18 май — атоқли қозоқ шоири Ўлжас Сулаймонов таваллудининг 85 йиллиги
70-80 йилларда ёш ўзбек ижодкорларининг интилишлари тимсолларидан бири таниқли қозоқ шоири Ўлжас Сулаймонов эди. Бугун ана шу авлод номидан беназир Сўз устасини муборак ёши билан қутлайман
ЎЛЖАС СУЛАЙМОНОВ ҲАҚИДА
МУХТАСАР СЎЗ*
Хуршид Даврон
70-80 йилларда ёш ўзбек ижодкорларининг интилишлари тимсолларидан бири таниқли қозоқ шоири Ўлжас Сулаймонов эди. Биз унинг ҳар бир шеърини ўқиб тўлқинланардик, ҳар бир янги китобини орзиқиб кутардик.
Шахсан менинг Ўлжас оға билан боғлиқ хотирам бор. Бу хотира мен учун жуда қадрли.
1990 йилнинг 28-29 март кунлари мен «Босқинчилик қаҳрамонлик бўладими?» номли мақоламни ёзган эдим. Унинг ёзилишига «Звезда Востока» журналининг 1990 йил 3-сонида босилган Михаил Поповнинг “Ак-паша – белый генерал” мақоласи, рус рассоми В.Верешчагиннинг “От Оренбурга до Ташкента” йўлномасидан олинган парчалар бошида берилган журнал сўзбошиси сабаб бўлган эди. Мақола ҳам, сўзбоши ҳам шовинистик руҳда ёзилган, бундай пайтда томошабин бўлиб ўтириш уят, асосли жавоб бериш керак эди.
Мақолам «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасида босилиб чиқди. Кун ўтмай газетага унга муносабат билдирилган хатлар ёғилиб кела бошлади. Мана шу хатлардан элликтачаси ҳозиргача архивимда сақланади. Уни менга яширинча «совға» қилган газетада ишлаётган дўстим «Ҳаммасини беролмайман, фақат битта папкадагисини бераман» деган эди.
Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасида мақоланинг муҳокама бўлиб ўтди. Ўша мажлисда уни тезда таржима қилиб, »Звезда Востока» журналининг яқин сонларининг бирида босиш шартлиги ҳақида қарор ҳам қабул қилинди. Аммо,»Звезда Востока» журнали тиш-тирноғи билан бунга қарши бўлди. Марказий (Москва) ва маҳаллий рус матбуотида менинг мақоламга қарши хуружлар бошланишига қарамай, ўша пайтда уюшмага раҳбар бўлган Одил Ёқубовнинг қаттиқ талаби билан мақола «Звезда Востока»да босилди.
Мақоланинг газета ва журналда босилиб чиққани ҳаётимдаги энг эсда қоларли хотира бўлиб қолди. Қаерга бормасам, одамлар мени беҳад юксак ҳурмат билан қарши олишар, ҳар куни тушликка чиқадиган Навоий кўчасидаги Маҳмуд мўйлов чойхонасида 70-80 ёшдаги қария зиёлилар ҳам менга навбатсиз сомса олишимга йўл бериб, шу тарзда менга бўлган ҳурматларини изҳор қилишарди. Яна бир куни жуда машҳур бўлган «Оқшом тўлқинлари» радиоэшиттиришининг таниқли бошловчиси Анваржон Абдувалиев «Бутун бошли тарих институти олимлари қилолмаган ишни Хуршид Даврон бир ўзи амалга оширди» деб ўзбек тарихчиларига қарата аччиқ сўзлар айтгани ҳам қулоғим остида турибди. Худди ўша бир томондан олқишлару иккинчи томондан хуружлар авж олган бир пайтда ёзувчилар уюшмаси ва камина номига юборилган Ўлжас Сулаймоновнинг мақоламни қўллаб-қувватловчи телеграммаси юрагимни шодликка тўлдириб юборган эди.
Айни шу сабабдан ўзимни Ўлжас оғадан қарздор деб биламан. Бугун — муборак кунда устоз шоирни табаррук 80 ёши билан қутлайман ва сиҳат-саломатлик, узоқ умр, янги ижодий ютуқлар тилаб қоламан.
* Мақола шоирнинг 80 йиллиги нишонланган 2016 йили ёзилган
Ўлжас Сулаймонов
ШЕЪРЛАР
Таниқли қозоқ адиби Ўлжас Сулаймонов 1936 йилнинг 18 майида Қозоғистоннинг Олмаота шаҳрида туғилди. Отаси Умар ҳарбий хизматчи эди. Oлжас ўрисча мактабда ўрта маълумот олди. Сўнг Қозоғистон давлат университетининг геология факултетини битирди. Бадиий ижодга катта муҳаббат қўйган Ў. Сулаймонов 1961 йилда Москвадаги М. Горкий номли Жаҳон адабиёти институтида ҳам таҳсил олди.
Ў. Сулаймонов бадиий ижоднинг турли жабҳаларида меҳнат қилди. 1962-1971 йилларда «Қозоқфилм» студиясида бош муҳаррир, «Простор» журналида бўлим мудири, 1972 йилдан бошлаб Қозоғистон Республикаси Ёзувчилар уюшмаси котиби лавозимида ишлади. Қозоғистон мустақилликка эришгач мамлакатнинг Италиядаги элчиси сифатида фаолият кўрсатди. Булардан ташқари турли-туман расмий ҳамда жамоатчилик вазифаларини бажариб келмоқда.
Ўлжас Сулаймонов рус тилида ижод қилади. Лекин қозоқ халқига хос миллий хусусиятларни, урф-одатларни, унинг ҳаётидаги шонли ва оғриқли нуқталарни яхши билади. Шу боис унинг асарлари қозоқ халқининг миллий руҳини теран ифодалаши билан диққатга сазовордир. Шоирнинг биринчи асари — «Арғумоқлар» 1961 йилда дунё юзини кўрди. Шундан кейин унинг «Қуёшли тунлар», «Ажойиб тоб», «Оловнинг кўчиши», «Юмалоқ юлдуз» ва «Аз и Я» каби ўнлаб шеърий, насрий, илмий китоблари чоп этилди.
Ў. Сулаймоновнинг бадиий асарларида қозоқларнинг ўзига хос турмуш тарзи, ўй-фикрлари, ҳис-туйғулари акс эттирилса, илмий асарларида туркий халқларнинг дунё маданияти тараққиётидаги улкан ўрни тарихий далиллар асосида ёрқин кўрсатиб берилган. Ў. Сулаймонов «Аз и Я» асарида, европапарастлар айтганларидай, туркийлар қадимий маданиятга эга бўлмаган қавм эмас, балки дунёнинг энг қадимий маданиятли миллатларидан эканлигини асослади.
0. Сулаймонов «Қойилмисан инсонга, замин» деб аталувчи достони билан дунёга машҳур бўлди. инсон имкониятлари ва иродасига битилган мадҳия бўлган мазкур асарда коинотни забт этган ва жаҳон тақдирида янги босқични бошлаб берган инсон ҳақидаги мушоҳадалар ғоят таъсирчан ифодаланади. Шоир шеъриятидаги қаҳрамонлар — ғурурли, ўз қадрини биладиган, айни вақтда, ўзганинг ҳам қадрига етадиган шахслардир. Улар феъли кенг, танти, фалсафий мушоҳадаларга мойил, чапани ва жўмард кишилар суратида ёрқин бўёқлар, кучли шеърий тимсоллар воситасида жозибадор тасвирланган. Уларда қозоқ халқининг, туркий қавмларнинг тарихий ўтмиши таъсирли лавҳаларда ўз аксини топган.
САРАТОН
Оҳ, бир хотин,
Чанг босган олма тагида
Ухлаб ётар чалқанча,
Шилдирар ариқ,
Ўйнайди кун нурлари кўкрагида,
Эзилган бедазорда ғўнғиллар ари.
