Умарали Норматов
«ЎТКАН КУНЛАР» ВА ҚЎРҚУВ САЛТАНАТИ
ХХ аср ўзбек насрининг шоҳ асари «Ўткан кунлар» романи илк бор 1922 йили «Инқилоб» журнали саҳифалари орқали дунё юзини кўра бошлаган бўлса, ўша дақиқалардан эътиборан бу асарнинг деярли ҳар бир миллат зиёлиси, китобхони руҳияти, маънавиятига, қолаверса шахсий ҳаёти, тақдирига қандайдир дахлдорлиги бор.
1952 йилнинг кеч кузи. Ҳозирги Амир Темур ҳиёбони ёнгинасида жойлашган САГУ (бугунги Миллий университет) биносининг иккинчи қаватидаги катта ўқув залида «Адабиётшуносликка кириш» фанидан маъруза ўқилмоқда. Икки ярим ойлик пахта терими ҳашаридан қайтган, маърузаларни соғиниб қолган биз – филология факультетининг биринчи курс талабалари – 64 та жон бир тан бўлиб бутун вужудимиз қулоққа айланиб доцент Зикриё Мирҳожиев сўзларини тинглаб ўтирибмиз. Шу пайт бирдан бино қасир-қусур, деразалар шақир-шуқур бўлиб залда қий-чув кўтарилди. Мирҳожиевнинг қизиқ одати бўларди. Маъруза ўқиётганида доимо юриб, аудиториянинг у бошидан бу бошига бетиним кезиб юрарди. Ана шу тўс-тўпалон онларида ҳам домла одатини тарк этмай шитоб билан юришда давом этди. Шунда қизлар: «Домла, ер қимирлаяпти, зилзила бўляпти!» деб уввос солдилар. Домла эса парво қилмай юриб туриб: «Окўси, нима қилибди, ер бўлгандан кейин қимирлайди-да!» дедилар. Аудиторияда бирдан гуррос кулги кўтарилди ва шу орада ер силкиниши ҳам тинди.
Орадан бир ҳафта ўтиб яна «Адабиётшуносликка кириш» дарси, домланинг ўша-ўша шитоб билан юриб туриб маъруза ўқишлари… Бу галги дарс ўзгача тарзда тугади. Орамизда Самарқанднинг қайсидир туманидан келган Саримсоқов деган ниҳоятда кўп ўқиган, китоб жинниси бўларди. Исми хотирамдан кўтарилибди. Яқинда курсдошим Шерали Турдиевдан суриштирсам, у ҳам исмини эслолмади. Ҳар бир дарсда у албатта домлаларга қандайдир савол берар, кўпинча қалтис саволи билан мана мен деган профессорларни ҳам довдиратиб қўярди. Бу гал ҳам шундай бўлди. Дарс охирида: «Жулқунбой деган ёзувчи ўтган экан, унинг «Ўткан кунлар» номли романи бор экан. Шу ҳақда маълумот берсангиз» деб қолса бўладими! Шунда нима бўлди денг? Ҳамиша, ҳатто таҳликали зилзила пайтида ҳам бетиним юриб турадиган Мирҳожиев домламиз таққа тўхтаб, савол берган талабага анграйиб-бўзариб қарадилар. Бир неча дақиқалик сукутдан сўнг домла: «Окўси, комсомолмисан?» деб сўрадилар. Тасдиқ жавобини олгач: «Комсомол совет студенти давлат университети аудиториясида бунақа саволни бермайди, коммунист совет доценти бунақа провакацион саволга жавоб қайтармайди» деди қатъий қилиб. Ўқув залида ўтирган талабаларнинг дами ичига тушиб кетди.
