikr qiling‘on qorni to‘q, boshqa qayg‘usi yo‘q unsurlardan zamzamadir. Ya’ni, aytilmakchikim: Ey Oxunboboev! Nega sen ham o‘shalardek qorningni silab yotsang bo‘lmaydimi? Ammo bu jumladan anavi tanparastlarga onglatilmoqchi bo‘ling‘on, aytilmak istalingan ma’no bundaydur: Ey Abdulhaqlar va ey tan bandalari, o‘rtoq Oxunboboevdan nega namuna olmaysizlar, ul sizlarga o‘xshash qornim to‘q, qayg‘im yo‘q, deb tinchkina yotibdirmi? (Mana shu o‘rinda aytilgan ma’noni quyidagi jumlalar, ya’ni kulguning ketishi ham ta’kidlaydur).

Ikkinchi ustun 7 nchi yo‘ldan boshlab, 13 nchi yo‘lning oxirigacha bo‘lg‘on «tuzuk, chaqirim-paqirimingga manim ham qarshilig‘im yo‘q…» jumlasi esa o‘rtoq oqsoqolning mazkur ma’ruzasini darhaqiqat iltifot etishga loyiq bir tsifr ekanini, bizning to‘kis maorif madaniyatgag erishmagimiz uchun yana katta fidokorliklar kerakligini ko‘rsatib anglatish uchun keltirilgan.

Ikkinchi ustun 17 nchi yo‘ldan boshlab, «Shu zamondagi ba’zi odamlarga ajab hayron qolaman, bir ming bolag‘a bitta maktab bo‘lsa nimayu, o‘n ming bolag‘a bitta to‘g‘ri kelsa nima qayg‘i?» jumlasi bilan, yana yuqorida aytganimcha, o‘rtoq oqsoqolning chindan ishchi-dehqon maorifi va boshqasi uchun g‘amxo‘r va bosh og‘ritganini ko‘rsatmakchi va shu gunohi, ya’ni mazlum xalq maorif-madaniyati yo‘lida o‘z-o‘zini mashaqqatlagani uchun ovsarona uni shiltalamakchidirman. Bundog‘ kinoyalik madh aksar xalq orasida iste’mol qilinadur. Masalan, tirishqoq va jonkuyar bo‘lg‘on ikkin birov o‘zini ovsarlikka solib, «qo‘y, nima kerak senga shuncha tashvishni! Shukr, bir kuning bo‘lsa o‘tib turirdur: Besh kunlik dunyoda sen ham tinchkina yursang-chi?» — deyidirlar.

Ikkinchi ustun 20 nchi yo‘ldan boshlab, 3 nchi ustunning beshinchi yo‘ligacha bo‘lg‘on «muddao mirzaboshilarni ko‘paytirib idoralarni yerlilashtirish bo‘lsa… alx» kulgulari yolg‘iz o‘rtoq Oxunboboevnigina emas, balki boshqa o‘rtoqlar diqqatini ham yerlilashdirish va madaniy maorif ishlariga jalb qilish uchun qo‘llanilg‘ondir.

Ma’lumki, bizda ikki xil ziyolilar bor: 1) eski, ya’ni Uktabrgacha bo‘lg‘on ziyolilar; 2) Yangi Sho‘ro ziyoliylari, takrorga hojat yo‘q; Inqilobgacha bo‘lg‘on va Uktabrdan keyingi ziyoliylarni yetishtirgan omillar va sharoit hammaga ma’lum. Shuning uchun, men ularni tahliliga kirishmay mazkur «Mushtum» sonidag‘i ziyoliylar haqida bo‘lg‘on kulguligim ustida gapiraman.

