10 апрель — Таниқли рус шоираси Белла Аҳмадулина таваллуд топган кун
Белла Аҳмадулина номи рус шеъриятида ўчмас из қолдирган. Дилбар ва жозибали сатрлар етиб бормаган кўнгиллар йўқ эди, десак адашмаймиз. У кўплаб эсселари билан ҳам адабиёт хазинасига катта ҳисса қўшган. Айтиш керакки, Аҳмадулина йигирманчи асрнинг серқирра ижодкори эди: шоира, адиба, таржимон. Бугун таваллуд куни арафасида ижодкорнинг ҳаёт ва ижод йўлига назар соламиз, шеърларини мутолаа қиламиз.
Хуршид ДАВРОН
ШОИРА БАҲОНАСИДА БИР ОҒИЗ ГАП
ХХ аср рус шеъриятининг энг ёрқин сиймоларидан бири, томирларида туркий қон оққан шоира Белла Ахмадулина 1937 йилнинг 10 апрелида Москва шаҳрида дунёга келган. Татар миллатли отаси вазир муовини эди, асли келиб чиқиши итальян бўлмиш онаси таржимонлик билан шуғулланарди. 15 ёшидаёқ ўз даврининг атоқли шоирлари,хусусан Павель Антокольский назарига тушган Белла Ахмадулина жуда безовта умр кечирди,рус адабиёти тарихидаги энг ёрқин саҳифалардан бирини битди. Бизнинг авлод (ўзбек шоирларининг 70-80 йиллар оралиғида адабиётга кириб келган авлодини назарда тутяпман) ўша даврнинг энг машҳур рус ижодкорлари Андрей Вознесенский,Евгений Евтушенко қаторида турган шоира ижодига катта қизиқиш билан қарардик.
Белла Аҳмадулинани биринчи марта 80-йилларнинг ўрталарида Қиримдаги Кўктебел (аслида Кўктепали) ижод уйида дам олишда борганимда кўрганман. Уни камдан-кам ҳушёр кўриш мумкин эди. Қораденгиз соҳилидаги пляжга келганида ҳам ҳеч кимдан уялмасдан сийнабандини олиб ташлаб, кўкракларини очиб офтобда тобланарди. Ўша пайтда бола бўлган ўғлим шоиранинг бу ҳолатда кўрганида, анграйиб қотиб қолганини эслайман.
Шоиранинг шаробхўрликка муккаси билан берилгани ҳеч кимга сир бўлмаса-да, бундай ҳолат ўша давр рус адабиёт ва санъат аҳлининг аксарияти учун хос эди. Неча истеъдодли шоирлару рассомлар шаробхўрлик оқибатида ўз истеъдодини нобуд этгани, ҳаётдан эрта кўз юмганидан яхши хабардормиз. Ўша даврлардаги майхўрлик иллати ўзбек адабиёти ва санъати оламига ҳам жиддий таъсир кўрсатган эди. Ижодкорларнинг ҳар қандай давраси шаробсиз ўтмасди, май дарё бўлиб оқарди. Айни шу касофат оқибатида Ўзбекистонда ҳам қанча шоиру мусаввирлар оилалари барбод бўлди, яна қанчаси эрта ўлиб кетди. Биргина беназир рассом Тельман Муҳаммедов ёки жуда кўп ёшларга устоз бўлган таниқли шоир тақдирини эсласак кифоя. Ҳозир ҳам шоирлик билан майхўрликни баробар билиб яшаётган ижодкорлар бор. Улар май охир-оқибат ҳар қандай кучли одамни мағлуб этишини тушунишлари керак. «Турмуш қийинчиликлари» ҳеч қачон бу иллатни оқлашга баҳона бўлолмайди.
Белла Аҳмадулина ноёб истеҳдодга эга шоира бўлгани маълум, буни ҳеч ким рад этолмайди. Шунингдек, у адабиёт оламига разиллик ва қабоҳатни олиб киришга уринган ҳамкасбларининг ҳар қандай уринишларига кескин қаршилик кўрсатган, адабиётдаги инсоний ақидаларни қатъият билан ҳимоя қила олган ижодкор ҳам эди. Аммо, унинг майхўрлиги, очиғини айтиш керак, шоиранинг янада юксакларга кўтарилишига жиддий зарар кўрсатгани ҳам рад этиб бўлмас ҳақиқатдир
ОСМОНГА ҚАРАБ ШЕЪР ЎҚИГАН АЁЛ
ёки Белла Аҳмадулинанинг ижод йўлига назар
Нодирабегим Иброҳимова таржимаси
Белла Аҳмадулина номи рус шеъриятида ўчмас из қолдирган. Дилбар ва жозибали сатрлар етиб бормаган кўнгиллар йўқ эди, десак адашмаймиз. У кўплаб эсселари билан ҳам адабиёт хазинасига катта ҳисса қўшган. У шахсан ўзи таниш бўлган ижод вакиллари Владимир Набоков, Анна Ахматова, Марина Цветаева ва бошқалар ҳақида ўз хотираларини битиб қолдирган. Айтиш керакки, Аҳмадулина йигирманчи асрнинг серқирра ижодкори эди: шоира, адиба, таржимон. Бугунги сонимизда ижодкорнинг ҳаёт ва ижод йўлига назар соламиз.