Отда оғиб бораман ўқ ариққа,
Ваҳ, бир хотин,
Сочлари вайрон хотин,
Ўйнар кафтдек кун нури кўкрагида,
Уялиб четга қарар қариган отим.
САМАД ОҚИННИНГ АЙТГАНЛАРИ
(19-аср)
Самад Озарбой оқиннинг ёш,чиройли заифасини олиб қочди. Айтишларича,илгаритдан аҳду паймонлари бор экан.Ушлаб келдилар.Иккаласининг тақдири Озарбой қўлида қолди.
Чилвирда бўғланган Самадни ўтовга кираверишда отдан ташладилар.Самад қийналиб ўрнидан турди.Озарбойнинг ўғли Алибек эса кулимсираб бир силтовда арқонни икки жойидан кесди.Самад оёқлари остида кулча бўлиб ётган икки бўлак чилвирга ижирғаниб қаради-ю тепворди.
Қора терга ботган отлар пишқирганча,ўтов атрофида босилган майсаларни искар.
Самад увишган билакларини уқалаб,ўтовнинг нимқоронғИ ичкарисига тикилиб туриб бир сўз айтар:
«…Аксимга тикилдим
совуқ бодлардан
Жимирлаган кўлда —
қайғирмадим-а.
Ҳар кимнинг юкини тортдим отлардай,
Оч ётдим оч чўлда —
қайғирмадим-а.
Яхши-ла ҳамиша борим бўлишдим,
Ёмон-ла ўлишдим —
қайғирмадим-а.
Саҳарлар — қурумда,
қаро тунлари
Қорларда чўмилдим —
қайғирмадим-а.
Йўл олди хуржунга ёвош аёлим
нону туз солмади —
қайғирмадим-а.
Бир дўстим бўлса деб,эзилди жоним,
орзум ушалмади —
қайғирмадим-а.
Тиззамга ўтқизиб, силаб, суюниб
суймадим ўғлимни —
қайғирмадим-а.
Қувиб бўлмади бахт — учқур буғуни
ҳаттоки бурулда —
қайғирмадим-а.
Ҳар тош панасида пойлади ўлим —
Эгри пичоқ билан,
қайғирмадим-а.
Фақат бир нарсадан қайғирар дилим,
мумкинмас умрни қайта бошламоқ.
Фақат бир нарсадан қайғирар дилим,
ўтарман юзлардан сирғалган елдай,
ўтарман, оғриқни сезмас вужудим,
ҳасрат-да,соғинч-да қайтадан келмас.
Фақат бир нарсадан қайғирар дилим,
сесканиб тураркан ўлим сасидан,
ҳеч қайда кўрмадим сулувроқ келин
Озарбой оқиннинг заифасидай.
Самад буни бир нафасда куйлади. Шошилмай,зўриқмай куйлади. Қоронғида гавдаси келишганроқ,юзи кўркамроқ туюлди.
Кундузи у хунук кўринар — қиёфасига овози етишмасди.
Шундагина йиғинларда уни кўп кўрганимизни,бироқ овозини эшитмаганимизни эсладим.
Бирдан ўтовга киришдаги парда кўтарилди.Ичкаридан паст бўйли Озарбой қария чиқди.
— Алибек! — чақирди ўғлини.
— Шу ердаман,ота.
— Иккита от бер,кетишсин!
— Ота?!
— Эсон-омон кетишсин!
Озарбойнинг ортида юзини гулдор рўмолда қия тўсган Баян кўринди.Самад бурул отига Баянни ўтқазди.Ўзи Алибекнинг отини тутиб,бир сапчиб эгарга минди-ю,иккаласи қоронғИ чўл қаърида ғойиб бўлди.
— Ота! — қичқирди Алибек чўнқайиб ўтирганича аламидан йиғламсираб.
— Қулоқ сол,болам.Сизларам эшитинг! Йигит Самад мени шарманда қилди.Бироқ шоир Самад Озарбой оқин довруғини давом эттиради.Гўшт пишдими,айланайлар?
— Пишуб қолди,ота, — жавоб берди жаранглаган овозда оқ жовлик кийган жувон.
— Ким очиққан бўлса,кирсин, — деди-ю мўтабар қария ўтовга кириб кетди.
Шавкат Раҳмон таржималари
АРҒУМОҚ
Тулпори билан машҳур,
Эй, поёни йўқ диёр!
Қара, кезар ҳов уюр,
Яшнар чўлда майсазор.
Бергин
Қоратўриғин,
Шамолларга келур бас.
Устида эгиб бўйин,
Парвоз этай бир нафас.
Сезсин ел алангасин
Арғумоқ ҳам ўзида;
Қизғалдоқлар порласин
Унинг қора кўзида.
Майли, кураш нелигин
Билиб қўйсин арғумоқ.
Олға йўл бору доим,
Ортга йўл йўқдир бироқ…
ҚИЗҚУВДИ
Қувиб ет қани, йигит,
Аяма отни, йигит,
Севсангу бўлсанг ўктам,
От етажак ўлса ҳам.
Севаман сени, йигит,
Етгину тез,
Ўп маҳкам.
Бўсага интиқ юзим
Қизиб кетди уятдан.
Еллар мени қувмоқда,
Кўкрагимга тўшалиб
Қучмоқда, эҳ, қучмоқда…
Сен эса ортда, йигит!
Кўкда ой ҳам кулар жим,
Мен ёлғиз,
Ҳамон ёлғиз.
Тизгин тутган қўлларим
Қаҳрдан бўлар қонсиз.
Одамлар,
Эҳ, ношуд одамлар,
Ер бўлди-ку чавандоз донғи.
Тутқазибсиз жасур йигитга,
Тутқазибсиз ёвқур йигитга
Ва келишган, мағрур йигитга
Учқур тулпор эмас,
Қирчанғи!..
* * *
Ҳа, мағрурсан,
Сен фақат менга мағрурсан,
Бошқаларга ювош, ҳатто меҳрибон.
Йиллар ўтиб борар йиллар ортидан,
Сен эса қошимда мағрурсан ҳамон.
Жуда соз,
Хуш кўрмайман мен
Қаршимда бировнинг таслим туришин.
Лекин ўзгаларга шундоқ бўлган сен,
Менга оғир ботар улар олдида
Мағрур юришинг.
Дилдан ўтинаман,
Мағрур бўл лоақал ёлғиз мен билан.
Мен сени севмасман ожиз, хафаҳол.
Йиллар учиб ўтар йиллар ортидан,
Барча мағрурлигинг сенинг —
Мен учун,
Мағрур бўлиб қол.
ҚОРАТЎРҒАЙ
Эдуард Багрицкий* қушларни севарди.
Авжга чиқардилар тор кабинетда
тўти, канарейка, булбул, саъвалар…
Жим фақат –
қоратўрғай.
Тўрғай ўлкасининг муқим қушчаси,
зериктириб юборган у ўз даштларин.
«Жанубга уч», — десак,
йўқ, хоҳламайди.
Дийдираб ин излар Тўрғай юртида.
Жунжикар.
У ёқда қиш қаттиқ.
Ёқимсиз бўронлар чиқар жунбишга.
Ғарамга киргандек,
қўйлар юнгига —
беҳадик кўмилиб олар, эркатой.
Чўпон уни бир кун топди чалажон
ва бир газетчига бериб юборди.
У учувчига сотди қоратўрғайни.
Учувчи ҳадя қилди шоир дўстига.
Иккиланди шоир,
аммо қабул қилди ҳадяни.
Қафасга солди-да, қўйди бир четга.
Чой ичишди.
Меҳмон тўғрилади кўк пилоткасин.
Жилмайди. Учиб кетди.
Ҳалок бўлди осмон бағрида
Багрицкий йиғлади машъум хабардан.
Саъвалар қичқирар, тўтилар эса
жаврарди лоқайд…
Жим эди қоратўрғай чекка бурчакда.
Менинг тўрғайгинам сақларди сукут.
О, сукунат — у ҳам бир нидо.
У сукутда.
