Аёл муҳаббати биз учун буюк, унинг ўрнини ҳеч нарса боса олмайди. У худди гўштга сепиладиган туздек: юракка сингиб, уни айнишдан сақлайди.
Мирпўлат Мирзо
УЙҒОҚ ЮРАК
Француз халқининг буюк фарзанди Виктор Гюго 1802 йил 26 февралда Парижда дунёга келди. Унинг отаси Жозеф Леопольд Сигизбер Гюго француз армиясида хизмат қилиб юқори мартабаларига эришган шахс эди. Онаси Софи Требюше бадавлат оиланинг қизи бўлган.
Ёш Гюго Буюк Людовик коллежида таҳсил олади ва ижод билан жуда эрта шуғуллана бошлайди. 15-17 ёшларидаёқ унинг ёзган асарлари ёрлиқлар, мукофотларга сазовор бўлган.
Ўша давр Франция ёшлари онгида икки даҳо – Байрон ва Шекспир устувор эди. Байрон романтикадан мураббийлик қилса, Шекспир драматургия соҳасида уларни юксак чўққиларга даъват этарди.
Тенгқурлари орасида ўзининг иқтидори билан довруғ қозонган Гюго тинимсиз изланади. Унинг илк китоби “Қасидалар ва бошқа шеърлар” 1826 йили чоп этилган. Гарчи Гюго бугунги кунда кўпчилик китобхонлар тасаввурида буюк романнавис сифатида гавдаланса-да, унинг адабий меросида шеърият салмоқли ўрин тутади. Зеро, адибнинг ўлмас романлари ва жўшқин драмаларидаги буюк ғояларга замин яратган, аввало, унинг туғёнли шеърлари эди. Шу маънода унинг қизғин поэтик ижодида муҳим босқичларни ўзида акс эттирган “Шарқ оҳанглари”, “Интиқом”, “Шуур”, “Қаҳрли йил” ҳамда бир неча жилддан иборат “Асрлар афсонаси” номли шеърий тўпламларини алоҳида таъкидламоқ жоиздир. Гюго шеъриятига унинг буюк замондоши, дўсти Бальзак тан бериб, у ҳар қандай оҳангда, ҳар қандай услубда сатрларини сайратиб юбора олади, деган эди.
Романлари Гюго ижодида энг салмоқли ўринни эгаллайди. Унинг “Париж Биби Марям ибодатхонаси”, “Хўрланганлар”, “Кулаётган одам”, “Денгиз заҳматкашлари” романлари нафақат француз, балки жаҳон адабиётининг бебаҳо дурдоналари саналади.
“Париж Биби Марям ибодатхонаси” асари қаҳрамони Квазимодо образидан ҳайратланган Ф.Достоевский 1862 йили “Время” журналидаги мақоласида бу образнинг нақадар санъаткорона, чуқур тимсол асосида яратилганини таъкидлаб, асарни таржима қилишга хоҳиши борлигини билдиради.
Адиб “Хўрланганлар” романи устида йигирма йил тер тўкиб ишлайди. Асар ниҳоясига етганда муаллиф “мен роман эмас, тоғ яратдим”, дейди ўз даҳосидан ҳайратини яширмай. Л.Толстой ҳам бу асарга юқори баҳо бериб, XIX асрда яратилган жамики француз романларининг энг яхшиси, дея таъкидлайди. Зеро, Гюго мазкур романида юксак маънавият борасидаги қаҳрамонликни куйлайди, улуғлайди.
Гарчи Гюгонинг романларида, аксарият драматик асарларида тарихийлик руҳи устувор бўлса-да, у ўз даврининг энг мураккаб ижтимоий муаммоларини қаламга олишдан ҳеч қачон чўчимади. Унинг “Клод Гё” ва “Маҳкумнинг сўнгги куни” қиссалари фикримизга далилдир.