Болалик йиллари
Изабелла Ахатовна Аҳмадулина ( татарча: Белла Әхәт кызы Әхмәдуллина) 1937 йилнинг апрел ойида Москва шаҳрида зиёли ва ўзига тўқ оилада дунёга келди. Белланинг отаси министир ўринбосари, онаси бўлса таржимон бўлиб ишларди. Унга Изаббела исмини бувиси қўйган. Бунга сабаб 30чи йилларда совет давлатида Испания ва унга боғлиқ номлар анча оммалашганди. Испанча исм олган рус қизи кейинчалик ўз асарлари сўнггига қисқача Белла деб ёзадиган бўлди.
Белланинг қон томирларида турли миллатлар қони оқарди: татар, рус, итальян. Унинг тарбияси билан асосан бувиси (она тарафдан) шуғулланар, сабаби ота-онаси жуда банд кишилар эди. Айнан Надежда буви унда мутолаа ва классик адабиётга бўлган муҳаббатни шакллантирди. У набирасига Гогол ва Пушкин асарларини тез-тез ўқиб берарди.
Сарсон даврлар
Уруш йилларида Белланинг отаси фронтга жўнади. Қизчани эса Қозонга, нариги бувиси (ота тарафдан)га топширишди. Афсуски, Белла бу ерда бувисининг эътиборсизилиги туфайли соғлиғини йўқотди, ўлим тўшагида ётганда онаси етиб келди. Вақтида берилган ёрдам туфайли Белла яшаб кетди. Уруш тугаши билан Белла онаси билан пойтахтга қайтди ва мактабга чиқа бошлади. Белла дарсларни кўп қолдирар, фақат адабиёт фанини сира ўтказиб юбормасди. У ёшига нисбатан ижодга эрта кириб келди ва кичиклигидаёқ ҳеч қандай имловий хатоларсиз иншолар ёза бошлади.
Шеъриятга қадамлар
Унинг илк шеърлари айнан мактаб даврида, пионерлар уйида туғилди. 15 ёшида ўз услубига эга шоира мақомига эришган эди. Биринчи марта 18 ёшида адабий журналларда шеърлари босилди. Икки йил ўтиб «Комсомольская правда» газетасида унинг шеърияти танқид қилинди. Сатрлари ўта эскича экани, совет руҳияти етишмаслиги таъкидланди.
Белланинг ота-онасига унинг адабиёт йўлидан кетиши маъқул келмади –улар қизини журналист бўлишини орзу қилишарди. Катталар раъйига қараган қиз журналистика факультетига хужжат топширди. Бахтига имтиҳонлардан йиқилди. Шунга қарамай ота-онасининг иродаси билан «Метростроевец» газетасига ишга кирди. У ерда нафақат мақолалари, балки шеърларини ҳам чоп этарди.
Талабалик бахти
Келаси йили эса ўзи орзу қилган Адабиёт институтига ўқишга киришга муваффақ бўлди. Аммо 1959 йилда у айрим сабабларга кўра ўқишдан ҳайдалди. Белла «Литературной газеты» нашрида фаолиятини давом эттира бошлади. Тез орада бош муҳаррир Белладаги иқтидорни кўриб уни институтдаги ўқишини тиклашига ёрдам берди. Аҳмадулина 1960 йилда диплом олди.
Кетма кет чоп этилган китоблар
Орадан икки йил ўтиб Белланинг илк шеърий тўплами «Струна» (Соз) дунё юзини кўрди ва кўп ўтмай мақтовларга кўмилди. Энди қизни ҳам ижодий учрашувларга таклиф эта бошлашди. Унинг енгил, тиниқ, шаффоф сатрлари юракларни эгаллади. 1968 йилда иккинчи шеърий тўплами «Озноб» (Титроқ) чоп этилди. Бир йил ўтиб эса «Уроки музыки» (Мусиқа дарслари) нашрдан чиқди. «Метель» (Бўрон), «Стихи» (Шеърлар), «Свеча» (Шам) шеърий тўпламлари кетма кетликни давом эттирди.
70 йилларда Белла Аҳмадулина Грузияда бўлди. Бу мамлакат унда катта таассурот қолдирди. Натижада «Сны о Грузии» номли шеърий тўплами яратилди. Шунингдек, у Галактион Табидзе, Николай Бараташвили, Симон Чиковани каби грузин шоирларининг шеърларини русчага таржима қилди.
Кино ва шеърият
Аҳмадулина иккита фильмда суратга тушган –“Шундай йигит мавжуд” ва “Спорт, спорт, спорт”. Биринчи фильмда у 22 ёшида журналист қиз ролини ўйнаб чиққан. Иккинчи картинада эса ўз шеърларини спортчиларга ўқиб берган. Атиги икки марта кинода кўриниш берган бўлсада, унинг романтик шеърлари ва қўшиқлари турли фильмларда тез-тез янграб турарди. Масалан, “Тақдир ҳазили ёки қушдек енгил бўлинг” фильмида Белла Аҳмадулина шеърларидан фойдаланилган, уни Алла Пугачёва ижро этган. “Ишдаги ишқ” фильмида ҳам Белланинг шеърий тўплами режиссёрга ас қотган. Шоира кўплаб халқаро адабий фестивалларда иштирок этган.
Биринчи муҳаббат
Ўн саккиз ёшли дилбар шоирага ошиқлар кўп эди. Улар орасида таниқли шоир, ёзувчи, киносценарист ва актёр Евгений Евтушенко ҳам бўлиб, у Беллани бир кўришдаёқ севиб қолганди. Евгений ўз хотираларида уни биринчи муҳаббати сифатида таърифлар ва гўё қиз болага эмас, санъат асарига боққандек қараганини эсларди. Уларнинг севги қиссаси бир роман бўлгулик эди. Тез тез тортишар ва дарҳол ярашиб олардилар. Евтушенко унга атаб шеър битишдан тинмасди. Уларни тез-тез Москва кўчаларида сайр қилган ҳолда учратардилар.
