ХХ аср рус шеъриятининг энг ёрқин сиймоларидан бири Белла Ахмадулина 1937 йилнинг 10 апрелида Москва шаҳрида дунёга келган. Татар миллатли отаси вазир муовини эди, асли келиб чиқиши итальян бўлмиш онаси таржимонлик билан шуғулланарди. 15 ёшидаёқ ўз даврининг атоқли шоирлари,хусусан Павель Антокольский назарига тушган Белла Ахмадулина жуда безовта умр кечирди,рус адабиёти тарихидаги энг ёрқин саҳифалардан бирини битди.
Бизнинг авлод (ўзбек шоирларининг 70-80 йиллар оралиғида адабиётга кириб келган авлодини назарда тутяпман) ўша даврнинг энг машҳур рус ижодкорлари Андрей Вознесенский, Евгений Евтушенко қаторида турган шоира ижодига катта қизиқиш билан қарардик. Бу хусусда авлоддошлардан бири Муҳаммад Солиҳ шоира ўлими муносабати билан 2010 йилда эълон қилинган мақоласида шундай ёзганган эди:
«Белла Ахмадулина 1960-1970 йилларда биз ëшлар учун ўрнак бўлган исм эди. Нафақат шоир сифатида балки интеллектуал зиëли сифатида ундан жуда кўп нарсалар ўргандик. Кўп кўришмаганмиз, аммо шунга қарамасдан бизнинг орамизда жуда илиқ, самимий бир дўстлик пайдо бўлди дейиш мумкин. Умуман Белла Ахмадулинанинг характери очиқ инсон характери эди. Унинг ҳатти-ҳаракатларида ўйин йўқ эди. Гарчанд у шеър ўқиëтганда шеър ўқувчисининг ролига кирар эди, аммо бу ҳам унинг учун бир ўйин эмас, бир ҳаëт шакли эди, яшаш шакли эди. Шунинг учун у ҳатто шеър ўқиëтганда ҳам ўйнамас эди. У бутун борлиғи билан, бутун туриши, ўзининг сулдори билан ҳақиқий бир шоир эди. Бу шоирни буюк шоир деб аташ унга бир мукофот бўлмайди. Зотан у буюк эди. Буюклик бу инсон учун мукофот саналмас эди».
Хуршид Даврон
Белла Ахмадулина
ШЕЪРЛАР
Мирпўлат Мирзо таржималари
* * *
Яна куз, юракни чулғар ғусса-ғам,
Кеч кириб, уфқда сўнар алвон из.
Менга туюлади боғ ичра бу дам
Кимдир сайр этади ўйчан ва ёлғиз.
Қўрқинчлимас, балки фараҳли жуда
Теграда илғамоқ шарпалар сасин.
Кузги оқшомларнинг саррин бағрида
Туяман ўзгамас, мен дўст нафасин.
Кўчирсанг қалбга куз лавҳаларини –
Сўнг бор тонгни алқар шабнам, бокира;
Сўнгги парвози ҳам карахт арининг
Муҳрланар ёдга, ўчмасдек сира.
Кимнинг нигоҳи у – термилган маъсум,
Ойга етиб бориб ва қайтиб ундан
Латиф ёғдуларга тўйиниб шу зум,
Тун ичра сирлашиб турар мен билан?
Ой нури йўғрилган ҳар нигоҳ ўзи
Дунёга меҳр ё таъналар ила.
Боқмоққа ҳақли ва марҳумлар кўзи
Боқар турфа давр, замонлар узра.
Яланғоч тошлардан қайтган у шуъла
Бежиз жазб этмагай инсон шуурин.
О, биламан, кимдир ҳаммадан кўра
Унга кўпроқ боқиб берган куз нурин!
Дераза ёнида боғни тинглаб шан,
Тирқиш қолдираман мангулик учун.
Пушкин нигоҳини мендан узмасдан
Ёноғим ёндириб чиқар бутун тун.
* * *
Ёмғир қуяр тепамдан шаррос,
Ваҳм солар қалдироқ жонга–
Тўқнаш келдим мен сенга бехос,
Дуч келгандек кема тўфонга.
Қандай қисмат тушаркин бошга…
Ҳадиклардан эмасман холи –
Урилгумми бориб бир тошга
Ёки мени қаршилар толе.
Мен қўрқаман, қувонаман гоҳ
Хавотирлар тўлқини аро…
Гарчи бизлар тўқнашдик ногоҳ,
Қўрқмасман мен севгимдан асло.
ГУНГЛИК
О, ким у – бўғзимдан ўғирлаган сас?
Очилгайми бу сир, бу тилсим таги?
Унга нола қилай деса қилолмас
Тузалмас жароҳат томоғимдаги.
Баҳор, мўъжизангга боққаним сари
Ҳайратдан кўзларим очилар катта.
Бироқ энди менинг булбул сўзларим
Боғларда сайрамас – ётар луғатда.
– О, куйла! – илтижо қилар ушбу дам
Менга қорлар, ёмғир, ёш новдалар шан.
Мен-ку, бақираман, бироқ лабимдан
Гунглик қалқар – буғдек оғиздан чиққан.
Илҳом бу – туйғулар мавжланган лаҳза
Гунг-соқов қалбингнинг ютоқиши, ҳа.
Енгиллата билмас мени ҳеч нарса
Бўғзимдан отилган сўзимдан ўзга.
Эшилиб-тўлғонгум туюб нашида,
Ваъдалар бераман куйларман деб жим –
Туриб қиш зеб берган дарахт қошида,
Гарчи билсам-да мен куйлолмаслигим.
Қанийди овозим борлиқни тутса –
Бўғриққан юракни бир зум бўшатсам!
Неники куйлашга эдим ошуфта,
Бўлгумдир уларда буткул мужассам.
Мудом тилсизлигим сабримни ютди
Ва сўз қаршисида чўкарканман тиз,
Бирдан ҳолдан тойгум, жонсиздек худди,–
Энди куйланг, куйланг мени ўзингиз!
ХАЙРЛАШУВ
Хайрлашув они сўнгги сўзим шу:
Яхши бор, мудом сев демасман энди.
Ақлдан озгум мен. Шаффоф қалб – орзу
Бамисли тошларга урилиб синди.
