10 апрел — Буюк адиб Абдулла Қодирий таваллуд топган куннинг 130 йиллиги
Сўз сўзлашда ва улардан жумла тузишда узоқ андиша керак. Ёзувчининг ўзигина тушуниб, бошқаларнинг тушунмаслиги катта айб. Асли ёзувчилик айтмоқчи бўлган фикрни ҳаммага баробар англата билишда, орага англашилмовчилик солмасликдадир…
Абдулла ҚОДИРИЙ
ҲАҚИҚИЙ ЁЗУВЧИ БЎЛМОҚ УЧУН
Янги давр ўзбек адабиётининг асосчиларидан бири — Абдулла Қодирий 1894 йил 10 апрелда Тошкентда туғилган. 9-10 ёшларида эски усул мактабда таҳсил кўради. Сўнг рус-тузем мактабида ўқийди. 17 -18 ёшларида бир савдогарга приказчиликка ёлланиб, уч-тўрт йил ишлайди. Сўнг боғбонлик билан тирикчилик ўтказади. Абдулла Қодирий ижоди 1913—1914 йилларда бошланди. У шу йиллари барча илғор фикрии ёшлар қатори жадидчилик ҳаракатига қўшилган ва ўзининг илк асарларида маърифат, миллат тараққиёти ва ҳурлиги ғояларини тарғиб эта бошлаган. Қодирий дастлаб маърифий шеърлар ёзди. «Аҳволимиз», «Миллатимиз», «Тўй» каби шеърлари жадид матбуотида эълон қилинади. 1915 йили у Беҳбудийнинг «Падаркуш» фожиаси таъсирида «Бахтсиз куёв» пьесасини ёзади. Сўнг ўзи «миллий рўмон» деб атаган «Жувонбоз» ҳикоясини яратади. Бу асарлар ҳам аввало маърифатпарварлик қарашлари маҳсули бўлиб, жамиятдаги чиркин иллатлар ва қолоқ урф-одатларни кескин танқид қилишга йўналтирилган.
1917 йил февраль ва октябрь воқеаларидан кейин А.Қодирий ҳаётида ҳам, ижодида ҳам ўзгаришлар рўй берди. У шўро идораларида ишлади. «Иштирокиюн» ва «Қизил байроқ» газеталарида адабий ходим, «Муштум» журнали ташкилотчиларидан бўлди. Москвада В.Брюсов номидаги журналистлар институтида таҳсил олди. А.Қодирий 1925-1926 йилларда «Ўтган кунлар» романини эълон қилади. Бу тўлақонии реалистик илк ўзбек романи бўлиб, Қодирийнинг жадидона сиёсий қарашлари юксак бадиий ифодасини топган асар эди. 1928 йили ёзувчи «Меҳробдан чаён» романини эълон қилди.
Абдулла Қодирий нинг 44 йиллик умри, 20 йиллик ижтимоий ва ижодий фаолият даври кескин курашлар, таъқибу таҳдидлар ичида ўтди. Ростгўй адиб шўро даври ҳақидаги бадиий асарларида, публицистикасида шўро воқелигига хос зиддиятларни, сиёсатдаги хато ва камчиликларни холис туриб кўрсатишга жазм этди. Аммо унинг бу уринишлари бирин-кетин зарбага учрай бошлади. 1926 йилда «Муштум»да босилган «Йиғинди гаплар» ҳажвиясидаги танқидий мулоҳазалари учун «аксилинқилобий ҳаракат қилганлик»да айбланиб қамоққа олинади, турли бўҳтонлар билан судланади. Судда у мардона туриб ўз шаънини ҳимоя қилади. «Обид кетмон» қиссаси ҳам шўро мафкурачиларига маъқул келмайди, кескин танқидга учрайди; «идеологик бузуқликлар ва хатолар»га тўла, «сиёсий тутруқсиз» асар сифатида баҳоланади. Ёзувчининг тарихий романлари эса асосий маъноси — миллат тақдири, бирлиги, эл-юрт қайғуси, мустақиллиги, шахс эрки, ижтимоий адолат учун кураш ғоялари билан йўғрилганлиги туфайли ҳам ҳукмрон мафкурага зид асарлар бўлиб чиқди. Миллат руҳини ёрқин акс эттирган, китобхонларининг севимли асарларига айланган бу романлар шўро даври сиёсати учун зарарли китоблар сифатида кескин қораланди. 30 йиллар ўрталарига келиб, қатағон кампанияси авжига чиқди. Ниҳоят, А.Қодирий 1937 йил 31 декабр куни ҳибсга олинди. 9 ойлик қамоқдаги сўроқ-тергов, қийноқ, хўрликдан сўнг Чўлпон, Фитрат каби маслакдошлари билан бирга қатл этилди. Қодирий ҳибсга олингач, асарлари «зарарли» саналиб ўтда ёқилди, кутубхоналардан йўқотилди, уларни ўқиш тақиқланди.