Гюго драматург сифатида ҳам жуда катта мерос қолдирди. Унинг “Кромвел”, “Марион Делорм”, “Эрнани”, “Қирол ишрати”, “Рую Близ” драмалари ўз вақтида Париж саҳналарида чақмоқдек чақнаган эди. Жумладан, “Қирол ишрати” драмаси айрича қисматга эга. Бу драма бундан ўн йиллар илгари Эркин Воҳидов томонидан ўзбекчалаштирилиб, телевизион спектакл сифатида намойиш этилган. Драма “Жаҳон адабиёти” журналининг шу йилги 2 – 3-сонларида эълон қилинмоқда.
“Қирол ишрати” яратилган даврида афишаларда пайдо бўлиши биланоқ цензуранинг қаттиқ таъқибига учрайди. Асарни “муаллифнинг ахлоқсизлиги” сифатида талқин этишиб, таъқиқлашади. Драма эллик йилдан кейингина француз театрларида қўйилади.
В.Гюго буюк эврилишлар, инқилоблар замонида яшади. У ўз давридаги воқеа-ҳодисаларнинг шунчаки шоҳиди эмас, балки фаол иштирокчиси эди. Мамлакат тақдири, оддий одамларнинг ўта қашшоқлиги унинг уйғоқ қалбини ҳамиша туғёнга келтирарди.
Адибнинг император Луи Бонопартга қарши ёзилган “Кичик Наполеон” памфлети тилининг ўткирлиги билан мамлакатда катта шов-шувга сабаб бўлади. Бундан ғазабланган Бонопарт уни ҳибсга олишга фармон беради. Ўша пайтда А.Дюма-ота дўстига унинг боши 25 минг франкка баҳоланганлигини айтади. Императорга яқин кишилардан бири, агар уни тута олишмаса, отиб ташлаш ҳақида махфий буйруқ ҳам борлигини етказади. Баррикадаларда олиб борилаётган курашларнинг самарасизлигини сезган Гюго Францияни тарк этишга мажбур бўлади. У ўн тўққиз йил қувғинда яшайди. Изтироблардан азоб чеккан адиб, “Қувғин бешафқат диёр экан”, деган эди дўстларидан бирига.
Француз халқининг дардларига йўғрилган Гюго асарларини ўзининг маҳорат мактаби деб билган рус ёзувчиси А.Толстой адиб вафотининг 50 йиллигига бағишланган мақоласида шундай ёзади: “У ўзининг оддий қаламида ўктам сиймолар ярата оларди. У менинг мўъжаз юрагимни чуқур инсонийликка йўғрилган оташин туйғуларга тўлдирганди…
Унинг юксак ғояларга лиммо-лим романтикаси қашшоқ турмуш устидан ҳамиша ғолиб келарди. У борлиққа “Уйғонинг, инсон қашшоқлашиб бормоқда, халқ адолатсизлик остида инграмоқда” дея бонг урарди”.
Шекспирга бағишланган “Тафаккур ва омма” номли китобида В.Гюго ёзувчи ким учун меҳнат қилиши керак деган саволни қўяди ва бу саволга ўзи шундай аниқ жавоб беради: “Халқ учун ишламоқ ёзувчининг энг муқаддас бурчидир”.
1870 йил 5 сентябрда адиб қувғиндан Парижга қайтиб келади. Бутун мамлакат уни “Яшасин Республика!”, “Яшасин Гюго!” деган хитоблари билан кутиб олади. Бу издиҳом қувғинга учраган шоирнинг орзу-умидлари француз халқининг армону идеаллари билан аллақачон уйғунлашиб кетганидан далолат эди. Умрининг сўнгги йилларини ҳам мардонавор яшаган адиб 1885 йили 83 ёшида вафот этади.
Октав Мирбо Гюгони “Франциянинг куйловчи юраги”, “XIX аср қалби”дея атайди. Гюисманс адиб ижодига баҳо бериб, XIX асрда истеъдодлар кўп эди, лекин “даҳо битта – у Гюго”, дейди.