Йўқотганди яна бир марта
ўз Тўрғайи, қорли ўлкасин.
Дарвешфеъл зотларга гоҳ лол боқаман!
Яшаш шартларидан воз кечиб, айниб,
саъвани эрмакка сақларди одам,
олди мангуликка қоратўрғайни.
Ва мен бу ўлкага келганда ҳар гал,
сокин оқшомларда тинглайман бот-бот:
улкан булутларнинг остида тўрғай
учувчи ҳақида жим чекар фарёд.
* Эдуард Багрицкий — рус шоири
* * *
Кургальжино кўлларида
куз тўполони,
Ёз тугаган бу диёрда
ташвиш ҳукмрон.
Паррандалар ўйларида
сафар туғёни –
Гала-гала кўчмоқдалар
жанубга томон.
Йўқ, уларни қайтаролмас
ҳеч нарса шу тоб.
Уялари узра бир бор
доира қуриб,
Сўнгра учиб кетадилар
қайрилмай, шитоб –
Ҳароратли юртлар уфқи
сари тўш уриб.
Оқ галалар,
о, номуқим, саргашта ғозлар,
Қўйвормаймиз,
ошиқмангиз ўзга юрт сари.
Тутиб қолар сизни
ошна, қадрдон жойлар –
Йўлингизга тўсиқ бўлар
ғусса тўрлари.
Тутиб қолар,
қўйвормайди Ватани уни,
Ўз бағрига қайтаради
ўқ билан шу он.
Куз пурвиқор кезиб юрар
боғлар қўйнини,
Отилган ғоз кўл устига
қулар чалажон.
Ҳеч қаерга мотамсаро
учмади хабар,
Ахир, бу на йўқотишдир
ва на оғир ғам.
Анқо эмас,
семурғмас эди бу жонивор –
Шунчаки ғоз,
нари борса уч килограмм.
«Ўлдирсалар нима бўпти,
фожеами, хўш?
Бунинг учун шеърлар битиб,
фарёд урмоқ бас.
Юзта эмас – ахир битта,
тағин оддий қуш.
Қолаверса, шеър қонун ҳам,
қарор ҳам эмас.
Яхшиси, сен ташбеҳ этиб,
«хол» деб атагин –
Ўқ изларин,
гарчи улар жароҳат танга.
Ва бу кўлни,
атай қолгин,
унинг Ватани.»
Шундоқ эса,
лаънат бўлсин қаттол Ватанга!
Куз келди.
Илк паға қорлар чарх урур ғужғон.
Пардай заррин зарраларда
қаҳрли нуфуз.
У баҳорни келтирганди,
ахир, бир замон –
Энди учай деса,
қўйиб юбормайди куз.
ЛУВР
Севаман сени, Франция.
Сенинг номинг-ла аташган барча
босқинчиларни –
«Фаранглар» деб.
Сенинг аскарларингни
Отда судраганман арқон билан
Ва олтин-кумушлар уюми устида ўтириб
Заргарлик қилганман,
Тиллаларга нақшлар чизганман,
Энди эса кўзларимда
Ғусса ва соғинч.
Тентираб залларни кезаман,
Боқаман бебаҳо олмосларга.
Қотаман ҳайрон-лол:
«Осиё, сен қаердасан?
Асл олмослардадирсан балки?
Балки дудама ханжарлардадирсан –
Сени қарши олиш учун ясалган?
Қачонлардир довруғ солдинг дунёга
Ва қолдинг жим.
Ким бузар, айт,
Сенинг бу сукунатингни?
Қайси улуғ етиб борар Ғарбга
Ва забт этар,
Қилич билан эмас,
Бу залларни,
Бўм-бўш залларни?..
САДОҚАТЛИ ДЎСТ
Агар сўраб қолсалар мендан —
ҳаётингда қанча дўст орттирдинг, деб.
Дўстим, шунда сени эсга оламан
ва жавоб бераман ўйлаб ўтирмай — кўп.
Дейман — у ҳам софдил, ҳам жасур,
танти кўплардан,
ихтиёрим унинг қўлида фақат,
унинг изми бошлар мени йўллардан.
Сен мени қайтардинг жар ёқасидан
яна менга кулиб боққанда омад,
сен ундадинг мени ютуқларимдан
мамнун бўлишга
ва янада кучга тўлишга,
кимгадир курашда аччиқма-аччиқ.
«Мамнун бўлиш мумкин ҳозирча, бироқ —
чинакам қувонишга ҳали эртароқ».
Сен қаттиқ уришдинг
лабда кулгум кўриб —
маҳзун рақибимга шод боққанимда.
Баҳслашиб ўтирмадинг,
жеркиб бердинг сен
иш учун чўчиб, суст тортишганимда.
Сенга юзланаман, сокин юрагим,
сен — менинг виждоним ҳамда иродам,
сен — менинг имоним,
қувватим-кучим,
сен дўстлар бахш этасан, сира толмайсан,
тафтли қадамларсиз йўлларим менинг
бир лаҳза ҳам совиб қолмасин учун…
АЙЛАНАЙИН
Яқин инсонга «айланайин» дейилади. «Атрофингда айланай» – сўзма-сўз таржимаси. «Дардингни олай», «мушфиғим менинг»– мазмунан таржимаси.
Дерлар менга – кўркам иморатлар қур,
мен эса
дунёни кезаман масрур,
қулай имконият туғилдими, бас,
яна отланаман йўлга шу нафас.
Нью-Йоркда достонлар ўқийман жўшиб,
Мисрда шеър битгум андуҳим қўшиб.
Қайтаман,
ҳамёним яна тап-тақир,
тағин пул ғамлайман –
йўл чорлар, ахир!
Сўнгги қипчоқ –
сўнгги денгизгача то!
Қаршимда тағин дашт-саҳролар пайдо!
Бизни
шаҳдимизни билиб кўмганлар –
оёғимиз ғарбга қилиб кўмганлар.
Миллиардлар шукуҳи бўлиб кунботар
сарғайган чўлларнинг остида ётар —
нўғайлар,
булғорлар,
саҳройи қозоқ
билмасдан Осиё –
Ғарбдан ҳам ғарброқ!
Чорлади Ғарб мудом тилсим яратиб,
ва бизни кўмдилар ғарбга қаратиб!
Тегрангда чарх уриб тинмадим бир он,
Айланайин сендан,
Замин-онажон!
Бағринг доғланмишдир бу кун шунчалик,
ҳеч ким тушунолмас сени менчалик —
дардларингни олай,
бўлма ғамга ғарқ,
кезгум йўлларингда
мудом уриб чарх…
Мирпўлат Мирзо таржималари
ҚОРА ВА ҚИЗИЛ
Fas – Рим қонунчилигида
энг олий ҳуқуқ.
Fas est – “Ҳамма нарса мумкиндир”.
Рим саркардалари легионларни
Fas ҳуқуқи билан қуроллантириб
аскарларни юбордилар босқинчи шаҳарларга.
Fas – ғижирлатинг тишларни:
бу олам сизларники.
Fas – бегона ҳаётга ва мулкка
йўқдир таъқиқ.
Fas – қаҳрдан қисилган кўзларнинг
нафратидир,
инсонликнинг тугашини билдиргувчи бу тасдиқ.
Шунда ХХ аср Римида
кесишган қўш чақмоқдай ўт олди Fasist сўзи.
Ҳа, қора кўйлакли тўнғич файласуф
тилшунос эди.
Жоҳил дунё мерос қолди
унга аждодларидан.
(у тарихчи эди).
у – қора кўйлакда,
у – қораларга қарши
(у телба эди).
Бизга
ҳамма нарса мумкиндир!
Ҳатто мантиқ ва ўхшашлик
ҳамда она бўрини эмган
Ромул ила Румни эслаш ҳуқуқи.
Асрлардан мангуликка
такрорланар жим
қия манглайлари уларнинг
ва бўрининг кулранглиги,
қўзичоқнинг ожизлиги
ҳамда жабрдийда Рим.