Uchinchi ustun 15 nchi yo‘ldan boshlab, to 35 nchi yo‘lg‘acha bo‘lg‘on gaplar mazkur ikki xil ziyoliylarni tekshiruv maqsadida yozilg‘ondir. Masalan, «O’rtoq Akmal (Ikromov) Cho‘lponboyning… she’ri bilan ziyoliylarning aftiga tufurgani holda, yana nima uchundir, hezlar tavba qilsa, ularga firqaning quchog‘i ochiq! — deb, qo‘yadir. Darhaqiqat, hezlar tavba qilsa, o‘rtoq Akmal bu tavbaga ishonadimi, yo‘qmi ammo unga aytadirgan gapim bor…» Bu jumlalar ziyoliylarni firqa ko‘zida tavba qilg‘on bo‘lib ko‘rinub, riyokorlik qilmasinlar, tavbalari quruq so‘z berishdan iborat bo‘lmasin maqsadida aytilgan. Mundagi harfan kuzatilgan muddao ersa mundog‘: Ey, ziyolilar! Sizlardagi ba’zi birilaringizning yaqin moziydagi kambag‘allar ho‘kumatiga bergan zararlaringiz maydonda, buning uchun mehnatkashlar aftlaringizga tuflasalar haqlidirlar. Mehnatkashlarning quchog‘i bizga ochiq ekan, deb riyo bilan mehnatkashlar ishiga aralasha ko‘rmangiz, chunki mehnatkashning aqli-hushi boshida, yaqin o‘tkan kunlaringiz uning ko‘z o‘ngida. Ey, o‘rtoq, Akmal, agar ulardan birtasi mazkur riyokor munofiqlik holatida ishga aralashadirg‘on bo‘lsa, sen bunga hazir bo‘l, ehtiyot tur! Ammo tavba to‘g‘risida senga aytadurg‘on so‘zim bor: «Men har kuni xudog‘a to‘qqiz martaba osiy bo‘lib, o‘n sakkiz martaba tavba va istig‘for aytaman». Ya’ni bu gapdan murod, ularning tavbalari bizdagi oddiy ma’noda yurgan tavbadan bo‘lmasin. Bu kungi firqa oldida qilinadurg‘on tavba tamoman yangi, chin ma’nodagi tavba bo‘lsin, har kuni to‘qquz martaba istig‘for aytib, o‘n sakkiz martaba qaytadurg‘on tavbadan mehnatkashlarga foyda yo‘q.

«Tavbaga bo‘yin bukkan banda bandalarning eng yaramasidur, qulluq bunyod qilg‘on rasvo, rasvolarning yana ashaddiy rasvosidir». Bu jumla bilan, o‘sha oddiy ma’noda bo‘lg‘on tavbani inkor qilinadir, ya’ni tavba qulliqdir, bo‘yin egish bandalikdir, banda esa haqiqatga tushunib emas, kuchlanib, ojizlanib bo‘yin bukadir. Bas, bu holdagi tavba-tavba emas, balki shaxsiy ixtiyorni, muhokamani qo‘ldan berib odamgarchilikdan chiqishdir. Bu dunyoda tavba, qulluq qilish bo‘lmasin, chunki bu rasvolik, ammo haqiqat oldida bo‘yin egish bo‘lsin. Uzing bir haqiqatga qonmay turib va o‘zingning xatoyingga tushunmay turib, faqat ojizdan qiling‘on tavba-tavba emas, ham o‘zgani aldashdir, rasvolikdir.

«O’z butunlig‘ini saqlay olmag‘on boshqaga yeng bo‘lolmaydir». Bu jumla yuqorida aytilgan ixtiyoriy shaxsni takrorlaydir. Ya’ni, shaxsiy butunlik, mustaliq shaxsiyat qulliq bilan ziddir. Shaxsiy ustunlig‘i bo‘lmag‘on, ya’ni o‘zida haqiqatni ixtiyor qila bilish kuchi topolmog‘on ojiz, ixtiyorsiz odamlar jamiyat uchun foydalik va chin a’zo bo‘lolmaslar. Chunki, aksar munofiqlik va maydalik ixtiyorsiz ham o‘ziga ishonchsiz va imonsiz kishilardagina gavdalanishi ilmiy ravishda isbot qiling‘ondir.