Эртаси куни қалтис савол берган курсдошимиз дарсда кўринмади. Тўрт йил дараксиз кетди. 1956 йил баҳор кунларининг бирида у Чорсудаги ётоқхонамизга эгнида фуфайка, оёғида кирза этик афтодаҳол ҳолда кириб келди. Нима кор-ҳол бўлганини биз ҳам сўрамадик, у ҳам айтмади. Орада қандайдир ҳадик, қўрқув ҳукм сурарди, гап гапга қовушмади. Буни сезди шекилли хушламаган меҳмонимиз «Сафардан қишлоққа қайтишда сизларни бир кўриб ўтай дедим» дея тезгина хайрлашиб йўлга отланди. Ўтган тўрт йил давомида «Ўткан кунлар», «Жулқунбой» сўзларини тилга олиш тугул, ҳатто бу номларни эслашга ҳам қўрқардик. Гарчи тасодифий учрашувда бу номлар тилга олинмаган бўлса-да, бирданига улар хаёлимизни чулғаб олди. Бу пайтга келиб «халқ душманлари» саналмиш адиблар, жумладан, Қодирийга муносабат қисман ўзгара бошлаган, лекин барибир юртда қўрқув салтанати кезиб юрарди.
Манба: Умарали Номатовнинг шахсий сайтидан олинди.
Abdulla Qodiriyning «O’tgan kunlar» romani asosida ko’p qismli radiospektakl. 1-2 qism. Radioasar O’zbekiston radiosining adabiy-badiiy eshittirishlar tahririyati tomonidan o’tgan asrning 70-yillarida magnit tasmasiga tushirilgan. Stsenariy muallifi va rejissyor: Rustam Qurbonov. Bastakor: Mustafo Bafoyev. Ovoz rejissyori: Nabijon Hasanov. Muharrir: Toir Yunus. Asosiy rollarni ijro etgan artistlar: Elyor Nosirov, Zuhra Ashurova, Afzal Rafiqov, Yoqub Ahmedov, Obid Yunusov, Yodgor Sa’diyev, Mukambar Rahimova, To’ti Yusupova, Salohiddin Ziyomuhammedov, Rustam Karimov, G’aybulla Hojiyev, Madina Muxtorova, Rixsivoy Avazov, Mahmud Ismoilov. Muallif nomidan o’qiladigan matnlar Temurmalik Yunusov ijrosida.
“O‘tgan kunlar”, bir qarashda, an’anaviy ishq dostonlarini ham eslatadi. Unda Otabek bilan Kumushning ishqiy sarguzashtlari, fojiasi juda katta mahorat bilan tasvir etilgan. Asardagi ishqiy sarguzashtlar kitobxonni hayajonga soladi, Otabek bilan Kumushning go‘zal baxtini barbod etgan omillar kishini chuqur o‘yga toldiradi. Muallif oshiqlarning ishqiy sarguzashtlari bahonasida muayyan tarixiy davrni — Turkistonning rus bosqini arafasidagi ahvoli, qora kunlarini ko‘z oldimizda gavdalantiradi. Qodiriy ishqiy sarguzashtlar ko‘rinishida o‘lkaning tutqunlikka tushishining bosh sababi jaholat, qoloqlik va o‘zaro ichki nizolardir degan fikrni g‘oyat ustalik bilan aytadi. (Roman matni, asar asosida tayyorlangan spektakl, badiiy film va teleserial bilan mana bu sahifada tanishing)
Umarali Normatov
“O‘TKAN KUNLAR” VA QO‘RQUV SALTANATI
XX asr o‘zbek nasrining shoh asari “O‘tkan kunlar” romani ilk bor 1922 yili “Inqilob” jurnali sahifalari orqali dunyo yuzini ko‘ra boshlagan bo‘lsa, o‘sha daqiqalardan e’tiboran bu asarning deyarli har bir millat ziyolisi, kitobxoni ruhiyati, ma’naviyatiga, qolaversa shaxsiy hayoti, taqdiriga qandaydir daxldorligi bor.