Севги изҳор қилишмайди
лотин тилида,
уришишмас, баҳслашишмас
лотин тилида,
токи биз соғ эдик,
навқирон эдик
гапиришмади бизлар ҳақда
лотин тилида.
Лотинча товушда ўқишмади жанозамизни,
гирифтор қилишмади лотин сўзига бизни,
томиримиз ушлаб, табиблар
айтишмади кўҳна Римда таҳлика солган
Fas est ҳукмини!
Бу демак – вужудинг чириган, бемор,
серёғ, хуштаъм овқатларни егин сўнгги бор,
коньяклар ич,
оғриқларга қилмагин парво,
ўлмоқ муқаррар сенга,
демак – ҳаммаси раво!
Умр қисқа, токи яшар экансан – Fas est,
Токи ҳаётингдан умидинг узиб,
озғин қўлларингни икки ёнингга
ноумид ташлабон ётмас экансан,
қорага ўрангин сен,
ўйнаб кулгин сен, фашист!
…Бироқ Брест ортида
бордир, бир окоп бордир…
Ўқлар хароб айлаган
алвон рангли бир дўнглик…
Қувноқ газандаларнинг
қонталашган юзлари…
Ва менинг каска билан
тўсилмаган манглайим.
Яланғоч асаб,
унда очиқ турибди қалбим,
Менинг йўл, сўқмоқларим бари ўшанга борар.
Мен қаерда бўлмайин,
ўшал окопдаман мен.
Энг охирги сарҳадим
мени чорлар, шоширар.
БЎРИ БОЛАЛАРИ
Овчи бораверди,
Узоқ-узоқ юрди у чўлда.
Қаерга? Нимага?
Сўраб ўтирмоқнинг ҳозир ўрними?
Бўрини кўрди у ногаҳон йўлда.
Аниқроғи – она бўрини.
Қалин юлғунзорда ётарди жонвор,
Ҳолсиз панжалари чўзилган, бежон.
Ғажилган бўғзидан такрор ва такрор
Шариллаб оқарди лойдай қуюқ қон.
Кимнинг? Бўрими ё итлар? Кимнинг иши бу?
Кўркўз болалари буни билмарди.
Улар талашишиб, тамшаниб ушбу
Чалажон онани тинмай эмарди.
Оч қолган жонворлар эслолмас бошқа,
Ўт ва гиёҳларнинг ҳиди, номини.
Улар ичишарди очофатларча
Совиб бораётган она қонини.
Қасос кирар эди қон билан бирга,
Бу қасос кимга?
Ким бўлса барибир эмас беасос –
Бу қасос!
Қасос олар улар бир-бир ташлашиб,
Гоҳи алоҳида, гоҳ биргалашиб.
Дуч келганларида дашт, қирларида
Қасос олишади бир-бирларидан.
Овчи ўз йўлидан жимгина кетди.
Қаерга? Нимага?
Сўраб ўтирмоқнинг эмас хонаси.
Кетди жонворларга тегмай, –
Уларни
Ҳимоя қилмасди энди онаси…
НИАГАРАДА ТУН
Ҳали ҳеч ким ўпмаган бу дилбар тунни кўринг!
Дарахтлар кўлкасидан ҳадиксираб қарар ул.
Отамерос ханжардай
Ялтирайди ой нури,
Исонинг соясидай оқариб боради йўл.
…Сукунат гулдирар! Тун
Захларда қалтирайди.
Қучоқдан юлқиниб кетади,
Дуркун!
Қочар,
Баданлари бир ялтирайди!
Сирғалар қора, ҳўл харсанглар узра.
Кетар. Қичқираман.
Ўзим лол, карахт,
Ўгай она каби кўкда ой учар,
Ойки балқиб борар, бағритош, бадбахт.
Қизалоқ – тун!
Тўхта! Чопаман. Тўхта!
Қаро кўзлар билан қараб кетди у,
Қаро сочлар билан авраб кетди у.
Титроқ кафтлар билан ҳаёсин тўсиб
Ойдинда жилмайиб туриб қолди сўнг.
Қип-яланғоч ҳолда жар ёқасида
Турарди нозланиб оппоқ ҳаёдан.
Аста яқинлашдим.
Аста орқасидан…
Сув оқар ялтираб қоп-қора ёлдай,
Йиллар, тушлар, меридианларни
Қориштириб оқар.
Мен эса ёшман,
Бироқ тун олдида оқарган сочман.
Мен тунни ўпаман –
Ҳинд нигоридай,
Исмини пичирлаб –
О, Ниагара!..
ХАЙРЛАШУВ
Менинг залим сукут сақлар. Жим.
Қўлимдан келганин барчасин айтдим.
Сукут сақлар мўйсафидлар,
соч-соқоли олинганлар,
олинмаганлар.
Қани, эй зал,
қўзғал энди юмшоқ креслолардан,
Бўронга чиқ.
Оқ йўл бўлсин сенга!
Оғу эмас, хушбўй тамаки
сизнинг узун муштукларингизга,
капитанлар.
Гўзал коинотлар ёр бўлсин сизга!
Ҳозирча,
Насиб этсин
Яхши тушлар, яхши таомлар,
яхши уйлар,
ошхоналар,
яхши гиламлар!
Қўну қўшниликка – ишончли дўстлар.
Мана, бир навжувон,
Ато этсин сизга яхши фарзандлар,
яхши эрни эса сўзсиз топарсиз!
Ана, шофёр,
Мошин ғами ўртайди қалбин,
Чўпоннинг кўнглига қил сиғмас –
Қўзилатиш мавсуми яқин.
Мен ўйлайман:
Сизга фақат яхши касб-корлар!
Сизга – яхши Америка,
яхши Россиялар!
Эй, пойтахт
ва қишлоқ болалари!
Сизларга – зўр шоир,
оқил арбоблар!
Севинг, билинг,
тўғри тушунинг
бир-бирингизни
бўлажак ҳукуматларнинг аъзолари!
Уни ўйланг,
буни орзу қилинг,
яшангиз лоақал эҳтиёткорроқ!
Яшангиз шоирлар васияти-ла:
улар сизга тилар
фақат яхшилик!
ТУНГИ ТАҚҚОСЛАР
Сен асалсан гўё,
эсладимми – тишлар инграйди,
Сен – бир ҳазил,
ки дастингдан юрак ҳўнграйди,
Мен фақирман, ким ҳам хафа қиларди!
Дўзах кўрдим, энди жаннат истар дил.
Эҳ, нечун бошқалар сени севадир,
Севмагин, ў, улар одаммас ахир!..
Кишнайди, нокаслар, ўхчиб, ҳиқиллар,
Улар одам эмас, улар – йилқилар!
Тилларим тишларни синдирганида,
Кўзим киприкларни
куйдирганида,
Айт,
барчасин кўриб туриб, дош бериб,
тағин
одам дея саналмоққа қолурми ҳаққим?
Тунлар қурбақадек бўзламасликнинг
айт чорасини,
Мен сени севаман
бева – фарёдни,
балиқ – дарёни,
тулпор – кенг яйловни
севса қанчалик.
Мен сени севаман
ношуд – шуҳрат-шонни,
қуёш – соф осмонни
севгани янглиғ.
Сен зиқнасан, сенга яшаш осон,
менга ризқин тутди ҳатто гадо ҳам,
гўёки гўдакка сут берган каби.
Ў, мен номард, Хайём бўлсайдим агар,
Ў, мен нокас, Ҳофиз бўлсайдим агар,
Ў, Махамбет бўлсайдим агар
Муродимга етардим балки!..
Фақат барча шеърлар ёзиб битилган.
Шундай севгандилар тоғу даштда ҳам,
Шундай севгандилар қувнаб, қон ютиб.
Ўзгача севиш ҳам мумкинми ёки?..
Мен сени севаман –
ўзим севгандай!..