О, нечук севги бу? Сен тотиб кўрдинг
Ишқнинг талх шаробин. Лек гап бундамас.
О, нечук севги бу? Қолди дилда мунг,
Қолди фақат зулмат… Оҳлар урмоқ, бас!
Қалб алам комида… О, сенга, билгин,
Истиғфор йўқ мутлақ. Лек мен тирикман.
Вужудим чарх ургай топмасдан қўним,
Бироқ у сафосиз, энди қуруқ тан.
Сўнгги илинжимнинг парвози ҳали
Тугамади. Бироқ дунё заъфарон.
Ифорлар, товушлар қушлардек – гала
Айқаш-уйқаш учар йўқликка томон.
* * *
Сарфламагин менга вақтингни ортиқ,
Гап қотма йўлимда бўлиб сен пайдо.
Эзгу нигоҳларинг ҳамда шафқатли
Қўлларинг-ла тутма қўлимни асло.
Баҳор пайти сакраб кўлмаклар узра,
Изимдан эргашма, сўзимга маҳтал.
Ушбу учрашув ҳам кор келмас сира,
Аниқ – ҳеч бир нарса бўлмагайдир ҳал.
Ўйлайсанки, кибр – қалбдаги ройиш,
Сен-ла дўстлашмоққа йўқ менда истак?
Ғурурдан эмас бу – куйганим боис
Мудом мен бошимни тутаман юксак.
ОЙПАРАСТЛАР
Тун чўкиб, ой чиқар фалакка тўлин,
Йўғириб дунёни ғуссага маъсум.
Ойпарастлар эса чўзганча қўлин,
Эргашарлар унинг изидан маҳкум.
Ёввойи шуурнинг қанотларида.
Ҳамон тутиб руҳда кундуз измини,
Улар учар шаффоф хилқатлари-ла
Ойнинг шуъласига бериб изнини.
Таратиб унингдек совуқ нур-зиё,
Ўзидан ҳеч нарса қилмайин ваъда,
Юксакдан чорлайди мени бир рўё,
Сўздек соғинтириб ойдин тунларда.
Енга олгайманми унинг қийноғин,
Илғай олурманми шуъласин соҳир?
Руҳимга ёғдулар ёғилган чоғи
Ярата олгайми қалбим жавоҳир?
* * *
Йўловчи йигитча, йўлингдан қолма,
Муддаонг нимадир – бу нечук нигоҳ?
Кўнглим эгаси бор, назаринг солма,
Ёшмасман, орттирма мен учун гуноҳ.
Кўзингнинг оловли учқуни-ла тек
Термулиб мен сари
туйдинг не армон?
Шу пайт, нимагадир, ёшликдагидек
Чеҳрам беихтиёр бўлди нафармон.
Бораман… қиш заҳри тўқиниб менга,
Чимдийди юзимни… қорда ўйнар нур.
Қор қалин… аммоки ёноқларимга
Тепчиб чиқа бошлар ажиб бир ҳовур.
ГУРЖИ АЁЛЛАРИН ИСМЛАРИ
Денгизда кемалар сузарди ҳар ён,
Кўм-кўк мавжлар узра кунга буриб юз;
Чинорлар қирғоқда барг ёзиб ғужғон,
Уни тўкардилар киргач сокин куз.
Ҳувиллаган кўҳна боғнинг четида
Турар бир дўконча – ҳеч ашёси йўқ.
Янграр биллур узум ўткир ҳидидай
Гуржи аёлларин исмлари шўх.
Уланиб кетар у чулдироқ сўзга
Ва бу сўз уммонга чиқар югуриб.
Сўнг у сузиб кетар қора тўш ғоздек,
Ҳар сорига толма бўйнини буриб.
Кулади Тамара исмли аёл,
Тошдан-тошга сакраб чопар сув томон;
Туфлиси пошнасин синдириб олар,
Бироқ бундан завқи ортади чандон.
Медея сочларин жиққа ҳўл қилар
Эрта тонг шаршара остида туриб.
Ҳали ҳам томчилар ундан томчилар,
Ўйнар вужудида офтобнинг нури.
Мавж уриб қучоққа тўлган чечакка,
Шаррос толпопукка тўқиниб илкис,
Ариадна исми ўрлар юксакка
Ва сингиб кетади уфқларга олис.
Тиралиб қозиққа – сувдаги саёз,
Денгизга энгашар соҳил бу дамлар.
“Сисана!”– дарчадан таралар овоз,
“Натела!” – ва унга жавоб жаранглар.
* * *
Неча бор ҳаёт-ла мен видолашдим,
Неча бор ўйладим – ҳаммаси тамом.
Тунлар қоғоз узра термилганда жим,
Тўкилди сўзларим лузумсиз, бежон.
Кўрдим мен тақдирнинг таҳқир-озорин,
Руҳим қўрқувлардан, титроқдан толди.
Бироқ ҳар гал мени Гуржи диёри
Бошимни силади, бағрига олди.
О, қанча илтифот, меҳрлар кўрдим,
Қандоқ сўзлар айтиб англатай кимга, –
Ғалати ҳисларга йўғрилиб кўнглим,
Қайноқ ёшлар сизди мижжаларимга!
Тифлис, билмай қолдим, англолмам сира
Қай бағритош ота, қай сангдил она –
Мени қолдирмишдир остонанг узра
Кераксиз фарзанддек – худди бегона.
Тифлис, менга зинҳор қилмадинг маълум,
Мен ҳам сўрамадим – нечун ҳимматлар.
Мени совғаларга кўмдингу бутун,
Яна боз устига айтдинг “раҳмат”лар!
Туманга чулғанган эртанги куним
Ичра яратмай мен ҳар қанча имкон,–
Сенинг муҳаббатинг оқламоқ учун
Умрим камлик қилар, ожиздир бу жон…
ШЕЪРИЯТ КУНИ
Ким у – бу кунни деб безовта бўлган
Ва уни байрам деб жар солган мағрур?
Бағрида изларим йўқолган йўлдан
Халқ оқиб келмоқда майдонга масрур.
Ажойиб бир айём – эл шаҳди бўлак.
Солмам мен юракка унинг шукуҳин.
Сен мен-чун бир кунсан – оддий ва юксак,
Зотан тантанадан йироқдир руҳим.