Жуфтлик 1955 йилда турмуш қурди. Белла суйганидан фарзанд кўришни жуда истарди. Бироқ Евтушенко бошқа шоирлар сингари болалар ижод қилишга ҳалал беради ва эркинликдан маҳрум этади, деб ҳисобларди. Аёлнинг кўнгли синди. Евгений бу истакни рад этиб, суюмли рафиқасининг меҳридан ҳам айрилаётганини ўша пайт билмас, кейинчалик эса афсус чекканди. Ўртада жиддий келишмовчиликлар чиқмади, аммо севги сўнди. Евгений Белланинг муҳаббатини қайта қозонолмади. Уч йиллик турмуш ниҳоясига етди. Кейинчалик болажон Белла етимлар уйидан қизча асраб олди. Турмушга чиқиб, ниҳоят азалий орзусига ҳам етди: қизли бўлди. Бироқ у фарзандларини азалий муҳаббати Евгений билан тарбиялашни жуда истаган эди.
Умр шомида
Шоира ҳаётининг сўнгги йиллари оғир ўтди. У ҳасталаниб қолди. Белла пайпасланиб базўр юрар, сабаби бутунлай кўз нуридан айрилганди. Шеър ҳам ёзолмай қолди. Жарроҳлик амалиётидан тўрт кун ўтиб, 2010 йил 29 ноябрда Изабелла ҳаётдан кўз юмди. Афсонавий ижодкор билан видолашиш маросими пойтахтда, Марказий адабиёт уйида камтарона тарзда бўлиб ўтди. Унга фақат яқинлари ташриф буюришди. Белланинг асранди қизи Анна полиграфия йўналишида таълим олиб, китоб босмахонасида фаолият юритади. Ўзининг қизи Елизавета эса онасининг изидан бориб Адабиёт институтини тамомлади.
Шеър –умр мазмуни
Ҳамиша қора либос киядиган, ингичка бармоғига узук тақишни канда қилмайдиган шоира осмонга тикилиб майин овозда шеър ўқишни яхши кўрарди. Аҳмадулинанинг шеърияти ўзига хос, очиқ ойдин бўлиб, ички оламни ташқи олам буюмлари: янги ихтиролар (магнитафон, самолёт, светофор) ва эскича буюмлар (шам, ҳовли) билан боғлаб ёзарди. Шеърият –унинг бор йўғи эди, йўл йўлакай учраган арзимас ҳолатлардан ҳам фантазиясини ишга солиб янги образлар ярата оларди. Ҳамиша сўз бойлигини ошириш пайида бўларди. Аҳмадулина шеърларидаги ритмда динамика муҳим роль ўйнайди. 2013 йил 9 февралда Россия федерацияси президенти В.Путин Аҳмадулинанинг шеърларини адабиёт дарсликларига киритиш ҳақда фармон берди.
Ўзбек тилида
Шоиранинг бир қатор шеърлари моҳир таржимонлар меҳнати билан ўзбек мухлисларига етиб келган. Жумладан, «XX аср рус шеърияти» абадий-бадиий нашридан (Мирпўлат Мирзо таржималари) ўн беш нафар забардаст рус шоирлари қаторида Белла Аҳмадулинанинг ҳам шеърлари жой олган. Аҳмадулинанинг “Гунглик”, “Хайрлашув”, “Ойпарастлар”, “Гуржи аёлларин исмлари”, “Шеърият куни”, “Меҳр”, “Апрел”, “Бўрон”, “Куз”, “Манзара” каби шеърлари ўзбек тилида ҳам дилбар ва тиниқ янгради, ўз мухлисларига эга бўлди.
Белла АҲМАДУЛЛИНА
ШЕЪРЛАР
* * *
Кўп вақтингни менга бермагин,
Савол бериб қийнама бир дам.
Қўлларимни ушлаб турмагин,
Боқма меҳру садоқат билан.
Кўлмак кечиб, кўклам тонглари
Сен изимдан юрма бесабр.
Мен биламан — висол онлари
Насиб бўлмас энди барибир.
Мағрур дея ўйласанг, майли,
Мағрурлигим инкор этмасман.
Ғурурданмас — алам туфайли
Мен бошимни сенга эгмасман.
ШАМ
Бор-йўғи шу: битта мумли шам,
Оддийгина битта шам бўлса
Ва қадимий одатий лаҳза
Янгиланса яна ўша дам.
Ва қадимий жиримкор қоғоз
Узра сокин юрса қаламинг,
Дилдан кетса бутун аламинг,
Ёзган сари ўйчан, беовоз.
Дўстларингни ўйлаган сайин,
Ўша қадим одатий дамда
Жилвакор мум оқаркан шамдан,
Кўзларингда нур ўйнар майин.
Сенга Пушкин боқар меҳрли,
Тун ўтади, сўнади шам ҳам,
Она тилнинг нозик таъмидан
Музлагандай бўлар лабларинг.
Хуршид Даврон таржималари
ОТ
Қора тунда чақмоқдай отда
Эркин кезиб юрган, ҳур ўғлон,
Не кўрибман, ахир ҳаётда,
Сени кўриб уйғонди армон.
Арғумоқ-ку арғумоқ, ҳатто
Минмаганман қирчанғини ҳам.
Етти пуштим ўтмаган отда
Бу аслида эмас катта ғам.