Сирожиддин Саид таржималари
«Айланайин» китобини тўлиқ ҳолда саҳифамиз пастида мутолаа қилишингиз мумкин
18 may — atoqli qozoq shoiri O’ljas Sulaymonov tavalludining 85 yilligi
SHOIR HAQIDA MUXTARAR SO’Z*
Xurshid Davron
70-80 yillarda yosh o’zbek ijodkorlarining intilishlari timsollaridan biri taniqli qozoq shoiri O’ljas Sulaymonov edi. Biz uning har bir she’rini o’qib to’lqinlanardik, har bir yangi kitobini orziqib kutardik.
Shaxsan mening O’ljas og’a bilan bog’liq xotiram bor. Bu xotira men uchun juda aziz.
1990 yilning 28-29 mart kunlari men «Bosqinchilik qahramonlik bo’ladimi?» nomli maqolamni yozgan edim. Uning yozilishiga «Zvezda Vostoka» jurnalining 1990 yil 3-sonida bosilgan Mixail Popovning “Ak-pasha – beliy general” maqolasi, rus rassomi V.Vereshchaginning “Ot Orenburga do Tashkenta” yo’lnomasidan olingan parchalar boshida berilgan jurnal so’zboshisi sabab bo’lgan edi. Maqola ham, so’zboshi ham shovinistik ruhda yozilgan, bunday paytda tomoshabin bo’lib o’tirish uyat, asosli javob berish kerak edi.
Maqolam «O’zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasida bosilib chiqdi. Kun o’tmay gazetaga unga munosabat bildirilgan xatlar yog’ilib kela boshladi. Mana shu xatlardan elliktachasi hozirgacha arxivimda saqlanadi. Uni menga yashirincha «sovg’a» qilgan gazetada ishlayotgan do’stim «Hammasini berolmayman, faqat bitta papkadagisini beraman» degan edi.
O’zbekiston Yozuvchilar uyushmasida maqolaning muhokama bo’lib o’tdi. O’sha majlisda uni tezda tarjima qilib, »Zvezda Vostoka» jurnalining yaqin sonlarining birida bosish shartligi haqida qaror ham qabul qilindi. Ammo,»Zvezda Vostoka» jurnali tish-tirnog’i bilan bunga qarshi bo’ldi. Markaziy (Moskva) va mahalliy rus matbuotida mening maqolamga qarshi xurujlar boshlanishiga qaramay, o’sha paytda uyushmaga rahbar bo’lgan Odil Yoqubovning qattiq talabi bilan maqola «Zvezda Vostoka»da bosildi.
Maqolaning gazeta va jurnalda bosilib chiqqani hayotimdagi eng esda qolarli xotira bo’lib qoldi. Qaerga bormasam, odamlar meni behad yuksak hurmat bilan qarshi olishar, har kuni tushlikka chiqadigan Navoiy ko’chasidagi Mahmud mo’ylov choyxonasida 70-80 yoshdagi qariya ziyolilar ham menga navbatsiz somsa olishimga yo’l berib, shu tarzda menga bo’lgan hurmatlarini izhor qilishardi. Yana bir kuni juda mashhur bo’lgan «Oqshom to’lqinlari» radioeshittirishining taniqli boshlovchisi Anvarjon Abduvaliev «Butun boshli tarix instituti olimlari qilolmagan ishni Xurshid Davron bir o’zi amalga oshirdi» deb o’zbek tarixchilariga qarata achchiq so’zlar aytgani ham qulog’im ostida turibdi. Xuddi o’sha bir tomondan olqishlaru ikkinchi tomondan xurujlar avj olgan bir paytda yozuvchilar uyushmasi va kamina nomiga yuborilgan O’ljas Sulaymonovning maqolamni qo’llab-quvvatlovchi telegrammasi yuragimni shodlikka to’ldirib yuborgan edi.
Ayni shu sababdan o’zimni O’ljas og’adan qarzdor deb bilaman. Bugun — muborak kunda ustoz shoirni tabarruk 80 yoshi bilan qutlayman va sihat-salomatlik, uzoq umr, yangi ijodiy yutuqlar tilab qolaman.
* Maqola shoirning 80 yilligi nishonlangan 2016 yili yozilgan
O’ljas Sulaymonov
SHE’RLAR
Taniqli qozoq adibi O’ljas Sulaymonov 1936 yilning 18 mayida Qozog’istonning Olmaota shahrida tug’ildi. Otasi Umar harbiy xizmatchi edi. Oljas o’rischa maktabda o’rta ma’lumot oldi. So’ng Qozog’iston davlat universitetining geologiya fakultetini bitirdi. Badiiy ijodga katta muhabbat qo’ygan O’. Sulaymonov 1961 yilda Moskvadagi M. Gorkiy nomli Jahon adabiyoti institutida ham tahsil oldi.
O’.Sulaymonov badiiy ijodning turli jabhalarida mehnat qildi. 1962-1971 yillarda «Qozoqfilm» studiyasida bosh muharrir, «Prostor» jurnalida bo’lim mudiri, 1972 yildan boshlab Qozog’iston Respublikasi Yozuvchilar uyushmasi kotibi lavozimida ishladi. Qozog’iston mustaqillikka erishgach mamlakatning Italiyadagi elchisi sifatida faoliyat ko’rsatdi. Bulardan tashqari turli-tuman rasmiy hamda jamoatchilik vazifalarini bajarib kelmoqda.
O’ljas Sulaymonov rus tilida ijod qiladi. Lekin qozoq xalqiga xos milliy xususiyatlarni, urf-odatlarni, uning hayotidagi shonli va og’riqli nuqtalarni yaxshi biladi. Shu bois uning asarlari qozoq xalqining milliy ruhini teran ifodalashi bilan diqqatga sazovordir. Shoirning birinchi asari — «Arg’umoqlar» 1961 yilda dunyo yuzini ko’rdi. Shundan keyin uning «Quyoshli tunlar», «Ajoyib tob», «Olovning ko’chishi», «Yumaloq yulduz» va «Az i YA» kabi o’nlab she’riy, nasriy, ilmiy kitoblari chop etildi.
O’. Sulaymonovning badiiy asarlarida qozoqlarning o’ziga xos turmush tarzi, o’y-fikrlari, his-tuyg’ulari aks ettirilsa, ilmiy asarlarida turkiy xalqlarning dunyo madaniyati taraqqiyotidagi ulkan o’rni tarixiy dalillar asosida yorqin ko’rsatib berilgan. O’. Sulaymonov «Az i YA» asarida, yevropaparastlar aytganlariday, turkiylar qadimiy madaniyatga ega bo’lmagan qavm emas, balki dunyoning eng qadimiy madaniyatli millatlaridan ekanligini asosladi.
0. Sulaymonov «Qoyilmisan insonga, zamin» deb ataluvchi dostoni bilan dunyoga mashhur bo’ldi. inson imkoniyatlari va irodasiga bitilgan madhiya bo’lgan mazkur asarda koinotni zabt etgan va jahon taqdirida yangi bosqichni boshlab bergan inson haqidagi mushohadalar g’oyat ta’sirchan ifodalanadi. Shoir she’riyatidagi qahramonlar — g’ururli, o’z qadrini biladigan, ayni vaqtda, o’zganing ham qadriga yetadigan shaxslardir. Ular fe’li keng, tanti, falsafiy mushohadalarga moyil, chapani va jo’mard kishilar suratida yorqin bo’yoqlar, kuchli she’riy timsollar vositasida jozibador tasvirlangan. Ularda qozoq xalqining, turkiy qavmlarning tarixiy o’tmishi ta’sirli lavhalarda o’z aksini topgan.
SARATON
Oh, bir xotin,
Chang bosgan olma tagida
Uxlab yotar chalqancha,
Shildirar ariq,
O’ynaydi kun nurlari ko’kragida,
Ezilgan bedazorda g’o’ng’illar ari.
Otda og’ib boraman o’q ariqqa,
Vah, bir xotin,
Sochlari vayron xotin,
O’ynar kaftdek kun nuri ko’kragida,
Uyalib chetga qarar qarigan otim.