Барҳаёт адиб Гюго таваллудининг 200 йиллиги кунларида ёзувчи ва замон, ёзувчи ва шахс деган тушунчаларнинг моҳиятини чуқурроқ англаймиз. Адибнинг умр туғёни фаол бўлишга, одамлар бахти учун курашмоққа даъват этади.
“Жўшқинлик, қатъият, енгилмаслик, ўзингга бўлган чексиз ишонч, қисмат билан яккама-якка олиша билмоқ, хавф-хатарни дадил туриб бартараф эта олиш, ғалабалардан ғурурланиб кетмаслик, мардонавор тура билмоқ – халқларга керак бўлган сабоқлар, уларни илҳомлантирувчи ёғдулар мана шулардир”, дея ёзган эди Гюго “Хўрланганлар” романида. Бу улуғ даъват бугунги кунда ҳам ўз кучини йўқотгани йўқ.
Гюго Бальзакнинг дафн маросимида сўзлаган нутқида улуғлар ҳайкал учун пойдеворни ўзлари тиклайдилар, уларга ҳайкални эса келажак қўяди, деган эди. Икки юз йилки, инсоният Виктор Гюгога ажойиб ҳайкал тиклади ҳамда бу ҳайкални қалб тўрида ардоқлаб келди ва ҳамиша ардоқлайди.
Манба: «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2002 йил 12-сони.
Виктор ГЮГО
ҲИКМАТЛАР
Аёл муҳаббати биз учун буюк, унинг ўрнини ҳеч нарса боса олмайди. У худди гўштга сепиладиган туздек: юракка сингиб, уни айнишдан сақлайди.
Ажинларда қувноқлик жилва қилганига нима етсин! Нуронийлик деб шуни айтадилар.
Ёлғончилик — ёвузлик тимсоли.
Болаларга эътибор — келажакка эътибор демакдир.
Одамзотнинг шуҳрати унинг бўйи билан ўлчанилмагандай, халқнинг ҳам шуҳрати унинг сони билан ўлчанмайди.
Шоҳлар ўтиб кетаверадилар, халқ қолаверади.
Болаликда онгга сингдирилган қонун-қоидалар ёш дарахт танасига ўйилган ҳарфларга ўхшайди: бир умр бирга бўлади.
Сир ҳам бамисоли тўр: битта тугуни ечилса, ҳаммаси чувалашиб кетади.
Ўз Ватанига доғ тушириш — унга хиёнат қилишдир.
Жисмоний хоҳиш иродани буколмайди. Ишончу эътиқод иккинчи даражали кучдир; биринчи ўринда ирода туради.
Сиёҳ бор экан,, қоғоз юзи ҳеч қачон оқармайди.
Ички гўзаллик билан йўғрилмаган ҳеч қандай ташқи хусн мукаммал бўла олмайди.
Қуш инларини ковлайверсанг, иблиснинг ҳам думини тутиб оласан.
АДИБ ҲАЁТИДАН
Манзили кўрсатил(ма)ган хатлар
Ёзувчи Виктор Гюго умрининг сўнгги йиллари Парижда – ҳали ҳаётлик чоғидаёқ ўзининг номи билан аталган кўчадаги уйида яшаган. У хатда манзилини қайд этар экан, “Жаноб Виктор Гюго, унинг Париждаги авенюси”, деб ёзиб қўйган.
Энг қисқа ёзишма
Виктор Гюго 1862 йили таътилда дам олаётган чоғи яқиндагина чоп этилган “Хўрланганлар” романига китобхонларнинг муносабатини билгиси келади ва ўз ноширига фақат “?” белгисидан иборат телеграмма жўнатади. Ношир ҳам жавоб тариқасида битта “!” белгисидан иборат телеграмма йўллайди. Шубҳасиз, бу тарихдаги энг қисқа ёзишма эди.
Ayol muhabbati biz uchun buyuk, uning oʻrnini hech narsa bosa olmaydi. U xuddi goʻshtga sepiladigan tuzdek: yurakka singib, uni aynishdan saqlaydi.