Халқ тинглар ютоқиб, жўшиб алқайди,
Не ажаб, шеърий сўз уни этса жалб.
Ҳислар қамти турса – кабир ва майда,
Кўп ҳам фарқлай билмас жайдари бу қалб.
Жаҳолат қуршаркан чор атрофни, бас,
Ҳеч ким туймас экан бунда залолат,
Байрамлар бекорга уюштирилмас,
Инжа умид учун шудир кафолат.
Бежиз титратмагай шеър сўзлари,
Юрак туйғуларга тўлар эзгу, шан.
Зеро болалар ва қизлар кўзлари
Бежиз порламайди ўткир ҳайратдан.
МЕҲР
Бу меҳрни сезса бўлур ва
Аён унда аломатлар ҳам.
Гоҳ у яққол ташланар кўзга,
Нарсаларда бўлиб мужассам.
Бир антиқа биллур идишдек
Стол узра бўлар у пайдо,–
Ажабланиб термулгунг сен тек
Нурланаркан ажиб, мусаффо.
Оилада ғалати жунбуш,
Ҳамма қотар ҳайратдан таққа.
– Қайдан келди бу биллур идиш? –
Хотинингни тутгунг сўроққа.
– Харид қилдинг неча пулга, айт? –
Деб шўрликни қийнама ортиқ.
Фақатки мен олисда бу пайт –
Яшнамайман ўзимдан ортиб.
Биллур менинг кўз ёшларим ҳам,
Томчиси, о, оғир туюлар,–
Тошга тушган шишадек бирдан
Сукунатда жаранглар улар.
Кўришмаймиз кўп замон магар,
Йўқ, кўришиб оз вақтга мутлоқ –
Мен беозор, ҳар гал безарар
Мўъжизалар яратгум шундоқ.
Бехос осмон тортар-да хира,
Кўринмайди тўрт тараф тақир.
Қичқиргунг сен: – Тинчлик йўқ сира!
Қайдан келди бу булут, ахир?
Сен иримчи деҳқон цингари
Айюҳаннос кўтарма бирдан –
Меҳрим биллур заррачалари
Инмиш сенинг кифтингга бу дам.
Сездирмайин, кўзлардан пинҳон
Сеҳр-жоду қилгайман сени.
Ва нимадир қаршингда шу он
Пайдо бўлар эслатиб мени.
Макрларим эрмак эрур заб,
Йўлларингга ташлайман каманд.
Сени ғамдан, кулфатдан асраб,
Ўзимни ҳам қиламан хурсанд.
Хайр энди! Йўлингдан қолма!
Унут бўлар жоду-эрмаклар.
Бироқ мурғак фарзандларингга
Қолар мендан кейин эртаклар.
АПРЕЛ
Қизлар – яшарлар ишқ орзуси билан,
Йигитлар – ўзларин сафарга шайлар.
Апрел айёмлари ёқимли бирам,
Ҳаммани бир-бири ила дўст айлар.
Янги ой чиқар, о, янги салтанат,
Олам кўркамлашар сенинг туфайли.
Сенинг хислатларинг яхшилик фақат,
Оғар шафоатга кунларнинг зайли.
Қутқаргунг дарёни музлардан қат-қат,
Олисларни яқин қилмоқ сенга хос.
Телбалар кўнглига соласан ҳикмат,
Чолларни дардлардан айлагунг халос.
Шафқатинг керакмас фақат бир менга,
Сўрмасман лутфингни ёлбориб минбаъд.
Чироқни ўчиргум кириб хонамга
Ва хона ичин ҳам чулғайди зулмат.
БЎРОН
Кўмар борлиқни бир ажиб оқликка
Феврал – табиатнинг лутфи, нафрати.
Шимолнинг бетакрор кўҳлиги ила
Беланди далабоғ ғариб турбати.
Тўрт уйдан иборат кўча кириб кеч,
Кенгайиб бўйига, энига бу чоқ –
Олар ўз бағрига иккиланмай ҳеч
Осмоннинг бор қорин, ойни – бир қучоқ.
Изғирин увиллар! Не қилсин бу дам,
Бўрон – кенгликларда тўзғиган қордир.
Ва бу манзарани юрак тубидан
Ҳис эта билганлар учун нисордир.
Муз тубида қолган жилдироқ сою
Бошин маъюс эгган қарағайни ҳам
Ва мўъжаз довоннинг сахт-сумбатин у
Кўмиб ташлар бошқа кўркка тамоман.
Балки шундан унинг гувранишида –
Кечмиш гўзаллик ва ошуфта кунлар.
Фароғатин қўмсаб оҳ тортишлар ва
Алаҳлаган янглиғ жунбушли унлар.
Кўмилиб қорларнинг қалин сирига,
Узилар дафъатан тириклик саси –
Уйлар, қабристонни бири-бирига
Мудом боғлаб келган ғамнинг риштаси.
АНДРЕЙ ВОЗНЕСЕНСКИЙГА
Бизнинг манглайларга сўз сеҳрин босди,
Дўстлаштирди бизни эътиқод, ғоя.
Мен ўзимни ҳурмат қилардим, рости,
Фақат бўлганим-чун сенга ҳамсоя.
Шеърдан маст юрган илк паллалар ҳар дам
Фараҳларга чулғар эди дилимни –
Тинмай таъкидламоқ сенинг кўплардан
Айричалигингни, устунлигингни.
Манглайинг ҳақида гапириб сенинг,
Дердим: – Олтин ёғду қошлари узра
Порлаб турганини кўрдим – бу, билинг,
Унга тангри лутфи, инояти, ҳа.
Ўзимнинг пешонам ҳақида дердим,
Асло ярқираган пешона эмас!
Унда бахт тамғаси йўқ эрур тайин,
Асло улуғликдан нишона эмас.
Бироқ чапдастроқман мен бир нарсада,
Ажиб ҳийла ила барин этгум ҳал!
Олий муҳр-чун хун тўлар лаҳзада
Ўзимга сўргум мен жазони аввал.
Атайлаб бўрттириб манглайим шунда
Мақтангум – мендадир асл иқтидор.
Иккинчи манглай ҳам ёмонмас унча,
Тор бўлса, бу унинг айбимас зинҳор.