Shavkat Rahmon tarjimasi
SAMAD OQINNING AYTGANLARI
(19-asr)
Samad Ozarboy oqinning yosh,chiroyli zaifasini olib qochdi. Aytichlari-cha,ilgaritdan ahdu paymonlari bor ekan.Ushlab keldilar.Ikkalasining taqdiri Ozarboy qo’lida qoldi.
Chilvirda bo’g’langan Samadni o’tovga kiraverishda otdan tashladilar.Samad qiynalib o’rnidan turdi.Ozarboyning o’g’li Alibek esa kulimsirab bir siltovda arqonni ikki joyidan kesdi.Samad oyoqlari ostida kulcha bo’lib yotgan ikki bo’lak chilvirga
ijirg’anib qaradi-yu tepvordi.
Qora terga botgan otlar pishqirgancha,o’tov atrofida bosilgan maysalarni iskar.
Samad uvishgan bilaklarini uqalab,o’tovning nimqorong’I ichkarisiga tikilib turib bir so’z aytar:
«…Aksimga tikildim
sovuq bodlardan
Jimirlagan ko’lda —
qayg’irmadim-a.
Har kimning yukini tortdim otlarday,
Och yotdim och cho’lda —
qayg’irmadim-a.
Yaxshi-la hamisha borim bo’lishdim,
Yomon-la o’lishdim —
qayg’irmadim-a.
Saharlar — qurumda,
qaro tunlari
Qorlarda cho’mildim —
qayg’irmadim-a.
Yo’l oldi xurjunga yovosh ayolim
nonu tuz solmadi —
qayg’irmadim-a.
Bir do’stim bo’lsa deb,ezildi jonim,
orzum ushalmadi —
qayg’irmadim-a.
Tizzamga o’tqizib, silab, suyunib
suymadim o’g’limni —
qayg’irmadim-a.
Quvib bo’lmadi baxt — uchqur bug’uni
hattoki burulda —
qayg’irmadim-a.
Har tosh panasida poyladi o’lim —
Egri pichoq bilan,
qayg’irmadim-a.
Faqat bir narsadan qayg’irar dilim,
mumkinmas umrni qayta boshlamoq.
Faqat bir narsadan qayg’irar dilim,
o’tarman yuzlardan sirg’algan yelday,
o’tarman, og’riqni sezmas vujudim,
hasrat-da,sog’inch-da qaytadan kelmas.
Faqat bir narsadan qayg’irar dilim,
seskanib turarkan o’lim sasidan,
hech qayda ko’rmadim suluvroq kelin
Ozarboy oqinning zaifasiday.
Samad buni bir nafasda kuyladi. Shoshilmay,zo’riqmay kuyladi. Qorong’ida gavdasi kelishganroq,yuzi ko’rkamroq tuyuldi.
Kunduzi u xunuk ko’rinar — qiyofasiga ovozi yetishmasdi.
Shundagina yig’inlarda uni ko’p ko’rganimizni,biroq ovozini eshitmaganimizni esladim.
Birdan o’tovga kirishdagi parda ko’tarildi.Ichkaridan past bo’yli Ozarboy qariya chiqdi.
— Alibek! — chaqirdi o’g’lini.
— Shu yerdaman,ota.
— Ikkita ot ber,ketishsin!
— Ota?!
— Eson-omon ketishsin!
Ozarboyning ortida yuzini guldor ro’molda qiya to’sgan Bayan ko’rindi.Samad burul otiga Bayanni o’tqazdi.O’zi Alibekning otini tutib,bir sapchib egarga mindi-yu,ikkalasi qorong’I cho’l qa’rida g’oyib bo’ldi.
— Ota! — qichqirdi Alibek cho’nqayib o’tirganicha alamidan yig’lamsirab.
— Quloq sol,bolam.Sizlaram eshiting! Yigit Samad meni sharmanda qildi.Biroq shoir Samad Ozarboy oqin dovrug’ini davom ettiradi.Go’sht pishdimi,aylanaylar?
— Pishub qoldi,ota, — javob berdi jaranglagan ovozda oq jovlik kiygan juvon.
— Kim ochiqqan bo’lsa,kirsin, — dedi-yu mo’tabar qariya o’tovga kirib ketdi.
Shavkat Rahmon tarjimasi
ARG’UMOQ
Tulpori bilan mashhur,
Ey, poyoni yo’q diyor!
Qara, kezar hov uyur,
Yashnar cho’lda maysazor.
Bergin
Qorato’rig’in,
Shamollarga kelur bas.
Ustida egib bo’yin,
Parvoz etay bir nafas.
Sezsin yel alangasin
Arg’umoq ham o’zida;
Qizg’aldoqlar porlasin
Uning qora ko’zida.
Mayli, kurash neligin
Bilib qo’ysin arg’umoq.
Olg’a yo’l boru doim,
Ortga yo’l yo’qdir biroq…
QIZQUVDI
Quvib yet qani, yigit,
Ayama otni, yigit,
Sevsangu bo’lsang o’ktam,
Ot yetajak o’lsa ham.
Sevaman seni, yigit,
Yetginu tez,
O’p mahkam.
Bo’saga intiq yuzim
Qizib ketdi uyatdan.
Yellar meni quvmoqda,
Ko’kragimga to’shalib
Quchmoqda, eh, quchmoqda…
Sen esa ortda, yigit!
Ko’kda oy ham kular jim,
Men yolg’iz,
Hamon yolg’iz.
Tizgin tutgan qo’llarim
Qahrdan bo’lar qonsiz.
Odamlar,
Eh, noshud odamlar,
Yer bo’ldi-ku chavandoz dong’i.
Tutqazibsiz jasur yigitga,
Tutqazibsiz yovqur yigitga
Va kelishgan, mag’rur yigitga
Uchqur tulpor emas,
Qirchang’i!..
* * *
Ha, mag’rursan,
Sen faqat menga mag’rursan,
Boshqalarga yuvosh, hatto mehribon.
Yillar o’tib borar yillar ortidan,
Sen esa qoshimda mag’rursan hamon.
Juda soz,
Xush ko’rmayman men
Qarshimda birovning taslim turishin.
Lekin o’zgalarga shundoq bo’lgan sen,
Menga og’ir botar ular oldida
Mag’rur yurishing.
Dildan o’tinaman,
Mag’rur bo’l loaqal yolg’iz men bilan.
Men seni sevmasman ojiz, xafahol.
Yillar uchib o’tar yillar ortidan,
Barcha mag’rurliging sening —
Men uchun,
Mag’rur bo’lib qol.
QORATO’RG’AY
Eduard Bagritskiy* qushlarni sevardi.
Avjga chiqardilar tor kabinetda
to’ti, kanareyka, bulbul, sa’valar…
Jim faqat –
qorato’rg’ay.
To’rg’ay o’lkasining muqim qushchasi,
zeriktirib yuborgan u o’z dashtlarin.
«Janubga uch», — desak,
yo’q, xohlamaydi.
Diydirab in izlar To’rg’ay yurtida.
Junjikar.
U yoqda qish qattiq.
Yoqimsiz bo’ronlar chiqar junbishga.
G’aramga kirgandek,
qo’ylar yungiga —
behadik ko’milib olar, erkatoy.
Cho’pon uni bir kun topdi chalajon
va bir gazetchiga berib yubordi.
U uchuvchiga sotdi qorato’rg’ayni.
Uchuvchi hadya qildi shoir do’stiga.
Ikkilandi shoir,
ammo qabul qildi hadyani.
Qafasga soldi-da, qo’ydi bir chetga.
Choy ichishdi.
Mehmon to’g’riladi ko’k pilotkasin.
Jilmaydi. Uchib ketdi.
Halok bo’ldi osmon bag’rida
Bagritskiy yig’ladi mash’um xabardan.
Sa’valar qichqirar, to’tilar esa
javrardi loqayd…
Jim edi qorato’rg’ay chekka burchakda.