Mirpo’lat Mirzo
UYG’OQ YURAK
Frantsuz xalqining buyuk farzandi Viktor Gyugo 1802 yil 26 fevralda Parijda dunyoga keldi. Uning otasi Jozef Leopol`d Sigizber Gyugo frantsuz armiyasida xizmat qilib yuqori martabalariga erishgan shaxs edi. Onasi Sofi Trebyushe badavlat oilaning qizi bo’lgan.
Yosh Gyugo Buyuk Lyudovik kollejida tahsil oladi va ijod bilan juda erta shug’ullana boshlaydi. 15-17 yoshlaridayoq uning yozgan asarlari yorliqlar, mukofotlarga sazovor bo’lgan.
O’sha davr Frantsiya yoshlari ongida ikki daho – Bayron va Shekspir ustuvor edi. Bayron romantikadan murabbiylik qilsa, Shekspir dramaturgiya sohasida ularni yuksak cho’qqilarga da’vat etardi.
Tengqurlari orasida o’zining iqtidori bilan dovrug’ qozongan Gyugo tinimsiz izlanadi. Uning ilk kitobi “Qasidalar va boshqa she’rlar” 1826 yili chop etilgan. Garchi Gyugo bugungi kunda ko’pchilik kitobxonlar tasavvurida buyuk romannavis sifatida gavdalansa-da, uning adabiy merosida she’riyat salmoqli o’rin tutadi. Zero, adibning o’lmas romanlari va jo’shqin dramalaridagi buyuk g’oyalarga zamin yaratgan, avvalo, uning tug’yonli she’rlari edi. Shu ma’noda uning qizg’in poetik ijodida muhim bosqichlarni o’zida aks ettirgan “Sharq ohanglari”, “Intiqom”, “Shuur”, “Qahrli yil” hamda bir necha jilddan iborat “Asrlar afsonasi” nomli she’riy to’plamlarini alohida ta’kidlamoq joizdir. Gyugo she’riyatiga uning buyuk zamondoshi, do’sti Bal`zak tan berib, u har qanday ohangda, har qanday uslubda satrlarini sayratib yubora oladi, degan edi.
Romanlari Gyugo ijodida eng salmoqli o’rinni egallaydi. Uning “Parij Bibi Maryam ibodatxonasi”, “Xo’rlanganlar”, “Kulayotgan odam”, “Dengiz zahmatkashlari” romanlari nafaqat frantsuz, balki jahon adabiyotining bebaho durdonalari sanaladi.
“Parij Bibi Maryam ibodatxonasi” asari qahramoni Kvazimodo obrazidan hayratlangan F.Dostoevskiy 1862 yili “Vremya” jurnalidagi maqolasida bu obrazning naqadar san’atkorona, chuqur timsol asosida yaratilganini ta’kidlab, asarni tarjima qilishga xohishi borligini bildiradi.
Adib “Xo’rlanganlar” romani ustida yigirma yil ter to’kib ishlaydi. Asar nihoyasiga yetganda muallif “men roman emas, tog’ yaratdim”, deydi o’z dahosidan hayratini yashirmay. L.Tolstoy ham bu asarga yuqori baho berib, XIX asrda yaratilgan jamiki frantsuz romanlarining eng yaxshisi, deya ta’kidlaydi. Zero, Gyugo mazkur romanida yuksak ma’naviyat borasidagi qahramonlikni kuylaydi, ulug’laydi.
Garchi Gyugoning romanlarida, aksariyat dramatik asarlarida tarixiylik ruhi ustuvor bo’lsa-da, u o’z davrining eng murakkab ijtimoiy muammolarini qalamga olishdan hech qachon cho’chimadi. Uning “Klod Gyo” va “Mahkumning so’nggi kuni” qissalari fikrimizga dalildir.