Meni ma’yublar kursisiga o‘tqizg‘on «Yig‘indi gaplar» maqolasining asli kuzatkani va yozg‘uvchisining maqsadi yuqorida mazkur sharhlardan iboratdir. Bundan boshqa ma’nolar chiqarib turlik ehtimollarga borib qaytish o‘rinsizdir. Agar ba’zi o‘rtoqlar shunday mulohazalarga ketkan ekanlar, bu esa kulgulikning, ayniqsa adabiy kulgulikning bizda hali yoshlig‘idan va o‘zlashib ketmaganligidan keladir. Shuni ham aytib o‘tishni, yodlaringizga solishni lozim topamanki, kulgi maqoladagi mustaor imzo maqolaning harakatiii aksar vaqt o‘z tarafiga burib yuritadilar ya’ni muzika yozg‘uvchining mustaor shaxsiga loyiq gaplar, jumla va ta’birlar orqasidan ergashadur, maqolaning imzosi «Ovsar» qo‘yilgan, demak undagi ko‘b ta’bir ifodalar ovsarona, daliyonadir. Tentakni tentak tinglaydir deganlaridek, kulgulikdagina emas, umuman sajiyaviy adabiyotga yaqin turg‘on kishilar bu maqolani shu nuqtadan qarab tekshirsalar yana ham haqiqat ochiladur. Masalan, manim kulgulikda ishlataturgan necha turlik mustaor imzo ya’ni qahramonlarim bor: Kalvak Maxzum, Toshpo‘lat, Ovsar, Dumbul, Shilg‘ay va boshqalar. Agar siz shu imzolar bilan yozilgan kulguliklarni tekshirib chiqsangiz, munda asli yozg‘uvchining shaxsini tamoman ko‘rolmaysiz, faqat so‘zni imzo egasining o‘z og‘zidang‘ina eshitasiz. Kalvak Maxzumni o‘qing: Ko‘bdan haqiqiy hayot bilan aloqasi uzilgan, madrasa xurofoti ilan miyasi g‘ovlag‘on xolis bir mahalla imomini ko‘rasiz. Toshpo‘latni o‘qing: Ishsiz, biri bit, biti sirka bo‘lmag‘on va shu faqirlik orqasida o‘g‘rilik va fahshiyat dengizida suzib tajanglangan xolis bir chapanini ko‘rasiz. Ovsar va Dumbullarni o‘qing va tekshiring, hokazo.

Odil sidlardan so‘raymankim, men ayblangan maqolani, manim ustimda turlik shubhalar tug‘dirg‘on kulgulukni shu yuqorida sanalg‘on mezonlarga solib tekshirilsa va hukum berilsa ekan. Kulgulikda ular aytkandek yomon niyat bilan yashirilg‘on hech bir ma’no yo‘q. Harna yozilg‘oni bir «Ovsar» tilidan faqat ishchi-dehqon manfaati kuzatilib aytilgan, hukumat kishilariga bo‘lg‘on gaplar o‘rtoqlik hazili, shaxsiy mazoxor, mundan boshqa gaplar, ma’nolar bo‘lsa yuqorida bir daraja ta’dod (sanamoq -Sh. Q.) qilub o‘tdim. Shohidlardan oliy Sudga men qoralang‘uvchi — qora kursida o‘ltirg‘uvchining faqat shaxsiy adovat orqasida bu holda tushunganim yaxshi anglashildi, deb bilaman. Mundog‘ bo‘lsa ham, yana bir daraja shohidlarning o‘z so‘zlaridan yasab, adolatlik sudlarning xotirlariga tushurib o‘taman:

1. Guvohlardan o‘rtoq Levchenkoning so‘ziga qarag‘onda, O’rta bsiyoda siyosiy jihatdan yuqori o‘rinni ushlagan «GPU» 27 nchi sonning dunyoga chiqarilishiga ruxsat bergan. Ya’ni «GPU» ning ruxsat berishidan shu ma’no anglishiladirkim, manim mazkur sondag‘i «Yig‘indi gaplar» maqolam sudlarga ilmiy va adabiy yo‘lda sharhlab berganimdek, zararsiz, nafsoniyatlar aytgan ma’noda emasdir. Ham shundoq bo‘lishi tabiiy. Yo‘qsa, har bir nuqtani erinmay tekshirish bilan mashhur bo‘lgan siyosiy idora 27 nchi son «Mushtum» ning dunyoga chiqarilishiga yo‘l qo‘ymas va ruxsat bermas edi. Ammo bir necha shaxslar bu maqolani o‘zlarining, bilmadim, qandog‘dur tarozulariga solib, zararlik topishlari ersa, g‘arazgo‘ylik, tirnoq ostidan kir izlashdan boshqa narsa emasdir.