Ўзбекистон мустақилликка эришгач, Абдулла Қодирий Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Республикаси Давлат мукофоти (1991), «Мустақиллик» ордени билан тақдирланди (1994). Абдулла Қодирий номидаги Ўзбекистон Республикаси Давлат мукофоти таʼсис этилган. Тошкент маданият ин-тига, Тошкентдаги маданият ва истироҳат боғига, катта кўчалардан бирига, республикамиздаги кўплаб маданият муассасаларига унинг номи берилган. «Ўтган кунлар» ва «Меҳробдан чаён» романлари асосида кинофильмлар (1969, 1996, 1973) ва кўп серияли телефилмлар яратилган.
Ёзувчининг ўзидан қўшиши (русча айтганда, вымысел) адабий асарда катта рол ўйнайди. Лекин мен турмушда кўрмаган, билмаган нарсам ҳақида ҳеч нарса ёзмайман. Ҳар бир асаримнинг ёзилишига турмушда учраган бирор воқеа сабаб бўлади… Мен материалларни ўрганиш маҳалида асарни қайси хилда ёзиш ҳақида бош қотириб юраман. Шунинг натижасида мен ўзимча асаримнинг жуда ҳам тахминий схемасини тузиб олиб, кейин ишга тушаман. Шундай схема бўлмаса, ҳеч қачон ёзувга ўтира олмайман.
* * *
Ҳақиқий ёзувчи бўлмоқ учун турмушни ҳар тарафлама ўрганиш, бунинг учун унинг ҳар саҳифаларидан хабардор бўлиш керак. Қисман менинг бошимдан кечирганларим менинг ёзувчи бўлишимда каттагина рол ўйнаганлар. Ҳақиқий ёзувчи бўлишни истаган ёшларимиз ҳам дастлаб шу турмуш ичига киришлари, уни билишлари керак.
* * *
Адабиёт дунёсида икки турли танқид бор: жиддий танқид ва ҳажвий танқид… Танқиднинг иккинчи хили бўлган ҳажвий (сатира маъноси билан) оммавий дейилса бўлади… Ҳажвий танқид авомнинг руҳига яқин ва унинг ҳис этган, аммо ифода қила олмаган масалаларига таржимондир. Хулоса: ҳажвий танқиднинг табиатидаги кулгулик унсури авомнинг маҳбуби, тағин тўғриси, унинг ўз ижодидир.
Бир миллатнинг ҳар бир соҳада тутган мавқеи маданиятдаги даражасига, яъни савиясига қараб ҳукм қилинса ҳам, аммо ҳажвиётдаги даражаси бунга қарамайди. Миллатнинг кулгилик даҳоси аксар ўша қавмнинг интибоҳ тарихининг қалдирғочи бўлиб кўринади. Масалан, Италияда, Испанияда ва Россияда (Гоголлар) каби…
* * *
“Ўткан кунлар”ни ёзар эканман, доимо кўз ўнгимда ўқувчи оммамиз турар эди. Мен бу китобим билан халқимиз рағбатини бир оз бўлса ҳам янгиликка тортай, дер эдим… Модомики, асар савияси ўзимизга маълум шу халқ учун ёзилар экан, яна бир мунча вақт “сўнгги приём”лардан кўз юмиб туриш, оралиқда сўнгги приёмни оз-оз қистира бориш лозимдир. На учунким, сўнгги приёмда ёзилган шеър ва насрларимиз бир табақагагина хос бўлиб қола бергани даъвомизга далилдир.
