29 феврал – ёзувчи Абдуқаюм Йўлдошев таваллуд топган кун

   Ўзбековуллик Беркин носфурушнинг тўнғичи то “Элмурод домла” бўлиб танилгунига қадар кўп қийинчиликларни бошдан ўтказди. Болапақир вилоят марказидаги ўзи тугаллаган институтда иш бошлаганида, кўпи билан тўрт йилда номзодлигимни ҳимоя қилиб оламан, деб мўлжаллаганди. Бироқ бу муддат нақ тўққиз йилга чўзилиб кетди, орада Элмурод пойтахтдаги университет аспирантурасида таҳсил олиб ҳам қайтди.

Абдуқаюм Йўлдошев
МИХ

Абдуқаюм Йўлдош 1962 йил 29 февралда Самарқанд вилоятининг Қўшработ туманида туғилган.Тошкент Политехника институтини (ҳозирги Техника университети) битирган (1985). «Қаро кўзим. Шайх ур-раис» (1990), «Сунбуланинг илк шанбаси» (1998), «Тимсоҳнинг кўз ёшлари» (2003), «Парвоз» (2004), «Бир тун ва бир умр» (2007) каби китоблари нашр этилган.Р. Бредбери, А. Кристи, Ф. Браун, Э. Поттер ҳикояларини, Е. Березиковнинг «Буюк Темур» романини (Ҳ. Шайхов билан ҳамкорликда), П. Шермухамедовнинг «Буюк Хоразмий» романларини ўзбекчага таржима қилган. «Шуҳрат» медали билан тақдирланган (1999)..

I

Ўзбековуллик Беркин носфурушнинг тўнғичи то “Элмурод домла” бўлиб танилгунига қадар кўп қийинчиликларни бошдан ўтказди. Болапақир вилоят марказидаги ўзи тугаллаган институтда иш бошлаганида, кўпи билан тўрт йилда номзодлигимни ҳимоя қилиб оламан, деб мўлжаллаганди. Бироқ бу муддат нақ тўққиз йилга чўзилиб кетди, орада Элмурод пойтахтдаги университет аспирантурасида таҳсил олиб ҳам қайтди. Бундан ташқари, иш энди битай деган палла аввал отасидан, сўнг онасидан айрилиб қолди. Бу ёқда уч сингил унга мўлтираб қараб турибди; тўғри, ота-она ҳаётлигида каттаси турмушга чиққан, аммо, уч қовун пишиғи бўлиб қолди, умуртқа поғонасидаги чуррани муваффақиятсизроқ олдирган почча тўшакда михланиб ётибди, инчунун, жигарга кўмаклашиб турмаса бўлмайди.

Икки сингилни эл қатори тўй қилиб узатган, номзодлигини ёқлаган, ахийри овулда “домла” деб атала бошланган Элмурод бир куни зингил солиб қараб кўрдики, отадан мерос, бундан камида олтмиш йил бурун ҳашар йўли билан қурилган гувала уй анча чўкиб қолибди; гарчанд томига шифер қоқилган бўлса-да, қурт еб адо қилганми нима бало, ора-сира юпқа фанер ортидаги болорлар ваҳимали тарзда қисирлаб қўяди. Бу кетишда бир кун том “тап” этиб босиб қолиши ҳеч гап эмас. Буям камдай, пастаккина чордоққа ярим қоп буғдой олиб чиққан, эмаклаб бораётган Элмуроднинг қўллари орасидан йўғонлиги билакдай келадиган бир ола-чипор илон шувиллаб ўтди-кетди; ваҳимага тушган хотинининг йиғлаб-сиқдаб айтишига қараганда, бешикка ўрмалаб чиқаётган бош бармоқдай катталикдаги сариқ чаённи кўриб қолган-у, жон-жаҳди билан калишида урган, аммо жондор ўлмаган, бир юмалаб, ўзига келиб олгач, кигизнинг тагига кирган-кетган. Шундан буён дағ-дағ қалтирайдиган бўлиб қолган жувон кун-тун зах хонадаги икки юзлик чироқни ўчирмасдан, бешикни қучоқлаганча, кўзларини катта-катта очган кўйи тинмай атрофга аланглаб ўтиради…

Эҳтимол, бу галги режа ҳам ўзга минг бир ташвишлар билан банд бошда бир муддат изғиб юргач, номаълум муддатга унутилиб кетиларди, аммо бош бармоқдай сариқ чаён кўринишидаги сўнгги дастак домланинг қатъий қарор қабул қилишига сабаб бўлди.