1952 yilning kech kuzi. Hozirgi Amir Temur hiyoboni yonginasida joylashgan SAGU (bugungi Milliy universitet) binosining ikkinchi qavatidagi katta o‘quv zalida “Adabiyotshunoslikka kirish” fanidan ma’ruza o‘qilmoqda. Ikki yarim oylik paxta terimi hasharidan qaytgan, ma’ruzalarni sog‘inib qolgan biz – filologiya fakultetining birinchi kurs talabalari – 64 ta jon bir tan bo‘lib butun vujudimiz quloqqa aylanib dotsent Zikriyo Mirhojiyev so‘zlarini tinglab o‘tiribmiz. Shu payt birdan bino qasir-qusur, derazalar shaqir-shuqur bo‘lib zalda qiy-chuv ko‘tarildi. Mirhojiyevning qiziq odati bo‘lardi. Ma’ruza o‘qiyotganida doimo yurib, auditoriyaning u boshidan bu boshiga betinim kezib yurardi. Ana shu to‘s-to‘palon onlarida ham domla odatini tark etmay shitob bilan yurishda davom etdi. Shunda qizlar: “Domla, yer qimirlayapti, zilzila bo‘lyapti!” deb uvvos soldilar. Domla esa parvo qilmay yurib turib: “Oko‘si, nima qilibdi, yer bo‘lgandan keyin qimirlaydi-da!” dedilar. Auditoriyada birdan gurros kulgi ko‘tarildi va shu orada yer silkinishi ham tindi.
Oradan bir hafta o‘tib yana “Adabiyotshunoslikka kirish” darsi, domlaning o‘sha-o‘sha shitob bilan yurib turib ma’ruza o‘qishlari… Bu galgi dars o‘zgacha tarzda tugadi. Oramizda Samarqandning qaysidir tumanidan kelgan Sarimsoqov degan nihoyatda ko‘p o‘qigan, kitob jinnisi bo‘lardi. Ismi xotiramdan ko‘tarilibdi. Yaqinda kursdoshim Sherali Turdiyevdan surishtirsam, u ham ismini eslolmadi. Har bir darsda u albatta domlalarga qandaydir savol berar, ko‘pincha qaltis savoli bilan mana men degan professorlarni ham dovdiratib qo‘yardi. Bu gal ham shunday bo‘ldi. Dars oxirida: “Julqunboy degan yozuvchi o‘tgan ekan, uning «O‘tkan kunlar” nomli romani bor ekan. Shu haqda ma’lumot bersangiz» deb qolsa bo‘ladimi! Shunda nima bo‘ldi deng? Hamisha, hatto tahlikali zilzila paytida ham betinim yurib turadigan Mirhojiyev domlamiz taqqa to‘xtab, savol bergan talabaga angrayib-bo‘zarib qaradilar. Bir necha daqiqalik sukutdan so‘ng domla: “Oko‘si, komsomolmisan?” deb so‘radilar. Tasdiq javobini olgach: “Komsomol sovet studenti davlat universiteti auditoriyasida bunaqa savolni bermaydi, kommunist sovet dotsenti bunaqa provakatsion savolga javob qaytarmaydi” dedi qat’iy qilib. O‘quv zalida o‘tirgan talabalarning dami ichiga tushib ketdi.
Ertasi kuni qaltis savol bergan kursdoshimiz darsda ko‘rinmadi. To‘rt yil daraksiz ketdi. 1956 yil bahor kunlarining birida u Chorsudagi yotoqxonamizga egnida fufayka, oyog‘ida kirza etik aftodahol holda kirib keldi. Nima kor-hol bo‘lganini biz ham so‘ramadik, u ham aytmadi. Orada qandaydir hadik, qo‘rquv hukm surardi, gap gapga qovushmadi. Buni sezdi shekilli xushlamagan mehmonimiz “Safardan qishloqqa qaytishda sizlarni bir ko‘rib o‘tay dedim” deya tezgina xayrlashib yo‘lga otlandi. O‘tgan to‘rt yil davomida “O‘tkan kunlar”, “Julqunboy” so‘zlarini tilga olish tugul, hatto bu nomlarni eslashga ham qo‘rqardik. Garchi tasodifiy uchrashuvda bu nomlar tilga olinmagan bo‘lsa-da, birdaniga ular xayolimizni chulg‘ab oldi. Bu paytga kelib “xalq dushmanlari” sanalmish adiblar, jumladan, Qodiriyga munosabat qisman o‘zgara boshlagan, lekin baribir yurtda qo‘rquv saltanati kezib yurardi.
Manba: Umarali Nomatovning shaxsiy saytidan olindi.