* * *
Мен бир асар ёзишдан аввал шу ёзмоқчи бўлган нарсам ҳақидаги материалларни пухта ўрганиб чиқаман… Материални ўрганиш маҳалида энг майда нарсаларга (деталларга) ҳам аҳамият бераман. Масалан, мен ҳалиги ўрганмоқчи бўлган ерда қанча дарахт борлиги, уларнинг қанчаси эски ва қанчаси янгилиги, мен борган маҳалда ўша дарахтларда қандай қушлар қайси хилда қўниб турганлиги ва шунга ўхшаш майда нарсаларгача. Биринчи қараганда, бу нарсалар ҳеч аҳамиятга молик бўлмайдигандек кўринса ҳам кейинроқ фойдаси тегиб қолиши мумкин… Ёзувчи бўламан деган ҳар бир киши ўзида мана шундай турмушнинг майда-чуйдаларигача кузата оладирган қобилиятни ўстириши керак.
* * *
“Ўткан кунлар” янги замон романчилиги билан танишиш йўлида кичкина бир тажриба, яна тўғриси, бир ҳавасдир. Маълумки, ҳар бир ишнинг ҳам янги — ибтидоий даврида талай камчиликлар билан майдонга чиқиши, аҳлларнинг етишмаклари ила секин-аста тузалиб, такомилга юз тутиши табиий бир ҳолдир. Мана шунинг далдасида ҳавасимга журъат этдим, ҳаваскорлик орқасида кечатурган қусур ва хатолардан чўчимадим.
* * *
Дидактика усулини кўпроқ қўллашнинг сабаби “Ўткан кунлар”нинг оммамиз савиясига қараб ёзилишидандир. Маълумки, бизнинг омма то шу кунгача ҳам ўрта аср достон ва ҳикоялари билан озиқланиб келадир. Омманинг шу ҳолини назарга олганда, бармоқ билан санарлик беш-ўнтагина (улар ҳам ўз ҳунарларида нўноқлардирлар) ёшларимиз учун “сўнгги приём”ни бериш тиши чиқмаган болага қурт шимитиш каби бўлар эди. Ҳолбуки, бу эски приём жўрттага, халқимизнинг савиясини эътиборга олиб қабул қилингандир.
* * *
Сўз сўзлашда ва улардан жумла тузишда узоқ андиша керак. Ёзувчининг ўзигина тушуниб, бошқаларнинг тушунмаслиги катта айб. Асли ёзувчилик айтмоқчи бўлган фикрни ҳаммага баробар англата билишда, орага англашилмовчилик солмасликдадир. Бундан бошқа фикрнинг ифодаси хизматига ярамаган сўз ва жумлаларга ёзувда асло ўрин берилмаслиги лозим. Шундагина иборанинг тузатиб босилишига йўл қўймаган ва мустақил услуб ва ифодага эга бўлиб, ўзингизнинг қаламдаги истиқболингизни таъмин қилган бўласиз. Кишига ишониш ва беҳуда кучаниш маъқул гап эмас, бировга орқа қилиб, ўзингизда бўлган талантнинг руҳига фотиҳа ўқий кўрмангиз! Бир соатда эмас, ўн соатда ёзиш, бир қайта эмас, ўн қайта тузатиш кишининг ёрдамига термулишга қараганда ҳам фойдалик, ҳам умидлидир.
* * *
Бундан бирор йиллар муқаддам ўртоқ Сотти Ҳусайн “Ўткан кунлар”ни танқид қилиш ниятида бўлганлигини менга изҳор қилиб, ёрдам сўраганида унга хурсандлигимни билдирган, “Агар сиз шу ниятингизда собит қолсангиз, танқидчиликдаги бир нуқсонимизни йўқотасиз!” деган, керакли маълумотлар бериб, ҳатто мени роман ёзишга ҳаваслантирган Миср фузалосидан устоз Жўржи Зайдон билан таништириб, Жўржи Зайдоннинг роман ва ғайри (бошқа) асарларини С.Ҳусайнга тавсия қилиб ва орзуси бўйича таржимаи ҳолимни ҳам ёзиб берган эдим. Дарҳақиқат, сиз ва бизнинг вазифамиз бундай ёш, ғаюр йигитларга ҳам доим далда беришликдир.