Mening to’rg’ayginam saqlardi sukut.
O, sukunat — u ham bir nido.
U sukutda.
Yo’qotgandi yana bir marta
o’z To’rg’ayi, qorli o’lkasin.
Darveshfe’l zotlarga goh lol boqaman!
Yashash shartlaridan voz kechib, aynib,
sa’vani ermakka saqlardi odam,
oldi mangulikka qorato’rg’ayni.
Va men bu o’lkaga kelganda har gal,
sokin oqshomlarda tinglayman bot-bot:
ulkan bulutlarning ostida to’rg’ay
uchuvchi haqida jim chekar faryod.
* Eduard Bagritskiy — rus shoiri
* * *
Kurgal`jino ko’llarida
kuz to’poloni,
Yoz tugagan bu diyorda
tashvish hukmron.
Parrandalar o’ylarida
safar tug’yoni –
Gala-gala ko’chmoqdalar
janubga tomon.
Yo’q, ularni qaytarolmas
hech narsa shu tob.
Uyalari uzra bir bor
doira qurib,
So’ngra uchib ketadilar
qayrilmay, shitob –
Haroratli yurtlar ufqi
sari to’sh urib.
Oq galalar,
o, nomuqim, sargashta g’ozlar,
Qo’yvormaymiz,
oshiqmangiz o’zga yurt sari.
Tutib qolar sizni
oshna, qadrdon joylar –
Yo’lingizga to’siq bo’lar
g’ussa to’rlari.
Tutib qolar,
qo’yvormaydi Vatani uni,
O’z bag’riga qaytaradi
o’q bilan shu on.
Kuz purviqor kezib yurar
bog’lar qo’ynini,
Otilgan g’oz ko’l ustiga
qular chalajon.
Hech qaerga motamsaro
uchmadi xabar,
Axir, bu na yo’qotishdir
va na og’ir g’am.
Anqo emas,
semurg’mas edi bu jonivor –
Shunchaki g’oz,
nari borsa uch kilogramm.
«O’ldirsalar nima bo’pti,
fojeami, xo’sh?
Buning uchun she’rlar bitib,
faryod urmoq bas.
Yuzta emas – axir bitta,
tag’in oddiy qush.
Qolaversa, she’r qonun ham,
qaror ham emas.
Yaxshisi, sen tashbeh etib,
«xol» deb atagin –
O’q izlarin,
garchi ular jarohat tanga.
Va bu ko’lni,
atay qolgin,
uning Vatani.»
Shundoq esa,
la’nat bo’lsin qattol Vatanga!
Kuz keldi.
Ilk pag’a qorlar charx urur g’ujg’on.
Parday zarrin zarralarda
qahrli nufuz.
U bahorni keltirgandi,
axir, bir zamon –
Endi uchay desa,
qo’yib yubormaydi kuz.
LUVR
Sevaman seni, Frantsiya.
Sening noming-la atashgan barcha
bosqinchilarni –
«Faranglar» deb.
Sening askarlaringni
Otda sudraganman arqon bilan
Va oltin-kumushlar uyumi ustida o’tirib
Zargarlik qilganman,
Tillalarga naqshlar chizganman,
Endi esa ko’zlarimda
G’ussa va sog’inch.
Tentirab zallarni kezaman,
Boqaman bebaho olmoslarga.
Qotaman hayron-lol:
«Osiyo, sen qaerdasan?
Asl olmoslardadirsan balki?
Balki dudama xanjarlardadirsan –
Seni qarshi olish uchun yasalgan?
Qachonlardir dovrug’ solding dunyoga
Va qolding jim.
Kim buzar, ayt,
Sening bu sukunatingni?
Qaysi ulug’ yetib borar G’arbga
Va zabt etar,
Qilich bilan emas,
Bu zallarni,
Bo’m-bo’sh zallarni?..
SADOQATLI DO’ST
Agar so’rab qolsalar mendan —
hayotingda qancha do’st orttirding, deb.
Do’stim, shunda seni esga olaman
va javob beraman o’ylab o’tirmay — ko’p.
Deyman — u ham sofdil, ham jasur,
tanti ko’plardan,
ixtiyorim uning qo’lida faqat,
uning izmi boshlar meni yo’llardan.
Sen meni qaytarding jar yoqasidan
yana menga kulib boqqanda omad,
sen undading meni yutuqlarimdan
mamnun bo’lishga
va yanada kuchga to’lishga,
kimgadir kurashda achchiqma-achchiq.
«Mamnun bo’lish mumkin hozircha, biroq —
chinakam quvonishga hali ertaroq».
Sen qattiq urishding
labda kulgum ko’rib —
mahzun raqibimga shod boqqanimda.
Bahslashib o’tirmading,
jerkib berding sen
ish uchun cho’chib, sust tortishganimda.
Senga yuzlanaman, sokin yuragim,
sen — mening vijdonim hamda irodam,
sen — mening imonim,
quvvatim-kuchim,
sen do’stlar baxsh etasan, sira tolmaysan,
taftli qadamlarsiz yo’llarim mening
bir lahza ham sovib qolmasin uchun…
AYLANAYIN
Yaqin insonga «aylanayin» deyiladi. «Atrofingda aylanay» – so’zma-so’z tarjimasi. «Dardingni olay»,
«mushfig’im mening»– mazmunan tarjimasi.
Derlar menga – ko’rkam imoratlar qur,
men esa
dunyoni kezaman masrur,
qulay imkoniyat tug’ildimi, bas,
yana otlanaman yo’lga shu nafas.
N`yu-Yorkda dostonlar o’qiyman jo’shib,
Misrda she’r bitgum anduhim qo’shib.
Qaytaman,
hamyonim yana tap-taqir,
tag’in pul g’amlayman –
yo’l chorlar, axir!
So’nggi qipchoq –
so’nggi dengizgacha to!
Qarshimda tag’in dasht-sahrolar paydo!
Bizni
shahdimizni bilib ko’mganlar –
oyog’imiz g’arbga qilib ko’mganlar.
Milliardlar shukuhi bo’lib kunbotar
sarg’aygan cho’llarning ostida yotar —
no’g’aylar,
bulg’orlar,
sahroyi qozoq
bilmasdan Osiyo –
G’arbdan ham g’arbroq!
Chorladi G’arb mudom tilsim yaratib,
va bizni ko’mdilar g’arbga qaratib!
Tegrangda charx urib tinmadim bir on,
Aylanayin sendan,
Zamin-onajon!
Bag’ring dog’lanmishdir bu kun shunchalik,
hech kim tushunolmas seni menchalik —
dardlaringni olay,
bo’lma g’amga g’arq,
kezgum yo’llaringda
mudom urib charx…
Mirpo’lat Mirzo tarjimalari
QORA VA QIZIL
Fas – Rim qonunchiligida
eng oliy huquq.
Fas est – “Hamma narsa mumkindir”.
Rim sarkardalari legionlarni
Fas huquqi bilan qurollantirib
askarlarni yubordilar bosqinchi shaharlarga.
Fas – g’ijirlating tishlarni:
bu olam sizlarniki.
Fas – begona hayotga va mulkka
yo’qdir ta’qiq.
Fas – qahrdan qisilgan ko’zlarning
nafratidir,
insonlikning tugashini bildirguvchi bu tasdiq.
Shunda XX asr Rimida
kesishgan qo’sh chaqmoqday o’t oldi Fasist so’zi.
Ha, qora ko’ylakli to’ng’ich faylasuf
tilshunos edi.
Johil dunyo meros qoldi
unga ajdodlaridan.
(u tarixchi edi).
u – qora ko’ylakda,
u – qoralarga qarshi
(u telba edi).
Bizga
hamma narsa mumkindir!
Hatto mantiq va o’xshashlik
hamda ona bo’rini emgan
Romul ila Rumni eslash huquqi.
Asrlardan mangulikka
takrorlanar jim
qiya manglaylari ularning
va bo’rining kulrangligi,
qo’zichoqning ojizligi
hamda jabrdiyda Rim.