Менинг кўнглимда шу фикр муқаррар,
Қисмат, шаксиз, буни шу тарзда ечар.
Бироқ қўрқаманки – мен кетсам агар,
Сенинг ҳолинг қандоқ бўлар, не кечар?
КУЗ
Кўм-кўк осмон энди тундлашар, қора,
Арилар болини бермоққа шайдир.
Куз чуқур тин олар, қалб ҳам тобора
Тажриба орттирар, теранлашгайдир.
Худди мевалар тот йиғгандек чандон
Туйғу сайқалланар, заҳматлари кўп.
Зеро куз меҳнати эмасдир осон,
Худди сўзникидек машаққатли хўб.
Кунлар замирида бордек толе-қут,
Кузнинг сийратида ажиб ҳикмат бор.
Доноликка ўхшаб туюлар сукут,
Цингар юрагингга сокин бир виқор.
Ҳатто болакай ҳам велосипедда
Елдек учиб борар экан олмай тин,
Сенга бир зум боққан нигоҳларида
Кўрасан қандайдир ғуссани ёрқин.
МАНЗАРА
Ҳали куз, бироқ қиш ёйиб юборгай
Зебу зийнатини кенгликларга заб.
Қочиб шуълалардан, ўтаман четлаб,
Туширмаслик учун соям оқ қорга.
Шишасоз, жо этдинг қандайин мазмун –
Биллур сумалаклар нур тарар ҳар ён!
Суриб қалпоғини энсага шодон,
Шимар муз парчасин болакай мамнун.
Мен ҳам гўё ёшман – дунё ғаройиб,
Оғзимда қатра муз эрир мисли бол.
Қорларда сирғаниб, гоҳ бехос тойиб,
Эрта тонг йўлимда бораман хушҳол.
ГУЛЛАР
Ўсар гуллар иссиқхонада хандон,
Деворларга, шифтга сўйлаб дил розин.
Илдизлари яйраб семирар чандон,
Бироқ япроқлари юпқа ва нозик.
Писандмас уларга энг совуқ мавсум,
Нени истасалар – пойида шундоқ.
Токи ардоқдаги гулларнинг маъсум
Кўзлари порласин ёрқин ва қувноқ.
Чироқлар осдилар – сочсин деб ёғду,
Уларга илтифот, эътибор каммас –
Раҳмлари келиб кетганданмас бу
Ёки улар узоқ турсин деб ҳаммас.
Байрам-чун асралар улар, бегумон,
Мен улар қисматин ўйлайман ҳар бор,
Ифорни билмаслар, ахир, ҳеч қачон,
Фақат боғда бўлар бундайин ифор.
Улар ушланмаслар лабларда узоқ,
Билмаслар сирини тонгги титроқнинг.
Ва меҳрини туймай ўтарлар мутлоқ
Тун бўйи ёмғирга тўйган тупроқнинг.
ҚИШ
Қишнинг замзамаси – аёз қатида
Яшириндир оташ, ажиб эҳтирос.
Бор эрур қишнинг бу фазилатида
Малҳамбахш хислатлар, тиббиётга хос.
Йўқса, нечун юрак озурда, талош
Изтиробин – чиқиб туннинг йўлига
Ишонгандек худди дўстига сирдош,
Тутмоқчи бўлади қишнинг қўлига?
Қорли тун, афсун қил, сеҳрла минбаъд,
Босгум манглайимни тонгингга бедор,
Вужудим топсин то ажиб масаррат
Шифобахш бу совуқ бўсадан такрор.
Шуур мавжланади лоқайдлик сўниб –
Ёлғонни ишонч-ла қарши олмоққа,
Боқмоқликка ҳар бир дарахтга тўниб,
Жонвор нигоҳига нигоҳ солмоққа.
Кечирмоқ оддий, жўн ўйиндир гўё,
Кечиргунг сенга ким қилмишдир таъна.
Етгач поёнига афв шу асно,
Кечиргинг келади кимнидир яна.
Аёзли айёмнинг боқиб қалбига
У билан бўйлашгинг келар жимгина.
Ва бўлмоқ истайсан қишнинг олдида
Унинг бир жилоси – инжа, кичкина.
Ўзимни маҳв этгим келади шу он –
Девор ортидаги соямни эмас,
Вужудим тўсмаган нурни чароғон
Рўпарамга чорлаш учун бир нафас.
САҲНАГА ЧИҚИШ
Келибоқ, бу йил қиш қорлари кўкдан
Ерга қўнганидек енгил, беозор –
Мен ҳам чиқиб келдим саҳнага десам,
Сизлар бу сўзимга ишонманг зинҳор.
Кўника олмам, о, нигоҳларингиз
Тафтига рўбарў турмоққа мудом.
Овозларим менинг оёқларингиз –
Остига тўкилар ва эрир тамом.
Карахтман! Ҳолим йўқ! Тўшакдан туриб
Саҳнага чиқмоқлик – оғир юк, малол.
Манглайим нақ муздир! Кўксимда хуруж!
О, кимдир, келгин-у, вақтни чўза қол!
Мисли симдор узра турибсан бу чоқ –
Ўтиб олгин омон, пастга учмасдан.
Аён – тугаябман, кўз очгум бироқ.
Шундоқ бўлган. Шундоқ бўлар бу гал ҳам.
Жо айлаб қалбга руҳ туғёнин, азмин,
Ташна юракларга бахш этгум борим.
Лек мен севган инсон ўлтирар вазмин,
Шояд етган бўлса унга ҳам зорим.
Ўзимга келганда – ниҳоят тинган
Бир мажҳул гирдобдан чиқаркан охир,
Кимдир дейди: кўрдим, у артист экан,
Яна кимдир дейди: йўқ, у чин шоир.
Томоғим қирилди шеър ўқимоқдан,
Бироқ энди ортда тараддуд ғами.
Тобора ёрқинроқ – битта жамулжам
Сиймога айланар чеҳралар жами.
Таъзим айламоққа вужудим карахт,
О, олгум ниҳоят мен енгил нафас.
Сизга беролдими сўзларим фараҳ?
Кўп эмас – озгина бўлса ҳам, шу бас.