Abdulla QODIRIY
HAQIQIY YOZUVCHI BO‘LMOQ UCHUN
Yangi davr o‘zbek adabiyotining asoschilaridan biri — Abdulla Qodiriy 1894 yil 10 aprelda Toshkentda tug‘ilgan. 9-10 yoshlarida eski usul maktabda tahsil ko‘radi. So‘ng rus-tuzem maktabida o‘qiydi. 17 -18 yoshlarida bir savdogarga prikazchilikka yollanib, uch-to‘rt yil ishlaydi. So‘ng bog‘bonlik bilan tirikchilik o‘tkazadi. Abdulla Qodiriy ijodi 1913—1914 yillarda boshlandi. U shu yillari barcha ilg‘or fikrii yoshlar qatori jadidchilik harakatiga qo‘shilgan va o‘zining ilk asarlarida ma’rifat, millat taraqqiyoti va hurligi g‘oyalarini targ‘ib eta boshlagan. Qodiriy dastlab ma’rifiy she’rlar yozdi. «Ahvolimiz», «Millatimiz», «To‘y» kabi she’rlari jadid matbuotida e’lon qilinadi. 1915 yili u Behbudiyning «Padarkush» fojiasi ta’sirida «Baxtsiz kuyov» pyesasini yozadi. So‘ng o‘zi «milliy ro‘mon» deb atagan «Juvonboz» hikoyasini yaratadi. Bu asarlar ham avvalo ma’rifatparvarlik qarashlari mahsuli bo‘lib, jamiyatdagi chirkin illatlar va qoloq urf-odatlarni keskin tanqid qilishga yo‘naltirilgan.
1917 yil fevral va oktyabr voqealaridan keyin A.Qodiriy hayotida ham, ijodida ham o‘zgarishlar ro‘y berdi. U sho‘ro idoralarida ishladi. «Ishtirokiyun» va «Qizil bayroq» gazetalarida adabiy xodim, «Mushtum» jurnali tashkilotchilaridan bo‘ldi. Moskvada V.Bryusov nomidagi jurnalistlar institutida tahsil oldi. A.Qodiriy 1925-1926 yillarda «O‘tgan kunlar» romanini e’lon qiladi. Bu to‘laqonii realistik ilk o‘zbek romani bo‘lib, Qodiriyning jadidona siyosiy qarashlari yuksak badiiy ifodasini topgan asar edi. 1928 yili yozuvchi «Mehrobdan chayon» romanini e’lon qildi.
Abdulla Qodiriy ning 44 yillik umri, 20 yillik ijtimoiy va ijodiy faoliyat davri keskin kurashlar, ta’qibu tahdidlar ichida o‘tdi. Rostgo‘y adib sho‘ro davri haqidagi badiiy asarlarida, publitsistikasida sho‘ro voqeligiga xos ziddiyatlarni, siyosatdagi xato va kamchiliklarni xolis turib ko‘rsatishga jazm etdi. Ammo uning bu urinishlari birin-ketin zarbaga uchray boshladi. 1926 yilda «Mushtum»da bosilgan «Yig‘indi gaplar» hajviyasidagi tanqidiy mulohazalari uchun «aksilinqilobiy harakat qilganlik»da ayblanib qamoqqa olinadi, turli bo‘htonlar bilan sudlanadi. Sudda u mardona turib o‘z sha’nini himoya qiladi. «Obid ketmon» qissasi ham sho‘ro mafkurachilariga ma’qul kelmaydi, keskin tanqidga uchraydi; «ideologik buzuqliklar va xatolar»ga to‘la, «siyosiy tutruqsiz» asar sifatida baholanadi. Yozuvchining tarixiy romanlari esa asosiy ma’nosi — millat taqdiri, birligi, el-yurt qayg‘usi, mustaqilligi, shaxs erki, ijtimoiy adolat uchun kurash g‘oyalari bilan yo‘g‘rilganligi tufayli ham hukmron mafkuraga zid asarlar bo‘lib chiqdi. Millat ruhini yorqin aks ettirgan, kitobxonlarining sevimli asarlariga aylangan bu romanlar sho‘ro davri siyosati uchun zararli kitoblar sifatida keskin qoralandi. 30 yillar o‘rtalariga kelib, qatag‘on kampaniyasi avjiga chiqdi. Nihoyat, A.Qodiriy 1937 yil 31 dekabr kuni hibsga olindi. 9 oylik qamoqdagi so‘roq-tergov, qiynoq, xo‘rlikdan so‘ng Cho‘lpon, Fitrat kabi maslakdoshlari bilan birga qatl etildi. Qodiriy hibsga olingach, asarlari «zararli» sanalib o‘tda yoqildi, kutubxonalardan yo‘qotildi, ularni o‘qish taqiqlandi.