Хуллас, май ойининг охирларида, таътил ма­ҳалини мўлжаллаб уй бузилди. Эски стол-стуллар ҳовли ўртасидаги дарахт тагига кўчирилди, тахтага қора бўёқ суртиб тайёрланган доска дарахтга қоқилди, ишқилиб, домла уйида дарс ўтадиган болалар учун очиқ ҳавода қўлбола синф тайёр бўлди-қолди. Шундан сўнг Элмурод анчадан буён кўнглининг тубида асраб юрган орзусини амалга ошириб, шаҳар бозорида қачон кўзи тушса юрагини бир жизиллатиб қўядиган зангор ранг дарвозани сотиб олиб келди. Дарвозамисан дарвоза эди-да ўзиям. Икки қаватли, кўча томонга қараган сиртида кўрган кўзнинг ақлини шоширадиган алламбало нақшлар, мўъжаз тутқичлари тилло ранг, қўш тавақали, ўлчамиям тўрт яримга-тўрт ярим, демак, “КамАЗ”дан тортиб хашак босилган тележкачага бемалол ўтиб кетаверади. Қуёшда товланишини-ку, айтмаса ҳам бўлади: тилло бўлмасаям, кумуш дейсиз, кумуш… Тўғри, элчилик, бир-икки қўни-қўшни, ҳамқишлоқлар атай домлага эшиттириб эшак олмасидан бурун ҳовлисига қозиқ қоққан Афанди хусусида қочиримли пайровлар қилишди, аммо Элмурод бунақанги висир-висир гап-сўзларга парво ҳам қилмади; аксинча, “кўролмасанг куйиб ўл” дегандай, ҳозирча ҳовли адоғидаги молхона деворига суяб қўйилган маҳобатли дарвозани тонг саҳардан меҳр билан артиб-суртаверди…

Эрталабдан ҳовлига қадам ранжида қилган Қа­риндош домлани мана шу машғулот устида учратди.

Биродарлар, мен ҳам шу овулнинг фарзандиман, шу элга мансубман. Қишлоқни эса биласиз, ҳамма баайни ажриқ томирларидай бир-бирлари билан қўшилиб-чирмашиб, хеш-уруғ бўлиб кетган. Инчунун, тилга олинаётган Қариндошнинг ҳам бизга она томондан андаккина яқинлиги борлиги сабабли исмини қоғозга туширишдан истиҳола қилиб турибмиз: то эрта-бир кун юрт олдида “Сенми ҳали мени ёзадиган? Мўлтонидан одам чиқса, чодирига ўт қўяркан-да, а!” дея жовиллаб ёқамизга ёпишиб турса, бунинг хижолати ёмон кечади; илло, овулдошларимиз ҳодисотга довур нима бўлганлигини эмас, ҳодисотнинг ўзини узоқ йиллар сақич қилиб чайнаб юришади, дейлик, орадан чорак аср ўтиб қишлоққа борсам ҳам, биринчи учраган киши “Ҳа, бу сенми, танидим, жондай яқининг фалончини китоб қилган ёзғувчисан-да!” дея иддао қилиши аниқ. Шу боис, ҳар галгидек, гап шаклдами, моҳиятда-ку, дея ўзимизни ўзимиз чалғитамиз-у, воқеа тафсилотига ўтамиз.

Ўзи асли қизиқ одам эди-да бу Қариндош деганлари. Ўнинчи синфни якунлаш арафасида бирдан мактабни олтин медаль билан тугаллаши кутилаётган синфдоши билан яқин жўра бўлгиси келиб қолди-ку. Шу мақсадда, қавм-қариндошларининг “ҳай-ҳай”ига ҳам қарамасдан, ота-онасини кўндирди ва ҳеч нарсадан бехабар синфдошини қўноққа чақириб, оёғи тагига бир қўчқорни олиб урди, сўнг, бу билан ҳам кифояланмасдан, удумга кўра, тўкин дастурхон устида хижолатдан қип-қизариб ўтирган, томоғидан овқат ўтмаётган синфдошига сарпо қўйди – костюм-шим кийгазди. Шу билан улар жўра бўлишди.
Тўғри, яна ўша урф-одатимизга кўра, Жўра ҳам Қариндошни чақириб, зиёфат қилиши, сўнг кийитлик қайтариши – костюм-шим, ҳеч бўлмаганда чопон ҳадя қилиши лозим эди. Аммо бу орада мактаб тугаб, ўқишга кириш илинжидаги битирувчилар ҳар томонга учиб кетишди-ю, шу билан “қайтар товоқ” Жўранинг бўйнида қарз бўлиб қолаверди.