XX asr rus she’riyatining eng yorqin siymolaridan biri Bella Axmadulina 1937 yilning 10 aprelida Moskva shahrida dunyoga kelgan. Tatar millatli otasi vazir muovini edi, asli kelib chiqishi ital`yan bo’lmish onasi tarjimonlik bilan shug’ullanardi. 15 yoshidayoq o’z davrining atoqli shoirlari,xususan Pavеl Antokolskiy nazariga tushgan Bella Axmadulina juda bezovta umr kechirdi,rus adabiyoti tarixidagi eng yorqin sahifalardan birini bitdi.
Bizning avlod (o’zbek shoirlarining 70 yillar o’rtasida adabiyotga kirib kelgan avlodini nazarda tutyapman) o’sha davrning eng mashhur rus ijodkorlari Andrey Voznesenskiy,Yevgeniy Yevtushenko qatorida turgan shoira ijodiga katta qiziqish bilan qarardik. Bu xususda avloddoshlardan biri Muhammad Solih shoira o‘limi munosabati bilan 2010 yilda e’lon qilingan maqolasida shunday yozgangan edi:
«Bella Axmadulina 1960-1970 yillarda biz eshlar uchun o’rnak bo’lgan ism edi. Nafaqat shoir sifatida balki intellektual zieli sifatida undan juda ko’p narsalar o’rgandik. Ko’p ko’rishmaganmiz, ammo shunga qaramasdan bizning oramizda juda iliq, samimiy bir do’stlik paydo bo’ldi deyish mumkin. Umuman Bella Axmadulinaning xarakteri ochiq inson xarakteri edi. Uning hatti-harakatlarida o’yin yo’q edi. Garchand u she’r o’qietganda she’r o’quvchisining roliga kirar edi, ammo bu ham uning uchun bir o’yin emas, bir haet shakli edi, yashash shakli edi. Shuning uchun u hatto she’r o’qietganda ham o’ynamas edi. U butun borlig’i bilan , butun turishi, o’zining suldori bilan haqiqiy bir shoir edi. Bu shoirni buyuk shoir deb atash unga bir mukofot bo’lmaydi. Zotan u buyuk edi. Buyuklik bu inson uchun mukofot sanalmas edi».
Xurshid Davron
Bella Ahmadulina
SHE’RLAR
Mirpo‘lat Mirzo tarjimalari
* * *
Yana kuz, yurakni chulg‘ar g‘ussa-g‘am,
Kech kirib, ufqda so‘nar alvon iz.
Menga tuyuladi bog‘ ichra bu dam
Kimdir sayr etadi o‘ychan va yolg‘iz.
Qo‘rqinchlimas, balki farahli juda
Tegrada ilg‘amoq sharpalar sasin.
Kuzgi oqshomlarning sarrin bag‘rida
Tuyaman o‘zgamas, men do‘st nafasin.
Ko‘chirsang qalbga kuz lavhalarini –
So‘ng bor tongni alqar shabnam, bokira;
So‘nggi parvozi ham karaxt arining
Muhrlanar yodga, o‘chmasdek sira.
Kimning nigohi u – termilgan ma’sum,
Oyga yetib borib va qaytib undan
Latif yog‘dularga to‘yinib shu zum,
Tun ichra sirlashib turar men bilan?
Oy nuri yo‘g‘rilgan har nigoh o‘zi
Dunyoga mehr yo ta’nalar ila.
Boqmoqqa haqli va marhumlar ko‘zi
Boqar turfa davr, zamonlar uzra.
Yalang‘och toshlardan qaytgan u shu’la
Bejiz jazb etmagay inson shuurin.
O, bilaman, kimdir hammadan ko‘ra
Unga ko‘proq boqib bergan kuz nurin!
Deraza yonida bog‘ni tinglab shan,
Tirqish qoldiraman mangulik uchun.
Pushkin nigohini mendan uzmasdan
Yonog‘im yondirib chiqar butun tun.
* * *
Yomg‘ir quyar tepamdan sharros,
Vahm solar qaldiroq jonga–
To‘qnash keldim men senga bexos,
Duch kelgandek kema to‘fonga.
Qanday qismat tusharkin boshga…
Hadiklardan emasman xoli –
Urilgummi borib bir toshga
Yoki meni qarshilar tole.
Men qo‘rqaman, quvonaman goh
Xavotirlar to‘lqini aro…
Garchi bizlar to‘qnashdik nogoh,
Qo‘rqmasman men sevgimdan aslo.
GUNGLIK
O, kim u – bo‘g‘zimdan o‘g‘irlagan sas?
Ochilgaymi bu sir, bu tilsim tagi?
Unga nola qilay desa qilolmas
Tuzalmas jarohat tomog‘imdagi.
Bahor, mo‘‘jizangga boqqanim sari
Hayratdan ko‘zlarim ochilar katta.
Biroq endi mening bulbul so‘zlarim
Bog‘larda sayramas – yotar lug‘atda.
– O, kuyla! – iltijo qilar ushbu dam
Menga qorlar, yomg‘ir, yosh novdalar shan.
Men-ku, baqiraman, biroq labimdan
Gunglik qalqar – bug‘dek og‘izdan chiqqan.
Ilhom bu – tuyg‘ular mavjlangan lahza
Gung-soqov qalbingning yutoqishi, ha.
Yengillata bilmas meni hech narsa
Bo‘g‘zimdan otilgan so‘zimdan o‘zga.
Eshilib-to‘lg‘ongum tuyub nashida,
Va’dalar beraman kuylarman deb jim –
Turib qish zeb bergan daraxt qoshida,
Garchi bilsam-da men kuylolmasligim.
Qaniydi ovozim borliqni tutsa –
Bo‘g‘riqqan yurakni bir zum bo‘shatsam!
Neniki kuylashga edim oshufta,
Bo‘lgumdir ularda butkul mujassam.
Mudom tilsizligim sabrimni yutdi
Va so‘z qarshisida cho‘karkanman tiz,
Birdan holdan toygum, jonsizdek xuddi,–
Endi kuylang, kuylang meni o‘zingiz!
XAYRLASHUV
Xayrlashuv oni so‘nggi so‘zim shu:
Yaxshi bor, mudom sev demasman endi.
Aqldan ozgum men. Shaffof qalb – orzu
Bamisli toshlarga urilib sindi.