2. Xurshid Sharaf, ma’lumki, olg‘on ta’limoti bo‘yicha meni qoralamoqchi bo‘ladi. Lekin, o‘rislarning «bigizni qopda… alx!,» degan maqollaridek, uning menim ustimda bo‘lg‘on tuhmatlari, bo‘htonlari o‘zining bergan javoblari orasida «manaman» deb qopning qornini yorub chiqib turadi. Xurshidi tobon deganimiz o‘zini jinnilikka — tentaklikka solib qaradi. Ammo adolatlik sudlarning to‘g‘ri tekshirishlari haqiqatni ocha borub, yolg‘on shohidni obdon dovdiratdi, alvon rangga kirgizdi. Men uning dovdir shahodatining hamma nuqtalari ustida to‘xtamayman. Chunki, ular mufassal ravishda, sudning zabtnomasiga kiritilgandir. Ammo shunigina aytib qo‘yamanki, Xurshid deydir: «Mirmuhsin — men «Bon-bon» degan manzumasini «bosilmas…» degan edim», deb aytdi». Bu gap bilan Xurshid, o‘rtoq Mirmuhsinning bir vakolatini sodiqona ado etmoqchi edi. Biroq taassufki, muvaffaqiyatlik chiqmadi. Xurshid o‘zining boshqa shahodatlari kabi «Mirmuhsin bosilmasin deb rezolyutsiya qo‘yg‘ondi men asrab turg‘on edim», — desa ixtimolki, manim ustimga og‘ir yukni qo‘yub, egasiga sodiq qolg‘on bo‘lar edi.

3. Ziyo Saidning haqiqatqa teskari, shahodati to‘g‘risini uning Kommunistik vijdoniga havola qilaman. Ammo bir necha nuqtalari ustida to‘xtab olishga majburman: «Muharrirning xonasiga kirub, Komil bilan Julqunboyning janjallari ustidan chiqdim», deydir. «Orada Sanjar bilan G’ozi Yunus ham bor edi», deydir. «Undan so‘ng matbaaga tushib, arxivni axtarib yursam, «Bon-bon» manzumasi chiqdi, qarasam «Bosilmasin. M.» deb imzo qo‘yilg‘on ekan, lekin o‘zim Xurshidning «Bahri qadam» maqolasini olish uchun borgan edim», deydir. «Shundan keyin «Bon-bon»ni papkamga solub, idoraga olib bordim, undan so‘ng tergovga topshirdik», deydur. Ziyo Saidning bu so‘zi nimani anglatadir? Uning bu so‘zidan aniq shu kelib chiqadikim, ul «Bahri qadam» maqolasini olish uchun bormag‘on, balki menga 114-statyani berdirish niyati bilan borg‘on. Chunki, qonunan lozim ediki, arxivni qarag‘anda, yoniga xolis kishilarni chaqirub tekshirish va akt qilish. Mana bu tomondan ham manim ustimga ishlangan soxtagarlik o‘z og‘zi bilan aytub turadur. Yanada Ziyo Saidning kecha bergan javobi ichidagi — «Mushtum»da bosilishi muvofiq ko‘rilganligi rezolyutsiya qo‘yilmag‘on maqolalar ham bo‘lar edi, — degan so‘zi ham odil sudlar uchun shoyoni diqqatdir.