Аммо бир кун бир отлиқ кўрдим,
Ўлгунимча чиқмас ёдимдан.
Лаҳзагина термилиб турдим,
Гулдиракдай ўтди ёнимдан.
Мен-ку одам, ҳар бир таъсирдан
Акс тушар албат юракка.
Аммо у кун боғлоғлик турган
Хурмачалар тушди титроққа.
Ишқим тушди отга шу кундан.
Шовқин-сурон тўйдирди бу пайт.
Охир сени ташлаб кетаман,
Ялтираган танбал трамвай!
Мен биламан: қандайдир отлар
Тишида гул тишлаб порлайди.
Биттаси бор: учқур ва ёлдор
Кунда менинг йўлим пойлайди.
Тиззигача гавҳар янглиғ чиғ*
Беда исин уфуриб ёли,
Усиз ўтган умримни қаттиқ
Сўроқ-савол қилади ҳали.
Мен топширгум ўзимни тамом
Хоҳ учирсин, хоҳ улоқтирсин.
Неларгадир банди ўтган жон
Озод, эркин бир яшаб кўрсин.
Шамол турса, тиғдай еллари
Юзларимга урилсин майли.
Бир ёйилсин тор хаёлларим
Ва ўзгарсин турмушим зайли.
…Ўғлон менинг ўт истакларим
Сени кўриб ўт олди қайта.
Олислаган бор эртакларим
Бирин-кетин ёнимга қайтар.
Ана у от: сув ичар, кишнар
Кўз ўрнида ялтирайди чўғ.
Жоним тикиб интилсам агар,
Уни мендан тўсгувчи куч йўқ!
____________
*Чиғ – шудринг.
Қутлибека Раҳимбоева таржимаси
ҚИШ
Қишнинг замзамаси – аёз қатида
Яшириндир оташ, ажиб эҳтирос.
Бор эрур қишнинг бу фазилатида
Малҳамбахш хислатлар, тиббиётга хос.
Йўқса, нечун юрак озурда, талош
Изтиробин – чиқиб туннинг йўлига
Ишонгандек худди дўстига сирдош,
Тутмоқчи бўлади қишнинг қўлига?
Қорли тун, афсун қил, сеҳрла минбаъд,
Босгум манглайимни тонгингга бедор,
Вужудим топсин то ажиб масаррат
Шифобахш бу совуқ бўсадан такрор.
Шуур мавжланади лоқайдлик сўниб –
Ёлғонни ишонч-ла қарши олмоққа,
Боқмоқликка ҳар бир дарахтга тўниб,
Жонвор нигоҳига нигоҳ солмоққа.
Кечирмоқ оддий, жўн ўйиндир гўё,
Кечиргунг сенга ким қилмишдир таъна.
Етгач поёнига афв шу асно,
Кечиргинг келади кимнидир яна.
Аёзли айёмнинг боқиб қалбига
У билан бўйлашгинг келар жимгина.
Ва бўлмоқ истайсан қишнинг олдида
Унинг бир жилоси – инжа, кичкина.
Ўзимни маҳв этгим келади шу он –
Девор ортидаги соямни эмас,
Вужудим тўсмаган нурни чароғон
Рўпарамга чорлаш учун бир нафас.
САҲНАГА ЧИҚИШ
Келибоқ, бу йил қиш қорлари кўкдан
Ерга қўнганидек енгил, беозор –
Мен ҳам чиқиб келдим саҳнага десам,
Сизлар бу сўзимга ишонманг зинҳор.
Кўника олмам, о, нигоҳларингиз
Тафтига рўбарў турмоққа мудом.
Овозларим менинг оёқларингиз –
Остига тўкилар ва эрир тамом.
Карахтман! Ҳолим йўқ! Тўшакдан туриб
Саҳнага чиқмоқлик – оғир юк, малол.
Манглайим нақ муздир! Кўксимда хуруж!
О, кимдир, келгин-у, вақтни чўза қол!
Мисли симдор узра турибсан бу чоқ –
Ўтиб олгин омон, пастга учмасдан.
Аён – тугаябман, кўз очгум бироқ.
Шундоқ бўлган. Шундоқ бўлар бу гал ҳам.
Жо айлаб қалбга руҳ туғёнин, азмин,
Ташна юракларга бахш этгум борим.
Лек мен севган инсон ўлтирар вазмин,
Шояд етган бўлса унга ҳам зорим.
Ўзимга келганда – ниҳоят тинган
Бир мажҳул гирдобдан чиқаркан охир,
Кимдир дейди: кўрдим, у артист экан,
Яна кимдир дейди: йўқ, у чин шоир.
Томоғим қирилди шеър ўқимоқдан,
Бироқ энди ортда тараддуд ғами.
Тобора ёрқинроқ – битта жамулжам
Сиймога айланар чеҳралар жами.
Таъзим айламоққа вужудим карахт,
О, олгум ниҳоят мен енгил нафас.
Сизга беролдими сўзларим фараҳ?
Кўп эмас – озгина бўлса ҳам, шу бас.
Мирпўлат Мирзо таржималари
Яна шу мавзуда танишинг:
Белла Аҳмадуллина. Шеърлар
10 aprel — Taniqli rus shoirasi Bella Ahmadulina tavallud topgan kun
Bella Ahmadulina nomi rus she’riyatida o’chmas iz qoldirgan. Dilbar va jozibali satrlar yetib bormagan ko’ngillar yo’q edi, desak adashmaymiz. U ko’plab esselari bilan ham adabiyot xazinasiga katta hissa qo’shgan. Aytish kerakki, Ahmadulina yigirmanchi asrning serqirra ijodkori edi: shoira, adiba, tarjimon. Bugun tavallud kuni arafasida ijodkorning hayot va ijod yo’liga nazar solamiz, she’rlarini mutolaa qilamiz.