O, nechuk sevgi bu? Sen totib ko‘rding
Ishqning talx sharobin. Lek gap bundamas.
O, nechuk sevgi bu? Qoldi dilda mung,
Qoldi faqat zulmat… Ohlar urmoq, bas!
Qalb alam komida… O, senga, bilgin,
Istig‘for yo‘q mutlaq. Lek men tirikman.
Vujudim charx urgay topmasdan qo‘nim,
Biroq u safosiz, endi quruq tan.
So‘nggi ilinjimning parvozi hali
Tugamadi. Biroq dunyo za’faron.
Iforlar, tovushlar qushlardek – gala
Ayqash-uyqash uchar yo‘qlikka tomon.
* * *
Sarflamagin menga vaqtingni ortiq,
Gap qotma yo‘limda bo‘lib sen paydo.
Ezgu nigohlaring hamda shafqatli
Qo‘llaring-la tutma qo‘limni aslo.
Bahor payti sakrab ko‘lmaklar uzra,
Izimdan ergashma, so‘zimga mahtal.
Ushbu uchrashuv ham kor kelmas sira,
Aniq – hech bir narsa bo‘lmagaydir hal.
O‘ylaysanki, kibr – qalbdagi royish,
Sen-la do‘stlashmoqqa yo‘q menda istak?
G‘ururdan emas bu – kuyganim bois
Mudom men boshimni tutaman yuksak.
OYPARASTLAR
Tun cho‘kib, oy chiqar falakka to‘lin,
Yo‘g‘irib dunyoni g‘ussaga ma’sum.
Oyparastlar esa cho‘zgancha qo‘lin,
Ergasharlar uning izidan mahkum.
Yovvoyi shuurning qanotlarida.
Hamon tutib ruhda kunduz izmini,
Ular uchar shaffof xilqatlari-la
Oyning shu’lasiga berib iznini.
Taratib uningdek sovuq nur-ziyo,
O‘zidan hech narsa qilmayin va’da,
Yuksakdan chorlaydi meni bir ro‘yo,
So‘zdek sog‘intirib oydin tunlarda.
Yenga olgaymanmi uning qiynog‘in,
Ilg‘ay olurmanmi shu’lasin sohir?
Ruhimga yog‘dular yog‘ilgan chog‘i
Yarata olgaymi qalbim javohir?
* * *
Yo‘lovchi yigitcha, yo‘lingdan qolma,
Muddaong nimadir – bu nechuk nigoh?
Ko‘nglim egasi bor, nazaring solma,
Yoshmasman, orttirma men uchun gunoh.
Ko‘zingning olovli uchquni-la tek
Termulib men sari
tuyding ne armon?
Shu payt, nimagadir, yoshlikdagidek
Chehram beixtiyor bo‘ldi nafarmon.
Boraman… qish zahri to‘qinib menga,
Chimdiydi yuzimni… qorda o‘ynar nur.
Qor qalin… ammoki yonoqlarimga
Tepchib chiqa boshlar ajib bir hovur.
GURJI AYOLLARIN ISMLARI
Dengizda kemalar suzardi har yon,
Ko‘m-ko‘k mavjlar uzra kunga burib yuz;
Chinorlar qirg‘oqda barg yozib g‘ujg‘on,
Uni to‘kardilar kirgach sokin kuz.
Huvillagan ko‘hna bog‘ning chetida
Turar bir do‘koncha – hech ashyosi yo‘q.
Yangrar billur uzum o‘tkir hididay
Gurji ayollarin ismlari sho‘x.
Ulanib ketar u chuldiroq so‘zga
Va bu so‘z ummonga chiqar yugurib.
So‘ng u suzib ketar qora to‘sh g‘ozdek,
Har soriga tolma bo‘ynini burib.
Kuladi Tamara ismli ayol,
Toshdan-toshga sakrab chopar suv tomon;
Tuflisi poshnasin sindirib olar,
Biroq bundan zavqi ortadi chandon.
Medeya sochlarin jiqqa ho‘l qilar
Erta tong sharshara ostida turib.
Hali ham tomchilar undan tomchilar,
O‘ynar vujudida oftobning nuri.
Mavj urib quchoqqa to‘lgan chechakka,
Sharros tolpopukka to‘qinib ilkis,
Ariadna ismi o‘rlar yuksakka
Va singib ketadi ufqlarga olis.
Tiralib qoziqqa – suvdagi sayoz,
Dengizga engashar sohil bu damlar.
“Sisana!”– darchadan taralar ovoz,
“Natela!” – va unga javob jaranglar.
* * *
Necha bor hayot-la men vidolashdim,
Necha bor o‘yladim – hammasi tamom.
Tunlar qog‘oz uzra termilganda jim,
To‘kildi so‘zlarim luzumsiz, bejon.
Ko‘rdim men taqdirning tahqir-ozorin,
Ruhim qo‘rquvlardan, titroqdan toldi.
Biroq har gal meni Gurji diyori
Boshimni siladi, bag‘riga oldi.
O, qancha iltifot, mehrlar ko‘rdim,
Qandoq so‘zlar aytib anglatay kimga, –
G‘alati hislarga yo‘g‘rilib ko‘nglim,
Qaynoq yoshlar sizdi mijjalarimga!
Tiflis, bilmay qoldim, anglolmam sira
Qay bag‘ritosh ota, qay sangdil ona –
Meni qoldirmishdir ostonang uzra
Keraksiz farzanddek – xuddi begona.
Tiflis, menga zinhor qilmading ma’lum,
Men ham so‘ramadim – nechun himmatlar.
Meni sovg‘alarga ko‘mdingu butun,
Yana boz ustiga aytding “rahmat”lar!
Tumanga chulg‘angan ertangi kunim
Ichra yaratmay men har qancha imkon,–
Sening muhabbating oqlamoq uchun
Umrim kamlik qilar, ojizdir bu jon…
SHE’RIYAT KUNI
Kim u – bu kunni deb bezovta bo‘lgan
Va uni bayram deb jar solgan mag‘rur?
Bag‘rida izlarim yo‘qolgan yo‘ldan
Xalq oqib kelmoqda maydonga masrur.
Ajoyib bir ayyom – el shahdi bo‘lak.
Solmam men yurakka uning shukuhin.