Кутилганидек, Жўра пойтахти азимдаги катта ўқишга ўз кучи билан кирди-кетди. Қариндош эса “сайқали рўйи замин аст”даги институтнинг биринчи имтиҳониданоқ гуппа қулади.
Уч-тўрт ҳафта “Ҳақиқат йўқ экан! Бўлмаса ҳамма саволларга юз процент жавоб бергандим! Мандатдан қайтаришди! Саводи “нол”ларни олишди. Ёзаман!” деб юрган Қариндош охир-оқибат тақдирга тан берди шекилли, залворли кетмонини елкага ташлади-ю, далага йўл олди.

Шу билан ҳаммаси изига тушиб кетгандек, Жў­ранинг бўйнидаги қарз қиёматга қадар унутилгандек эди. Бунинг устига, ўқишда маҳаллари ора-сира қишлоққа келиб турадиган Жўра жондай жўраси Қариндошдан хабар олавермасди, ҳатто қайдадир амалиётдалиги боис унинг тўйида ҳам қатнашолмади.

Бироқ тез орада Қариндошнинг арқонни жуда-жуда узун ташлаб қўйгани, дейлик, қичийдиган жойини олдиндан қашлаб қўйгани, йиқиладиган жойига эса гилам тўшаб қўйгани аён бўлди…
Университетни “қизил диплом” билан тугаллаган Жўра пойтахтда қолди ва аста-секинлик билан бўлса ҳам амал пиллапояларидан юқорига кўтарилаверди. Табиийки, бунга мутаносиб равишда овулда Жўранинг уйида тутун чиқса ҳам етиб боришга ҳозиру нозир қариндош-уруғлари сони орта борди. Дам шу дамдир… Шундоқ фурсат келишини сабр билан кутган Қариндош ҳам мийиғида илжайган кўйи ҳаракатни бошлади…

Шоир “Ҳаргиз илтимосга кунинг қолмасин”, дейди. Келинг, журъат этиб, шу ҳикматга озгина қўшимча қилайлик: “Ҳаргиз ҳузурингга илтимосчилар саф-саф бўлиб келишига кунинг қолмасин. Айниқса имкониятларинг чекланганини ўзинг билиб турганингда…” Илло, мен ўша, илтимосчилар гуррос-гуррос келаётган талотўп кунлари алам-изтиробдан юзи қорайиб кетган, наинки уйига, ишхонасига боришдан ҳам юраги безиллаб қолган, ўзига қуюқ салом берган ҳар бандага ҳадиксираб қарайдиган шўрлик Жўрани кўргандим…

Қариндош “қондош жўрам-жондош жўрам”лаб Жўрани соғиб ичди ҳисоб… Қариндош ўғлига суннат тўйи қилганда Жўра тўй эгасига, унинг хотинига, тўй болага бошдан-оёқ алламбало сарполар қилиб келди, лекин бу билан қутулмади. Мана шу бола коллежни битирганида ўқишга киришига кўмаклашди, бироқ бу билан ҳам бўйнидаги қарз арқонидан халос бўлмади. Охири бир амаллаб институтни битирган шу боланинг божхонага ишга жойлашишида ҳам қўлидан келган ёрдамини аямади. Аммо синов муддатида бўлган ёш мутахассис босар-тусарини билмай қолганми, ишқилиб, орадан уч ой ўтар-ўтмас пора олаётган маҳал қўлга тушганида Қариндош минг тавалло қилиб, ялиниб-ёлвориб келмасин, Жўра ишни “бости-бости” қилишга мутлақо аралашмади…
“Топармон-тутармон боламнинг даврида кетмон кўтариб юрсам ярашмас”, деган мулоҳазалар ила аллақачон даладан бўшаб олган, катта-катта ейишга ўрганиб қолган Қариндошнинг Жўрадан ҳафсаласи пир бўлди, аммо буни эл-юртга сездирмади.

Етти йилга ҳукм қилинган ўғил уч йилда амнис­тияга илиниб қайтиб келди. Шу билан у тинчгина яшаса бўларди. Йўқ, отасининг қондош-жондош Жў­раси кўмагида йигитларни Кореяга кафолатли ишга жўнатиш қўлидан келишини бир-икки жойда шипшиб қўйган экан, “кўк”идан кўтарган хоҳловчилар узун-қисқа бўлиб Қариндошнинг уйига кириб келаверишди.