O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, Abdulla Qodiriy Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Respublikasi Davlat mukofoti (1991), «Mustaqillik» ordeni bilan taqdirlandi (1994). Abdulla Qodiriy nomidagi O‘zbekiston Respublikasi Davlat mukofoti taʼsis etilgan. Toshkent madaniyat in-tiga, Toshkentdagi madaniyat va istirohat bog‘iga, katta ko‘chalardan biriga, respublikamizdagi ko‘plab madaniyat muassasalariga uning nomi berilgan. «O‘tgan kunlar» va «Mehrobdan chayon» romanlari asosida kinofilmlar (1969, 1996, 1973) va ko‘p seriyali telefilmlar yaratilgan.
Yozuvchining o‘zidan qo‘shishi (ruscha aytganda, vыmыsel) adabiy asarda katta rol o‘ynaydi. Lekin men turmushda ko‘rmagan, bilmagan narsam haqida hech narsa yozmayman. Har bir asarimning yozilishiga turmushda uchragan biror voqea sabab bo‘ladi… Men materiallarni o‘rganish mahalida asarni qaysi xilda yozish haqida bosh qotirib yuraman. Shuning natijasida men o‘zimcha asarimning juda ham taxminiy sxemasini tuzib olib, keyin ishga tushaman. Shunday sxema bo‘lmasa, hech qachon yozuvga o‘tira olmayman.
* * *
Haqiqiy yozuvchi bo‘lmoq uchun turmushni har taraflama o‘rganish, buning uchun uning har sahifalaridan xabardor bo‘lish kerak. Qisman mening boshimdan kechirganlarim mening yozuvchi bo‘lishimda kattagina rol o‘ynaganlar. Haqiqiy yozuvchi bo‘lishni istagan yoshlarimiz ham dastlab shu turmush ichiga kirishlari, uni bilishlari kerak.
* * *
Adabiyot dunyosida ikki turli tanqid bor: jiddiy tanqid va hajviy tanqid… Tanqidning ikkinchi xili bo‘lgan hajviy (satira ma’nosi bilan) ommaviy deyilsa bo‘ladi… Hajviy tanqid avomning ruhiga yaqin va uning his etgan, ammo ifoda qila olmagan masalalariga tarjimondir. Xulosa: hajviy tanqidning tabiatidagi kulgulik unsuri avomning mahbubi, tag‘in to‘g‘risi, uning o‘z ijodidir.
Bir millatning har bir sohada tutgan mavqei madaniyatdagi darajasiga, ya’ni saviyasiga qarab hukm qilinsa ham, ammo hajviyotdagi darajasi bunga qaramaydi. Millatning kulgilik dahosi aksar o‘sha qavmning intiboh tarixining qaldirg‘ochi bo‘lib ko‘rinadi. Masalan, Italiyada, Ispaniyada va Rossiyada (Gogollar) kabi…
* * *
“O‘tkan kunlar”ni yozar ekanman, doimo ko‘z o‘ngimda o‘quvchi ommamiz turar edi. Men bu kitobim bilan xalqimiz rag‘batini bir oz bo‘lsa ham yangilikka tortay, der edim… Modomiki, asar saviyasi o‘zimizga ma’lum shu xalq uchun yozilar ekan, yana bir muncha vaqt “so‘nggi priyom”lardan ko‘z yumib turish, oraliqda so‘nggi priyomni oz-oz qistira borish lozimdir. Na uchunkim, so‘nggi priyomda yozilgan she’r va nasrlarimiz bir tabaqagagina xos bo‘lib qola bergani da’vomizga dalildir.