Sen men-chun bir kunsan – oddiy va yuksak,
Zotan tantanadan yiroqdir ruhim.
Xalq tinglar yutoqib, jo‘shib alqaydi,
Ne ajab, she’riy so‘z uni etsa jalb.
Hislar qamti tursa – kabir va mayda,
Ko‘p ham farqlay bilmas jaydari bu qalb.
Jaholat qursharkan chor atrofni, bas,
Hech kim tuymas ekan bunda zalolat,
Bayramlar bekorga uyushtirilmas,
Inja umid uchun shudir kafolat.
Bejiz titratmagay she’r so‘zlari,
Yurak tuyg‘ularga to‘lar ezgu, shan.
Zero bolalar va qizlar ko‘zlari
Bejiz porlamaydi o‘tkir hayratdan.
MEHR
Bu mehrni sezsa bo‘lur va
Ayon unda alomatlar ham.
Goh u yaqqol tashlanar ko‘zga,
Narsalarda bo‘lib mujassam.
Bir antiqa billur idishdek
Stol uzra bo‘lar u paydo,–
Ajablanib termulgung sen tek
Nurlanarkan ajib, musaffo.
Oilada g‘alati junbush,
Hamma qotar hayratdan taqqa.
– Qaydan keldi bu billur idish? –
Xotiningni tutgung so‘roqqa.
– Xarid qilding necha pulga, ayt? –
Deb sho‘rlikni qiynama ortiq.
Faqatki men olisda bu payt –
Yashnamayman o‘zimdan ortib.
Billur mening ko‘z yoshlarim ham,
Tomchisi, o, og‘ir tuyular,–
Toshga tushgan shishadek birdan
Sukunatda jaranglar ular.
Ko‘rishmaymiz ko‘p zamon magar,
Yo‘q, ko‘rishib oz vaqtga mutloq –
Men beozor, har gal bezarar
Mo‘‘jizalar yaratgum shundoq.
Bexos osmon tortar-da xira,
Ko‘rinmaydi to‘rt taraf taqir.
Qichqirgung sen: – Tinchlik yo‘q sira!
Qaydan keldi bu bulut, axir?
Sen irimchi dehqon singari
Ayyuhannos ko‘tarma birdan –
Mehrim billur zarrachalari
Inmish sening kiftingga bu dam.
Sezdirmayin, ko‘zlardan pinhon
Sehr-jodu qilgayman seni.
Va nimadir qarshingda shu on
Paydo bo‘lar eslatib meni.
Makrlarim ermak erur zab,
Yo‘llaringga tashlayman kamand.
Seni g‘amdan, kulfatdan asrab,
O‘zimni ham qilaman xursand.
Xayr endi! Yo‘lingdan qolma!
Unut bo‘lar jodu-ermaklar.
Biroq murg‘ak farzandlaringga
Qolar mendan keyin ertaklar.
APREL
Qizlar – yasharlar ishq orzusi bilan,
Yigitlar – o‘zlarin safarga shaylar.
Aprel ayyomlari yoqimli biram,
Hammani bir-biri ila do‘st aylar.
Yangi oy chiqar, o, yangi saltanat,
Olam ko‘rkamlashar sening tufayli.
Sening xislatlaring yaxshilik faqat,
Og‘ar shafoatga kunlarning zayli.
Qutqargung daryoni muzlardan qat-qat,
Olislarni yaqin qilmoq senga xos.
Telbalar ko‘ngliga solasan hikmat,
Chollarni dardlardan aylagung xalos.
Shafqating kerakmas faqat bir menga,
So‘rmasman lutfingni yolborib minba’d.
Chiroqni o‘chirgum kirib xonamga
Va xona ichin ham chulg‘aydi zulmat.
BO‘RON
Ko‘mar borliqni bir ajib oqlikka
Fevral – tabiatning lutfi, nafrati.
Shimolning betakror ko‘hligi ila
Belandi dalabog‘ g‘arib turbati.
To‘rt uydan iborat ko‘cha kirib kech,
Kengayib bo‘yiga, eniga bu choq –
Olar o‘z bag‘riga ikkilanmay hech
Osmonning bor qorin, oyni – bir quchoq.
Izg‘irin uvillar! Ne qilsin bu dam,
Bo‘ron – kengliklarda to‘zg‘igan qordir.
Va bu manzarani yurak tubidan
His eta bilganlar uchun nisordir.
Muz tubida qolgan jildiroq soyu
Boshin ma’yus eggan qarag‘ayni ham
Va mo‘‘jaz dovonning saxt-sumbatin u
Ko‘mib tashlar boshqa ko‘rkka tamoman.
Balki shundan uning guvranishida –
Kechmish go‘zallik va oshufta kunlar.
Farog‘atin qo‘msab oh tortishlar va
Alahlagan yanglig‘ junbushli unlar.
Ko‘milib qorlarning qalin siriga,
Uzilar daf’atan tiriklik sasi –
Uylar, qabristonni biri-biriga
Mudom bog‘lab kelgan g‘amning rishtasi.
ANDREY VOZNESENSKIYga
Bizning manglaylarga so‘z sehrin bosdi,
Do‘stlashtirdi bizni e’tiqod, g‘oya.
Men o‘zimni hurmat qilardim, rosti,
Faqat bo‘lganim-chun senga hamsoya.
She’rdan mast yurgan ilk pallalar har dam
Farahlarga chulg‘ar edi dilimni –
Tinmay ta’kidlamoq sening ko‘plardan
Ayrichaligingni, ustunligingni.
Manglaying haqida gapirib sening,
Derdim: – Oltin yog‘du qoshlari uzra
Porlab turganini ko‘rdim – bu, biling,
Unga tangri lutfi, inoyati, ha.
O‘zimning peshonam haqida derdim,
Aslo yarqiragan peshona emas!
Unda baxt tamg‘asi yo‘q erur tayin,
Aslo ulug‘likdan nishona emas.
Biroq chapdastroqman men bir narsada,
Ajib hiyla ila barin etgum hal!
Oliy muhr-chun xun to‘lar lahzada
O‘zimga so‘rgum men jazoni avval.
Ataylab bo‘rttirib manglayim shunda
Maqtangum – mendadir asl iqtidor.
Ikkinchi manglay ham yomonmas uncha,
Tor bo‘lsa, bu uning aybimas zinhor.