Sevgi izhor qilishmaydi
lotin tilida,
urishishmas, bahslashishmas
lotin tilida,
toki biz sog’ edik,
navqiron edik
gapirishmadi bizlar haqda
lotin tilida.
Lotincha tovushda o’qishmadi janozamizni,
giriftor qilishmadi lotin so’ziga bizni,
tomirimiz ushlab, tabiblar
aytishmadi ko’hna Rimda tahlika solgan
Fas est hukmini!
Bu demak – vujuding chirigan, bemor,
seryog’, xushta’m ovqatlarni yegin so’nggi bor,
kon`yaklar ich,
og’riqlarga qilmagin parvo,
o’lmoq muqarrar senga,
demak – hammasi ravo!
Umr qisqa, toki yashar ekansan – Fas est,
Toki hayotingdan umiding uzib,
ozg’in qo’llaringni ikki yoningga
noumid tashlabon yotmas ekansan,
qoraga o’rangin sen,
o’ynab kulgin sen, fashist!
…Biroq Brest ortida
bordir, bir okop bordir…
O’qlar xarob aylagan
alvon rangli bir do’nglik…
Quvnoq gazandalarning
qontalashgan yuzlari…
Va mening kaska bilan
to’silmagan manglayim.
Yalang’och asab,
unda ochiq turibdi qalbim,
Mening yo’l, so’qmoqlarim bari o’shanga borar.
Men qaerda bo’lmayin,
o’shal okopdaman men.
Eng oxirgi sarhadim
meni chorlar, shoshirar.
BO’RI BOLALARI
Ovchi boraverdi,
Uzoq-uzoq yurdi u cho’lda.
Qaerga? Nimaga?
So’rab o’tirmoqning hozir o’rnimi?
Bo’rini ko’rdi u nogahon yo’lda.
Aniqrog’i – ona bo’rini.
Qalin yulg’unzorda yotardi jonvor,
Holsiz panjalari cho’zilgan, bejon.
G’ajilgan bo’g’zidan takror va takror
Sharillab oqardi loyday quyuq qon.
Kimning? Bo’rimi yo itlar? Kimning ishi bu?
Ko’rko’z bolalari buni bilmardi.
Ular talashishib, tamshanib ushbu
Chalajon onani tinmay emardi.
Och qolgan jonvorlar eslolmas boshqa,
O’t va giyohlarning hidi, nomini.
Ular ichishardi ochofatlarcha
Sovib borayotgan ona qonini.
Qasos kirar edi qon bilan birga,
Bu qasos kimga?
Kim bo’lsa baribir emas beasos –
Bu qasos!
Qasos olar ular bir-bir tashlashib,
Gohi alohida, goh birgalashib.
Duch kelganlarida dasht, qirlarida
Qasos olishadi bir-birlaridan.
Ovchi o’z yo’lidan jimgina ketdi.
Qaerga? Nimaga?
So’rab o’tirmoqning emas xonasi.
Ketdi jonvorlarga tegmay, –
Ularni
Himoya qilmasdi endi onasi…
NIAGARADA TUN
Hali hech kim o’pmagan bu dilbar tunni ko’ring!
Daraxtlar ko’lkasidan hadiksirab qarar ul.
Otameros xanjarday
Yaltiraydi oy nuri,
Isoning soyasiday oqarib boradi yo’l.
…Sukunat guldirar! Tun
Zaxlarda qaltiraydi.
Quchoqdan yulqinib ketadi,
Durkun!
Qochar,
Badanlari bir yaltiraydi!
Sirg’alar qora, ho’l xarsanglar uzra.
Ketar. Qichqiraman.
O’zim lol, karaxt,
O’gay ona kabi ko’kda oy uchar,
Oyki balqib borar, bag’ritosh, badbaxt.
Qizaloq – tun!
To’xta! Chopaman. To’xta!
Qaro ko’zlar bilan qarab ketdi u,
Qaro sochlar bilan avrab ketdi u.
Titroq kaftlar bilan hayosin to’sib
Oydinda jilmayib turib qoldi so’ng.
Qip-yalang’och holda jar yoqasida
Turardi nozlanib oppoq hayodan.
Asta yaqinlashdim.
Asta orqasidan…
Suv oqar yaltirab qop-qora yolday,
Yillar, tushlar, meridianlarni
Qorishtirib oqar.
Men esa yoshman,
Biroq tun oldida oqargan sochman.
Men tunni o’paman –
Hind nigoriday,
Ismini pichirlab –
O, Niagara!..
XAYRLASHUV
Mening zalim sukut saqlar. Jim.
Qo’limdan kelganin barchasin aytdim.
Sukut saqlar mo’ysafidlar,
soch-soqoli olinganlar,
olinmaganlar.
Qani, ey zal,
qo’zg’al endi yumshoq kreslolardan,
Bo’ronga chiq.
Oq yo’l bo’lsin senga!
Og’u emas, xushbo’y tamaki
sizning uzun mushtuklaringizga,
kapitanlar.
Go’zal koinotlar yor bo’lsin sizga!
Hozircha,
Nasib etsin
Yaxshi tushlar, yaxshi taomlar,
yaxshi uylar,
oshxonalar,
yaxshi gilamlar!
Qo’nu qo’shnilikka – ishonchli do’stlar.
Mana, bir navjuvon,
Ato etsin sizga yaxshi farzandlar,
yaxshi erni esa so’zsiz toparsiz!
Ana, shofyor,
Moshin g’ami o’rtaydi qalbin,
Cho’ponning ko’ngliga qil sig’mas –
Qo’zilatish mavsumi yaqin.
Men o’ylayman:
Sizga faqat yaxshi kasb-korlar!
Sizga – yaxshi Amerika,
yaxshi Rossiyalar!
Ey, poytaxt
va qishloq bolalari!
Sizlarga – zo’r shoir,
oqil arboblar!
Seving, biling,
to’g’ri tushuning
bir-biringizni
bo’lajak hukumatlarning a’zolari!
Uni o’ylang,
buni orzu qiling,
yashangiz loaqal ehtiyotkorroq!
Yashangiz shoirlar vasiyati-la:
ular sizga tilar
faqat yaxshilik!
TUNGI TAQQOSLAR
Sen asalsan go’yo,
esladimmi – tishlar ingraydi,
Sen – bir hazil,
ki dastingdan yurak ho’ngraydi,
Men faqirman, kim ham xafa qilardi!
Do’zax ko’rdim, endi jannat istar dil.
Eh, nechun boshqalar seni sevadir,
Sevmagin, o’, ular odammas axir!..
Kishnaydi, nokaslar, o’xchib, hiqillar,
Ular odam emas, ular – yilqilar!
Tillarim tishlarni sindirganida,
Ko’zim kipriklarni
kuydirganida,
Ayt,
barchasin ko’rib turib, dosh berib,
tag’in
odam deya sanalmoqqa qolurmi haqqim?
Tunlar qurbaqadek bo’zlamaslikning
ayt chorasini,
Men seni sevaman
beva – faryodni,
baliq – daryoni,
tulpor – keng yaylovni
sevsa qanchalik.
Men seni sevaman
noshud – shuhrat-shonni,
quyosh – sof osmonni
sevgani yanglig’.
Sen ziqnasan, senga yashash oson,
menga rizqin tutdi hatto gado ham,
go’yoki go’dakka sut bergan kabi.
O’, men nomard, Xayyom bo’lsaydim agar,
O’, men nokas, Hofiz bo’lsaydim agar,
O’, Maxambet bo’lsaydim agar
Murodimga yetardim balki!..
Faqat barcha she’rlar yozib bitilgan.
Shunday sevgandilar tog’u dashtda ham,
Shunday sevgandilar quvnab, qon yutib.
O’zgacha sevish ham mumkinmi yoki?..
Men seni sevaman –
o’zim sevganday!..
Sirojiddin Said tarjimalari