4. Endi obllitning sarkotibi o‘rtoq Milkov ustida to‘xtayman. Men to‘g‘rilik orqasida, bosh ketsa «ix» deydirgan yigit emasman. Muqaddimadagi so‘zimda aytdim: Men o‘sha kun matbaaga tushganimda, yolg‘iz «Yig‘indi gaplar»dagina emas, balki boshqa materiallarda ham obllitning shtampasi yo‘q edi. Endi bugun hayron qolaman, bundagi shtamplar qayoqdan keldi, yoki bunda ham manim ustimga bir yuk ortmoqchi edilarmi? O’rtoqning dabba javobidan ma’lum bo‘ladirkim, bu orada har bir nayrang qurmoqchi bo‘lg‘onga, ishni chalkashtirub menim boshimni qotirib, dovdiratmoqchiga o‘xshaydirlar. Darhaqiqat, gap shunday bo‘lmasa, obllit degan mas’ul bir o‘rinda o‘ltiruvchi o‘g‘il bolaning javobini qarang emish firqa o‘rgani bo‘lg‘oni uchun «Mushtum»ning materiallari tekshirilmasdan, ustiga shtamp bosilib berilar ekan. Bu holda, jurnalning obllitning ruxsatisiz chiqara berishi lozim bo‘lmasmidi? Har bir sahifa materialga shtamp bosishning nima hojati va kartochka yozishning qanday zarurati bor edi? Bu masala juda muammo. Tuzuk, obllitning ruxsati, ya’ni shtampasi bo‘lishi manim uchun zararlik emas, lekin o‘zim matbaada materialni ko‘rgan chog‘imda shtampa yo‘q edi…

Qisqacha tarjimai holimni bayon etib, so‘zimning oxirida shuni aytmoqchiman: Maqolani zararsiz va jurnalga muvofiq topib bosishga ruxsat berguvchi Komilning o‘zi edi. Bu kun o‘z lavzidan qaytib, vijdoni oldida qip-qizil ajiva bo‘lg‘uvchi, meni qoralag‘uvchi va ustimga boshqa bo‘htonlarni taqig‘uvchi ham uning o‘zi bo‘ldi. Uch oylardan beri, matbuot sahifalarida o‘rinsiz va boshqa, faqat menga qaratilis bo‘lg‘on haqsiz hujumlar, anglashmovchiliklar, bemaza isnodlar va jimjimalik zamzamalarning bosh omili ham shubhasiz Komil va sheriklari edi. Xulosa, adovat mamlakat rangida bo‘yaldi.

So‘zimning oxirida, o‘zimning asli g‘oya va maslagim bilan ham hozirimni qisqacha tanishtirib qo‘yayin: Men Sharq ozodlig‘ini va uning mazlum proletariat saodatini faqat — Leninizm orqasida vujudga chiqishig‘a ishongan bir kishiman. Bu gapni sizning beradurgan jazoingizdan qo‘rqib emas, balki vijdonim, imonim tazyiqi ostida so‘zlayman. Lekin bu ozodlikdag‘i chin kurashuvchilar — lavzsiz qo‘rqoqlar, shaxsiy adovat orqasidan baxt qutquchi mayda kishilar bo‘lolmaslar; ammo o‘rtoq Leninning sog‘lom, ulug‘, g‘azamatsiz, g‘idirsiz yo‘lig‘a tomon xolis niyatda bel bog‘lag‘uvchi qahramonlargina bo‘lurlar. Manim haqimda kim nima desa desin, lekin men Marks va Leninning haroratlik shogirdiman, chunki, men Lenindan ruh olib, Marksdan ilhomlandim.

So‘zim oxirida odil sudlardan so‘rayman: Garchi men turlik bo‘hton, shaxsiyat va soxtalar bilan, ham anglashilmovchiliklar orqasida, ikkinchi oqlanmaydurg‘on bo‘lib qoralandim. Loaqal ularning, qoralovchi qora ko‘zlarning ko‘ngli uchun bo‘lsa ham, menga eng oliy bo‘lg‘on jazoni bera ko‘ringiz. Ko‘nglida shamsi g‘uboroti, teskarichilik maqsadi bo‘lmog‘on sodda, go‘l, vijdonlik yigitga bu qadar xo‘rlikdan o‘lim tansiqroqdir. Bir necha shaxslarning orzusicha, ma’naviy o‘lim bilan o‘ldirildim. Endi jismoniy o‘lim menga qo‘rqinch emasdir. Odil sudlardan men shuni kutaman va shuni so‘rayman.

1926 yil, 16 iyun. Samarqand

«Fitna san’ati» (2-kitob, «Fan» nashriyoti, Toshkent, 1993) kitobidan olindi