Mening ko‘nglimda shu fikr muqarrar,
Qismat, shaksiz, buni shu tarzda yechar.
Biroq qo‘rqamanki – men ketsam agar,
Sening holing qandoq bo‘lar, ne kechar?
KUZ
Ko‘m-ko‘k osmon endi tundlashar, qora,
Arilar bolini bermoqqa shaydir.
Kuz chuqur tin olar, qalb ham tobora
Tajriba orttirar, teranlashgaydir.
Xuddi mevalar tot yig‘gandek chandon
Tuyg‘u sayqallanar, zahmatlari ko‘p.
Zero kuz mehnati emasdir oson,
Xuddi so‘znikidek mashaqqatli xo‘b.
Kunlar zamirida bordek tole-qut,
Kuzning siyratida ajib hikmat bor.
Donolikka o‘xshab tuyular sukut,
Singar yuragingga sokin bir viqor.
Hatto bolakay ham velosipedda
Yeldek uchib borar ekan olmay tin,
Senga bir zum boqqan nigohlarida
Ko‘rasan qandaydir g‘ussani yorqin.
MANZARA
Hali kuz, biroq qish yoyib yuborgay
Zebu ziynatini kengliklarga zab.
Qochib shu’lalardan, o‘taman chetlab,
Tushirmaslik uchun soyam oq qorga.
Shishasoz, jo etding qandayin mazmun –
Billur sumalaklar nur tarar har yon!
Surib qalpog‘ini ensaga shodon,
Shimar muz parchasin bolakay mamnun.
Men ham go‘yo yoshman – dunyo g‘aroyib,
Og‘zimda qatra muz erir misli bol.
Qorlarda sirg‘anib, goh bexos toyib,
Erta tong yo‘limda boraman xushhol.
GULLAR
O‘sar gullar issiqxonada xandon,
Devorlarga, shiftga so‘ylab dil rozin.
Ildizlari yayrab semirar chandon,
Biroq yaproqlari yupqa va nozik.
Pisandmas ularga eng sovuq mavsum,
Neni istasalar – poyida shundoq.
Toki ardoqdagi gullarning ma’sum
Ko‘zlari porlasin yorqin va quvnoq.
Chiroqlar osdilar – sochsin deb yog‘du,
Ularga iltifot, e’tibor kammas –
Rahmlari kelib ketgandanmas bu
Yoki ular uzoq tursin deb hammas.
Bayram-chun asralar ular, begumon,
Men ular qismatin o‘ylayman har bor,
Iforni bilmaslar, axir, hech qachon,
Faqat bog‘da bo‘lar bundayin ifor.
Ular ushlanmaslar lablarda uzoq,
Bilmaslar sirini tonggi titroqning.
Va mehrini tuymay o‘tarlar mutloq
Tun bo‘yi yomg‘irga to‘ygan tuproqning.
QISH
Qishning zamzamasi – ayoz qatida
Yashirindir otash, ajib ehtiros.
Bor erur qishning bu fazilatida
Malhambaxsh xislatlar, tibbiyotga xos.
Yo‘qsa, nechun yurak ozurda, talosh
Iztirobin – chiqib tunning yo‘liga
Ishongandek xuddi do‘stiga sirdosh,
Tutmoqchi bo‘ladi qishning qo‘liga?
Qorli tun, afsun qil, sehrla minba’d,
Bosgum manglayimni tongingga bedor,
Vujudim topsin to ajib masarrat
Shifobaxsh bu sovuq bo‘sadan takror.
Shuur mavjlanadi loqaydlik so‘nib –
Yolg‘onni ishonch-la qarshi olmoqqa,
Boqmoqlikka har bir daraxtga to‘nib,
Jonvor nigohiga nigoh solmoqqa.
Kechirmoq oddiy, jo‘n o‘yindir go‘yo,
Kechirgung senga kim qilmishdir ta’na.
Yetgach poyoniga afv shu asno,
Kechirging keladi kimnidir yana.
Ayozli ayyomning boqib qalbiga
U bilan bo‘ylashging kelar jimgina.
Va bo‘lmoq istaysan qishning oldida
Uning bir jilosi – inja, kichkina.
O‘zimni mahv etgim keladi shu on –
Devor ortidagi soyamni emas,
Vujudim to‘smagan nurni charog‘on
Ro‘paramga chorlash uchun bir nafas.
SAHNAGA CHIQISH
Keliboq, bu yil qish qorlari ko‘kdan
Yerga qo‘nganidek yengil, beozor –
Men ham chiqib keldim sahnaga desam,
Sizlar bu so‘zimga ishonmang zinhor.
Ko‘nika olmam, o, nigohlaringiz
Taftiga ro‘baro‘ turmoqqa mudom.
Ovozlarim mening oyoqlaringiz –
Ostiga to‘kilar va erir tamom.
Karaxtman! Holim yo‘q! To‘shakdan turib
Sahnaga chiqmoqlik – og‘ir yuk, malol.
Manglayim naq muzdir! Ko‘ksimda xuruj!
O, kimdir, kelgin-u, vaqtni cho‘za qol!
Misli simdor uzra turibsan bu choq –
O‘tib olgin omon, pastga uchmasdan.
Ayon – tugayabman, ko‘z ochgum biroq.
Shundoq bo‘lgan. Shundoq bo‘lar bu gal ham.
Jo aylab qalbga ruh tug‘yonin, azmin,
Tashna yuraklarga baxsh etgum borim.
Lek men sevgan inson o‘ltirar vazmin,
Shoyad yetgan bo‘lsa unga ham zorim.
O‘zimga kelganda – nihoyat tingan
Bir majhul girdobdan chiqarkan oxir,
Kimdir deydi: ko‘rdim, u artist ekan,
Yana kimdir deydi: yo‘q, u chin shoir.
Tomog‘im qirildi she’r o‘qimoqdan,
Biroq endi ortda taraddud g‘ami.
Tobora yorqinroq – bitta jamuljam
Siymoga aylanar chehralar jami.
Ta’zim aylamoqqa vujudim karaxt,
O, olgum nihoyat men yengil nafas.
Sizga beroldimi so‘zlarim farah?
Ko‘p emas – ozgina bo‘lsa ham, shu bas.