* * *
Men bir asar yozishdan avval shu yozmoqchi bo‘lgan narsam haqidagi materiallarni puxta o‘rganib chiqaman… Materialni o‘rganish mahalida eng mayda narsalarga (detallarga) ham ahamiyat beraman. Masalan, men haligi o‘rganmoqchi bo‘lgan yerda qancha daraxt borligi, ularning qanchasi eski va qanchasi yangiligi, men borgan mahalda o‘sha daraxtlarda qanday qushlar qaysi xilda qo‘nib turganligi va shunga o‘xshash mayda narsalargacha. Birinchi qaraganda, bu narsalar hech ahamiyatga molik bo‘lmaydigandek ko‘rinsa ham keyinroq foydasi tegib qolishi mumkin… Yozuvchi bo‘laman degan har bir kishi o‘zida mana shunday turmushning mayda-chuydalarigacha kuzata oladirgan qobiliyatni o‘stirishi kerak.
* * *
“O‘tkan kunlar” yangi zamon romanchiligi bilan tanishish yo‘lida kichkina bir tajriba, yana to‘g‘risi, bir havasdir. Ma’lumki, har bir ishning ham yangi — ibtidoiy davrida talay kamchiliklar bilan maydonga chiqishi, ahllarning yetishmaklari ila sekin-asta tuzalib, takomilga yuz tutishi tabiiy bir holdir. Mana shuning daldasida havasimga jur’at etdim, havaskorlik orqasida kechaturgan qusur va xatolardan cho‘chimadim.
* * *
Didaktika usulini ko‘proq qo‘llashning sababi “O‘tkan kunlar”ning ommamiz saviyasiga qarab yozilishidandir. Ma’lumki, bizning omma to shu kungacha ham o‘rta asr doston va hikoyalari bilan oziqlanib keladir. Ommaning shu holini nazarga olganda, barmoq bilan sanarlik besh-o‘ntagina (ular ham o‘z hunarlarida no‘noqlardirlar) yoshlarimiz uchun “so‘nggi priyom”ni berish tishi chiqmagan bolaga qurt shimitish kabi bo‘lar edi. Holbuki, bu eski priyom jo‘rttaga, xalqimizning saviyasini e’tiborga olib qabul qilingandir.
* * *
So‘z so‘zlashda va ulardan jumla tuzishda uzoq andisha kerak. Yozuvchining o‘zigina tushunib, boshqalarning tushunmasligi katta ayb. Asli yozuvchilik aytmoqchi bo‘lgan fikrni hammaga barobar anglata bilishda, oraga anglashilmovchilik solmaslikdadir. Bundan boshqa fikrning ifodasi xizmatiga yaramagan so‘z va jumlalarga yozuvda aslo o‘rin berilmasligi lozim. Shundagina iboraning tuzatib bosilishiga yo‘l qo‘ymagan va mustaqil uslub va ifodaga ega bo‘lib, o‘zingizning qalamdagi istiqbolingizni ta’min qilgan bo‘lasiz. Kishiga ishonish va behuda kuchanish ma’qul gap emas, birovga orqa qilib, o‘zingizda bo‘lgan talantning ruhiga fotiha o‘qiy ko‘rmangiz! Bir soatda emas, o‘n soatda yozish, bir qayta emas, o‘n qayta tuzatish kishining yordamiga termulishga qaraganda ham foydalik, ham umidlidir.
* * *
Bundan biror yillar muqaddam o‘rtoq Sotti Husayn “O‘tkan kunlar”ni tanqid qilish niyatida bo‘lganligini menga izhor qilib, yordam so‘raganida unga xursandligimni bildirgan, “Agar siz shu niyatingizda sobit qolsangiz, tanqidchilikdagi bir nuqsonimizni yo‘qotasiz!” degan, kerakli ma’lumotlar berib, hatto meni roman yozishga havaslantirgan Misr fuzalosidan ustoz Jo‘rji Zaydon bilan tanishtirib, Jo‘rji Zaydonning roman va g‘ayri (boshqa) asarlarini S.Husaynga tavsiya qilib va orzusi bo‘yicha tarjimai holimni ham yozib bergan edim. Darhaqiqat, siz va bizning vazifamiz bunday yosh, g‘ayur yigitlarga ham doim dalda berishlikdir.
Abdulla Qodiriy. Ijod mashaqqati. Badiiy ijod haqida fikr va mulohazalar by Khurshid Davron on Scribd