Xurshid DAVRON
SHOIRA BAHONASIDA BIR OG‘IZ GAP
XX asr rus she’riyatining eng yorqin siymolaridan biri, tomirlarida turkiy qon oqqan shoira Bella Axmadulina 1937 yilning 10 aprelida Moskva shahrida dunyoga kelgan. Tatar millatli otasi vazir muovini edi, asli kelib chiqishi italyan bo‘lmish onasi tarjimonlik bilan shug‘ullanardi. 15 yoshidayoq o‘z davrining atoqli shoirlari,xususan Pavel Antokolskiy nazariga tushgan Bella Axmadulina juda bezovta umr kechirdi,rus adabiyoti tarixidagi eng yorqin sahifalardan birini bitdi. Bizning avlod (o‘zbek shoirlarining 70-80 yillar oralig‘ida adabiyotga kirib kelgan avlodini nazarda tutyapman) o‘sha davrning eng mashhur rus ijodkorlari Andrey Voznesenskiy,Yevgeniy Yevtushenko qatorida turgan shoira ijodiga katta qiziqish bilan qarardik.
Bella Ahmadulinani birinchi marta 80-yillarning o‘rtalarida Qirimdagi Ko‘ktebel (aslida Ko‘ktepali) ijod uyida dam olishda borganimda ko‘rganman. Uni kamdan-kam hushyor ko‘rish mumkin edi. Qoradengiz sohilidagi plyajga kelganida ham hech kimdan uyalmasdan siynabandini olib tashlab, ko‘kraklarini ochib oftobda toblanardi. O‘sha paytda bola bo‘lgan o‘g‘lim shoiraning bu holatda ko‘rganida, angrayib qotib qolganini eslayman.
Shoiraning sharobxo‘rlikka mukkasi bilan berilgani hech kimga sir bo‘lmasa-da, bunday holat o‘sha davr rus adabiyot va san’at ahlining aksariyati uchun xos edi. Necha iste’dodli shoirlaru rassomlar sharobxo‘rlik oqibatida o‘z iste’dodini nobud etgani, hayotdan erta ko‘z yumganidan yaxshi xabardormiz. O‘sha davrlardagi mayxo‘rlik illati o‘zbek adabiyoti va san’ati olamiga ham jiddiy ta’sir ko‘rsatgan edi. Ijodkorlarning har qanday davrasi sharobsiz o‘tmasdi, may daryo bo‘lib oqardi. Ayni shu kasofat oqibatida O‘zbekistonda ham qancha shoiru musavvirlar oilalari barbod bo‘ldi, yana qanchasi erta o‘lib ketdi. Birgina benazir rassom Telman Muhammedov yoki juda ko‘p yoshlarga ustoz bo‘lgan taniqli shoir taqdirini eslasak kifoya. Hozir ham shoirlik bilan mayxo‘rlikni barobar bilib yashayotgan ijodkorlar bor. Ular may oxir-oqibat har qanday kuchli odamni mag‘lub etishini tushunishlari kerak. “Turmush qiyinchiliklari” hech qachon bu illatni oqlashga bahona bo‘lolmaydi.
Bella Ahmadulina noyob istehdodga ega shoira bo‘lgani ma’lum, buni hech kim rad etolmaydi. Shuningdek, u adabiyot olamiga razillik va qabohatni olib kirishga uringan hamkasblarining har qanday urinishlariga keskin qarshilik ko‘rsatgan, adabiyotdagi insoniy aqidalarni qat’iyat bilan himoya qila olgan ijodkor ham edi. Ammo, uning mayxo‘rligi, ochig‘ini aytish kerak, shoiraning yanada yuksaklarga ko‘tarilishiga jiddiy zarar ko‘rsatgani ham rad etib bo‘lmas haqiqatdir
OSMONGA QARAB SHE’R O‘QIGAN AYOL
yoki Bella Ahmadulinaning ijod yo‘liga nazar
Nodirabegim Ibrohimova tarjimasi
Bella Ahmadulina nomi rus she’riyatida o‘chmas iz qoldirgan. Dilbar va jozibali satrlar yetib bormagan ko‘ngillar yo‘q edi, desak adashmaymiz. U ko‘plab esselari bilan ham adabiyot xazinasiga katta hissa qo‘shgan. U shaxsan o‘zi tanish bo‘lgan ijod vakillari Vladimir Nabokov, Anna Axmatova, Marina Svetayeva va boshqalar haqida o‘z xotiralarini bitib qoldirgan. Aytish kerakki, Ahmadulina yigirmanchi asrning serqirra ijodkori edi: shoira, adiba, tarjimon. Bugungi sonimizda ijodkorning hayot va ijod yo‘liga nazar solamiz.
Bolalik yillari
Izabella Axatovna Ahmadulina 1937 yilning aprel oyida Moskva shahrida ziyoli va o‘ziga to‘q oilada dunyoga keldi. Bellaning otasi ministir o‘rinbosari, onasi bo‘lsa tarjimon bo‘lib ishlardi. Unga Izabbela ismini buvisi qo‘ygan. Bunga sabab 30chi yillarda sovet davlatida Ispaniya va unga bog‘liq nomlar ancha ommalashgandi. Ispancha ism olgan rus qizi keyinchalik o‘z asarlari so‘nggiga qisqacha Bella deb yozadigan bo‘ldi.