Gyugo dramaturg sifatida ham juda katta meros qoldirdi. Uning “Kromvel”, “Marion Delorm”, “Ernani”, “Qirol ishrati”, “Ruyu Bliz” dramalari o’z vaqtida Parij sahnalarida chaqmoqdek chaqnagan edi. Jumladan, “Qirol ishrati” dramasi ayricha qismatga ega. Bu drama bundan o’n yillar ilgari Erkin Vohidov tomonidan o’zbekchalashtirilib, televizion spektakl sifatida namoyish etilgan. Drama “Jahon adabiyoti” jurnalining shu yilgi 2 – 3-sonlarida e’lon qilinmoqda.
“Qirol ishrati” yaratilgan davrida afishalarda paydo bo’lishi bilanoq senzuraning qattiq ta’qibiga uchraydi. Asarni “muallifning axloqsizligi” sifatida talqin etishib, ta’qiqlashadi. Drama ellik yildan keyingina frantsuz teatrlarida qo’yiladi.
V.Gyugo buyuk evrilishlar, inqiloblar zamonida yashadi. U o’z davridagi voqea-hodisalarning shunchaki shohidi emas, balki faol ishtirokchisi edi. Mamlakat taqdiri, oddiy odamlarning o’ta qashshoqligi uning uyg’oq qalbini hamisha tug’yonga keltirardi.
Adibning imperator Lui Bonopartga qarshi yozilgan “Kichik Napoleon” pamfleti tilining o’tkirligi bilan mamlakatda katta shov-shuvga sabab bo’ladi. Bundan g’azablangan Bonopart uni hibsga olishga farmon beradi. O’sha paytda A.Dyuma-ota do’stiga uning boshi 25 ming frankka baholanganligini aytadi. Imperatorga yaqin kishilardan biri, agar uni tuta olishmasa, otib tashlash haqida maxfiy buyruq ham borligini yetkazadi. Barrikadalarda olib borilayotgan kurashlarning samarasizligini sezgan Gyugo Frantsiyani tark etishga majbur bo’ladi. U o’n to’qqiz yil quvg’inda yashaydi. Iztiroblardan azob chekkan adib, “Quvg’in beshafqat diyor ekan”, degan edi do’stlaridan biriga.
Frantsuz xalqining dardlariga yo’g’rilgan Gyugo asarlarini o’zining mahorat maktabi deb bilgan rus yozuvchisi A.Tolstoy adib vafotining 50 yilligiga bag’ishlangan maqolasida shunday yozadi: “U o’zining oddiy qalamida o’ktam siymolar yarata olardi. U mening mo»jaz yuragimni chuqur insoniylikka yo’g’rilgan otashin tuyg’ularga to’ldirgandi…
Uning yuksak g’oyalarga limmo-lim romantikasi qashshoq turmush ustidan hamisha g’olib kelardi. U borliqqa “Uyg’oning, inson qashshoqlashib bormoqda, xalq adolatsizlik ostida ingramoqda” deya bong urardi”.
Shekspirga bag’ishlangan “Tafakkur va omma” nomli kitobida V.Gyugo yozuvchi kim uchun mehnat qilishi kerak degan savolni qo’yadi va bu savolga o’zi shunday aniq javob beradi: “Xalq uchun ishlamoq yozuvchining eng muqaddas burchidir”.
1870 yil 5 sentyabrda adib quvg’indan Parijga qaytib keladi. Butun mamlakat uni “Yashasin Respublika!”, “Yashasin Gyugo!” degan xitoblari bilan kutib oladi. Bu izdihom quvg’inga uchragan shoirning orzu-umidlari frantsuz xalqining armonu ideallari bilan allaqachon uyg’unlashib ketganidan dalolat edi. Umrining so’nggi yillarini ham mardonavor yashagan adib 1885 yili 83 yoshida vafot etadi.
Oktav Mirbo Gyugoni “Frantsiyaning kuylovchi yuragi”, “XIX asr qalbi”deya ataydi. Gyuismans adib ijodiga baho berib, XIX asrda iste’dodlar ko’p edi, lekin “daho bitta – u Gyugo”, deydi.
Barhayot adib Gyugo tavalludining 200 yilligi kunlarida yozuvchi va zamon, yozuvchi va shaxs degan tushunchalarning mohiyatini chuqurroq anglaymiz. Adibning umr tug’yoni faol bo’lishga, odamlar baxti uchun kurashmoqqa da’vat etadi.
“Jo’shqinlik, qat’iyat, yengilmaslik, o’zingga bo’lgan cheksiz ishonch, qismat bilan yakkama-yakka olisha bilmoq, xavf-xatarni dadil turib bartaraf eta olish, g’alabalardan g’ururlanib ketmaslik, mardonavor tura bilmoq – xalqlarga kerak bo’lgan saboqlar, ularni ilhomlantiruvchi yog’dular mana shulardir”, deya yozgan edi Gyugo “Xo’rlanganlar” romanida. Bu ulug’ da’vat bugungi kunda ham o’z kuchini yo’qotgani yo’q.
Gyugo Bal`zakning dafn marosimida so’zlagan nutqida ulug’lar haykal uchun poydevorni o’zlari tiklaydilar, ularga haykalni esa kelajak qo’yadi, degan edi. Ikki yuz yilki, insoniyat Viktor Gyugoga ajoyib haykal tikladi hamda bu haykalni qalb to’rida ardoqlab keldi va hamisha ardoqlaydi.
Manba: «O’zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2002 yil 12-soni.
Viktor
Gyugo
HIKMATLAR
Ayol muhabbati biz uchun buyuk, uning o’rnini hech narsa bosa olmaydi. U xuddi go’shtga sepiladigan tuzdek: yurakka singib, uni aynishdan saqlaydi.
Ajinlarda quvnoqlik jilva qilganiga nima yetsin! Nuroniylik deb shuni aytadilar.
Yolg’onchilik — yovuzlik timsoli.
Bolalarga e’tibor — kelajakka e’tibor demakdir.
Odamzotning shuhrati uning bo’yi bilan o’lchanilmaganday, xalqning ham shuhrati uning soni bilan o’lchanmaydi.
Shohlar o’tib ketaveradilar, xalq qolaveradi.
Bolalikda ongga singdirilgan qonun-qoidalar yosh daraxt tanasiga o’yilgan harflarga o’xshaydi: bir umr birga bo’ladi.
Sir ham bamisoli to’r: bitta tuguni yechilsa, hammasi chuvalashib ketadi.
O’z Vataniga dog’ tushirish — unga xiyonat qilishdir.
Jismoniy xohish irodani bukolmaydi. Ishonchu e’tiqod ikkinchi darajali kuchdir; birinchi o’rinda iroda turadi.
Siyoh bor ekan,, qog’oz yuzi hech qachon oqarmaydi.
Ichki go’zallik bilan yo’g’rilmagan hech qanday tashqi xusn mukammal bo’la olmaydi.
Qush inlarini kovlayversang, iblisning ham dumini tutib olasan.
ADIB HAYOTIDAN
Manzili ko’rsatil(ma)gan xatlar
Yozuvchi Viktor Gyugo umrining so’nggi yillari Parijda – hali hayotlik chog’idayoq o’zining nomi bilan atalgan ko’chadagi uyida yashagan. U xatda manzilini qayd etar ekan, “Janob Viktor Gyugo, uning Parijdagi avenyusi”, deb yozib qo’ygan.
Eng qisqa yozishma
Viktor Gyugo 1862 yili ta’tilda dam olayotgan chog’i yaqindagina chop etilgan “Xo’rlanganlar” romaniga kitobxonlarning munosabatini bilgisi keladi va o’z noshiriga faqat “?” belgisidan iborat telegramma jo’natadi. Noshir ham javob tariqasida bitta “!” belgisidan iborat telegramma yo’llaydi. Shubhasiz, bu tarixdagi eng qisqa yozishma edi.