Bellaning qon tomirlarida turli millatlar qoni oqardi: tatar, rus, italyan. Uning tarbiyasi bilan asosan buvisi (ona tarafdan) shug‘ullanar, sababi ota-onasi juda band kishilar edi. Aynan Nadejda buvi unda mutolaa va klassik adabiyotga bo‘lgan muhabbatni shakllantirdi. U nabirasiga Gogol va Pushkin asarlarini tez-tez o‘qib berardi.
Sarson davrlar
Urush yillarida Bellaning otasi frontga jo‘nadi. Qizchani esa Qozonga, narigi buvisi (ota tarafdan)ga topshirishdi. Afsuski, Bella bu yerda buvisining e’tiborsiziligi tufayli sog‘lig‘ini yo‘qotdi, o‘lim to‘shagida yotganda onasi yetib keldi. Vaqtida berilgan yordam tufayli Bella yashab ketdi. Urush tugashi bilan Bella onasi bilan poytaxtga qaytdi va maktabga chiqa boshladi. Bella darslarni ko‘p qoldirar, faqat adabiyot fanini sira o‘tkazib yubormasdi. U yoshiga nisbatan ijodga erta kirib keldi va kichikligidayoq hech qanday imloviy xatolarsiz insholar yoza boshladi.
She’riyatga qadamlar
Uning ilk she’rlari aynan maktab davrida, pionerlar uyida tug‘ildi. 15 yoshida o‘z uslubiga ega shoira maqomiga erishgan edi. Birinchi marta 18 yoshida adabiy jurnallarda she’rlari bosildi. Ikki yil o‘tib «Komsomolskaya pravda» gazetasida uning she’riyati tanqid qilindi. Satrlari o‘ta eskicha ekani, sovet ruhiyati yetishmasligi ta’kidlandi.
Bellaning ota-onasiga uning adabiyot yo‘lidan ketishi ma’qul kelmadi –ular qizini jurnalist bo‘lishini orzu qilishardi. Kattalar ra’yiga qaragan qiz jurnalistika fakultetiga xujjat topshirdi. Baxtiga imtihonlardan yiqildi. Shunga qaramay ota-onasining irodasi bilan «Metrostroyeves» gazetasiga ishga kirdi. U yerda nafaqat maqolalari, balki she’rlarini ham chop etardi.
Talabalik baxti
Kelasi yili esa o‘zi orzu qilgan Adabiyot institutiga o‘qishga kirishga muvaffaq bo‘ldi. Ammo 1959 yilda u ayrim sabablarga ko‘ra o‘qishdan haydaldi. Bella «Literaturnoy gazetы» nashrida faoliyatini davom ettira boshladi. Tez orada bosh muharrir Belladagi iqtidorni ko‘rib uni institutdagi o‘qishini tiklashiga yordam berdi. Ahmadulina 1960 yilda diplom oldi.
Ketma ket chop etilgan kitoblar
Oradan ikki yil o‘tib Bellaning ilk she’riy to‘plami «Struna» (Soz) dunyo yuzini ko‘rdi va ko‘p o‘tmay maqtovlarga ko‘mildi. Endi qizni ham ijodiy uchrashuvlarga taklif eta boshlashdi. Uning yengil, tiniq, shaffof satrlari yuraklarni egalladi. 1968 yilda ikkinchi she’riy to‘plami «Oznob» (Titroq) chop etildi. Bir yil o‘tib esa «Uroki muzыki» (Musiqa darslari) nashrdan chiqdi. «Metel» (Bo‘ron), «Stixi» (She’rlar), «Svecha» (Sham) she’riy to‘plamlari ketma ketlikni davom ettirdi.
70 yillarda Bella Ahmadulina Gruziyada bo‘ldi. Bu mamlakat unda katta taassurot qoldirdi. Natijada «Snы o Gruzii» nomli she’riy to‘plami yaratildi. Shuningdek, u Galaktion Tabidze, Nikolay Baratashvili, Simon Chikovani kabi gruzin shoirlarining she’rlarini ruschaga tarjima qildi.
Kino va she’riyat
Ahmadulina ikkita filmda suratga tushgan –“Shunday yigit mavjud” va “Sport, sport, sport”. Birinchi filmda u 22 yoshida jurnalist qiz rolini o‘ynab chiqqan. Ikkinchi kartinada esa o‘z she’rlarini sportchilarga o‘qib bergan. Atigi ikki marta kinoda ko‘rinish bergan bo‘lsada, uning romantik she’rlari va qo‘shiqlari turli filmlarda tez-tez yangrab turardi. Masalan, “Taqdir hazili yoki qushdek yengil bo‘ling” filmida Bella Ahmadulina she’rlaridan foydalanilgan, uni Alla Pugachyova ijro etgan. “Ishdagi ishq” filmida ham Bellaning she’riy to‘plami rejissyorga as qotgan. Shoira ko‘plab xalqaro adabiy festivallarda ishtirok etgan.
Birinchi muhabbat
O‘n sakkiz yoshli dilbar shoiraga oshiqlar ko‘p edi. Ular orasida taniqli shoir, yozuvchi, kinossenarist va aktyor Yevgeniy Yevtushenko ham bo‘lib, u Bellani bir ko‘rishdayoq sevib qolgandi. Yevgeniy o‘z xotiralarida uni birinchi muhabbati sifatida ta’riflar va go‘yo qiz bolaga emas, san’at asariga boqqandek qaraganini eslardi. Ularning sevgi qissasi bir roman bo‘lgulik edi. Tez tez tortishar va darhol yarashib olardilar. Yevtushenko unga atab she’r bitishdan tinmasdi. Ularni tez-tez Moskva ko‘chalarida sayr qilgan holda uchratardilar.
Juftlik 1955 yilda turmush qurdi. Bella suyganidan farzand ko‘rishni juda istardi. Biroq Yevtushenko boshqa shoirlar singari bolalar ijod qilishga halal beradi va erkinlikdan mahrum etadi, deb hisoblardi. Ayolning ko‘ngli sindi. Yevgeniy bu istakni rad etib, suyumli rafiqasining mehridan ham ayrilayotganini o‘sha payt bilmas, keyinchalik esa afsus chekkandi. O‘rtada jiddiy kelishmovchiliklar chiqmadi, ammo sevgi so‘ndi. Yevgeniy Bellaning muhabbatini qayta qozonolmadi. Uch yillik turmush nihoyasiga yetdi. Keyinchalik bolajon Bella yetimlar uyidan qizcha asrab oldi. Turmushga chiqib, nihoyat azaliy orzusiga ham yetdi: qizli bo‘ldi. Biroq u farzandlarini azaliy muhabbati Yevgeniy bilan tarbiyalashni juda istagan edi.
Umr shomida
Shoira hayotining so‘nggi yillari og‘ir o‘tdi. U hastalanib qoldi. Bella paypaslanib bazo‘r yurar, sababi butunlay ko‘z nuridan ayrilgandi. She’r ham yozolmay qoldi. Jarrohlik amaliyotidan to‘rt kun o‘tib, 2010 yil 29 noyabrda Izabella hayotdan ko‘z yumdi. Afsonaviy ijodkor bilan vidolashish marosimi poytaxtda, Markaziy adabiyot uyida kamtarona tarzda bo‘lib o‘tdi. Unga faqat yaqinlari tashrif buyurishdi. Bellaning asrandi qizi Anna poligrafiya yo‘nalishida ta’lim olib, kitob bosmaxonasida faoliyat yuritadi. O‘zining qizi Yelizaveta esa onasining izidan borib Adabiyot institutini tamomladi.
She’r –umr mazmuni
Hamisha qora libos kiyadigan, ingichka barmog‘iga uzuk taqishni kanda qilmaydigan shoira osmonga tikilib mayin ovozda she’r o‘qishni yaxshi ko‘rardi. Ahmadulinaning she’riyati o‘ziga xos, ochiq oydin bo‘lib, ichki olamni tashqi olam buyumlari: yangi ixtirolar (magnitafon, samolyot, svetofor) va eskicha buyumlar (sham, hovli) bilan bog‘lab yozardi. She’riyat –uning bor yo‘g‘i edi, yo‘l yo‘lakay uchragan arzimas holatlardan ham fantaziyasini ishga solib yangi obrazlar yarata olardi. Hamisha so‘z boyligini oshirish payida bo‘lardi. Ahmadulina she’rlaridagi ritmda dinamika muhim rol o‘ynaydi. 2013 yil 9 fevralda Rossiya federatsiyasi prezidenti V.Putin Ahmadulinaning she’rlarini adabiyot darsliklariga kiritish haqda farmon berdi.
O‘zbek tilida
Shoiraning bir qator she’rlari mohir tarjimonlar mehnati bilan o‘zbek muxlislariga yetib kelgan. Jumladan, “XX asr rus she’riyati” abadiy-badiiy nashridan (Mirpo‘lat Mirzo tarjimalari) o‘n besh nafar zabardast rus shoirlari qatorida Bella Ahmadulinaning ham she’rlari joy olgan. Ahmadulinaning “Gunglik”, “Xayrlashuv”, “Oyparastlar”, “Gurji ayollarin ismlari”, “She’riyat kuni”, “Mehr”, “Aprel”, “Bo‘ron”, “Kuz”, “Manzara” kabi she’rlari o‘zbek tilida ham dilbar va tiniq yangradi, o‘z muxlislariga ega bo‘ldi.
Bella AHMADULLINA
SHE’RLAR
* * *
Ko‘p vaqtingni menga bermagin,
Savol berib qiynama bir dam.
Qo‘llarimni ushlab turmagin,
Boqma mehru sadoqat bilan.
Ko‘lmak kechib, ko‘klam tonglari
Sen izimdan yurma besabr.
Men bilaman — visol onlari
Nasib bo‘lmas endi baribir.
Mag‘rur deya o‘ylasang, mayli,
Mag‘rurligim inkor etmasman.
G‘ururdanmas — alam tufayli
Men boshimni senga egmasman.
SHAM
Bor-yo‘g‘i shu: bitta mumli sham,
Oddiygina bitta sham bo‘lsa
Va qadimiy odatiy lahza
Yangilansa yana o‘sha dam.
Va qadimiy jirimkor qog‘oz
Uzra sokin yursa qalaming,
Dildan ketsa butun alaming,
Yozgan sari o‘ychan, beovoz.
Do‘stlaringni o‘ylagan sayin,
O‘sha qadim odatiy damda
Jilvakor mum oqarkan shamdan,
Ko‘zlaringda nur o‘ynar mayin.
Senga Pushkin boqar mehrli,
Tun o‘tadi, so‘nadi sham ham,
Ona tilning nozik ta’midan
Muzlaganday bo‘lar lablaring.
Xurshid Davron tarjimalari
OT
Qora tunda chaqmoqday otda
Erkin kezib yurgan, hur o‘g‘lon,
Ne ko‘ribman, axir hayotda,
Seni ko‘rib uyg‘ondi armon.
Arg‘umoq-ku arg‘umoq, hatto
Minmaganman qirchang‘ini ham.
Yetti pushtim o‘tmagan otda
Bu aslida emas katta g‘am.
Ammo bir kun bir otliq ko‘rdim,
O‘lgunimcha chiqmas yodimdan.
Lahzagina termilib turdim,
Guldirakday o‘tdi yonimdan.
Men-ku odam, har bir ta’sirdan
Aks tushar albat yurakka.
Ammo u kun bog‘log‘lik turgan
Xurmachalar tushdi titroqqa.
Ishqim tushdi otga shu kundan.
Shovqin-suron to‘ydirdi bu payt.
Oxir seni tashlab ketaman,
Yaltiragan tanbal tramvay!
Men bilaman: qandaydir otlar
Tishida gul tishlab porlaydi.
Bittasi bor: uchqur va yoldor
Kunda mening yo‘lim poylaydi.
Tizzigacha gavhar yanglig‘ chig‘*
Beda isin ufurib yoli,
Usiz o‘tgan umrimni qattiq
So‘roq-savol qiladi hali.
Men topshirgum o‘zimni tamom
Xoh uchirsin, xoh uloqtirsin.
Nelargadir bandi o‘tgan jon
Ozod, erkin bir yashab ko‘rsin.
Shamol tursa, tig‘day yellari
Yuzlarimga urilsin mayli.
Bir yoyilsin tor xayollarim
Va o‘zgarsin turmushim zayli.
…O‘g‘lon mening o‘t istaklarim
Seni ko‘rib o‘t oldi qayta.
Olislagan bor ertaklarim
Birin-ketin yonimga qaytar.
Ana u ot: suv ichar, kishnar
Ko‘z o‘rnida yaltiraydi cho‘g‘.
Jonim tikib intilsam agar,
Uni mendan to‘sguvchi kuch yo‘q!
____________
*Chig‘ – shudring.
Qutlibeka Rahimboyeva tarjimasi
QISH
Qishning zamzamasi – ayoz qatida
Yashirindir otash, ajib ehtiros.
Bor erur qishning bu fazilatida
Malhambaxsh xislatlar, tibbiyotga xos.
Yo‘qsa, nechun yurak ozurda, talosh
Iztirobin – chiqib tunning yo‘liga
Ishongandek xuddi do‘stiga sirdosh,
Tutmoqchi bo‘ladi qishning qo‘liga?
Qorli tun, afsun qil, sehrla minba’d,
Bosgum manglayimni tongingga bedor,
Vujudim topsin to ajib masarrat
Shifobaxsh bu sovuq bo‘sadan takror.
Shuur mavjlanadi loqaydlik so‘nib –
Yolg‘onni ishonch-la qarshi olmoqqa,
Boqmoqlikka har bir daraxtga to‘nib,
Jonvor nigohiga nigoh solmoqqa.
Kechirmoq oddiy, jo‘n o‘yindir go‘yo,
Kechirgung senga kim qilmishdir ta’na.
Yetgach poyoniga afv shu asno,
Kechirging keladi kimnidir yana.
Ayozli ayyomning boqib qalbiga
U bilan bo‘ylashging kelar jimgina.
Va bo‘lmoq istaysan qishning oldida
Uning bir jilosi – inja, kichkina.
O‘zimni mahv etgim keladi shu on –
Devor ortidagi soyamni emas,
Vujudim to‘smagan nurni charog‘on
Ro‘paramga chorlash uchun bir nafas.
SAHNAGA CHIQISH
Keliboq, bu yil qish qorlari ko‘kdan
Yerga qo‘nganidek yengil, beozor –
Men ham chiqib keldim sahnaga desam,
Sizlar bu so‘zimga ishonmang zinhor.
Ko‘nika olmam, o, nigohlaringiz
Taftiga ro‘baro‘ turmoqqa mudom.
Ovozlarim mening oyoqlaringiz –
Ostiga to‘kilar va erir tamom.
Karaxtman! Holim yo‘q! To‘shakdan turib
Sahnaga chiqmoqlik – og‘ir yuk, malol.
Manglayim naq muzdir! Ko‘ksimda xuruj!
O, kimdir, kelgin-u, vaqtni cho‘za qol!
Misli simdor uzra turibsan bu choq –
O‘tib olgin omon, pastga uchmasdan.
Ayon – tugayabman, ko‘z ochgum biroq.
Shundoq bo‘lgan. Shundoq bo‘lar bu gal ham.
Jo aylab qalbga ruh tug‘yonin, azmin,
Tashna yuraklarga baxsh etgum borim.
Lek men sevgan inson o‘ltirar vazmin,
Shoyad yetgan bo‘lsa unga ham zorim.
O‘zimga kelganda – nihoyat tingan
Bir majhul girdobdan chiqarkan oxir,
Kimdir deydi: ko‘rdim, u artist ekan,
Yana kimdir deydi: yo‘q, u chin shoir.
Tomog‘im qirildi she’r o‘qimoqdan,
Biroq endi ortda taraddud g‘ami.
Tobora yorqinroq – bitta jamuljam
Siymoga aylanar chehralar jami.
Ta’zim aylamoqqa vujudim karaxt,
O, olgum nihoyat men yengil nafas.
Sizga beroldimi so‘zlarim farah?
Ko‘p emas – ozgina bo‘lsa ham, shu bas.
Mirpo‘lat Mirzo tarjimalari
Yana shu mavzuda tanishing:
Bella Ahmadullina. She’rlar