Орадан бир йил ўтди-ўтмади, фирибгар ўғил бўй­нида олтмиш минг доллар қарзи билан қамалди-кетди. Пулига куйиб қолганлар Қариндошнинг уйининг турумини бузишди.

Зўрдан зўр келса, зўр думини қисади. Қариндош ҳам “Бор, кучала еган жойингга бориб тириш!.. Менга бир сўм бериб қўйганмисан?.. Мен ҳеч нарсани билмайман!..” ва ҳаттоки “Қайси замонда ота ўғил учун жавоб берган?” қабилидаги далил-дастакларни қалаштириб ташлашга, бақир-чақир қилиб турганлардан ҳам кўра қаттиқроқ бўкиришга уриниб кўрди; аммо кўпчилик барибир кўпчилик-да, бунинг устига, мол аччиғи – жон аччиғи: бунақа маҳал қўл ўз-ўзидан кетмондастага бориб қолаверади… У ёқда Жўра ҳам номардлик қилди: бош эгиб келган Қариндошга уйда борини қириб-қиртишлаб, бор-йўғи тўрт минг беш юз эллик беш доллар чиқариб берди. Айниқса охирги беш доллар Қариндошнинг роса асабини ўйнатди: паст-да, паст; шуям пулми? Шуниям уялмай тутқазди-я! Нима, у садақа сўраб келган гадомидики?! Яна жўрамиш… Бироқ нима ҳам қила оларди? Пасткаш Жўранинг дас­та-даста долларлари турадиган сейфнинг калити ёнидамидики… Охир-оқибат Қариндош уйини сотишга ва оиласи билан қишлоққа туташиб кетган дала шийпонига кўчиб ўтишга мажбур бўлди.

Адашган ўғил-ку, яна авфи умумийга илиниб, қайтиб келди; пулига куйиб қолганлар инсоф қилишди – қайтиб уни безовта этишмади: ахир, ранг кўр – ҳол сўр… Фақат Қариндошнинг аламзадалиги тарқамади. Устига-устак, бир эмас, икки эмас, тўрт марта бориб ҳам Жўрадан белга тугиб қайтарли далда ололмади, аксинча, бир-икки оғиз нордонроқ гап эшитди. Қайси жин урган, тушуниш қийин, лекин Жўранинг тўнини тес­кари кийиб олгани равшан эди: нима сўраса, нуқул “иложим йўқ”, дейди, қайсар эшакдай оёғини тираб туриб олади. “Ўғилни ҳеч бўлмаса газзаправкага жойлаштириб бер…инг”, деганди, ўзини эшитмаганга солди, Қариндош унинг отасини уриб ўлдириб келгандай экрани бир ярим қулочлик “ойнаи жаҳон”дан кўз узмаган кўйи без бўлиб ўтираверди… Э, садқаи одам кет…

Албатта, Қариндош қишлоққа, эл кўзига димоғи чоғ ҳолда қайтди ва атай овулнинг уч-тўрт хабарчисига эшиттириб айтдики: “Бизнинг кўчадаям байрам бўлиб қолади… Жўрам ваъда берди, ҳеч ўйланманг, ўзингизниям, ўғлингизниям шахсан ўзим бориб, ёғли­роқ ишга жойлаб келаман, деди…”

Шунгаям бирон беш йил бўлиб қолди-ёв. На ёғли ишдан дарак бор, на ёғсизидан. Ота бекор, йўл қа­райвериб ранги синиққан ўғил бекор. Яна бош эгиб, бирон фермерга кетмончи бўлиб боришга Қарин­дош­нинг бўйни ёр бермади. Яхшиям уй бекаси қишлоқ марказидаги шифохонада ҳамшира бўлиб ишларди: топган уч-тўрт сўми рўзғорни амаллаб тебратиб туришга етарди.

Бу йиллар ичида… Қариндош ёзишнинг роса ҳа­дисини олди. Шаҳарга боришга йўл пули топилмай қолгач, ёрдам сўраб аввал жондош-қондош Жўрасига ёзди, ундан жавоб келмагач, тузукроқ ишга жойлаштириб қўйишларини илтимос қилиб ҳокимиятга ёзди, прокурорга ёзди, судга ёзди, ижтимоий таъминот бўлимини ҳам эсдан чиқармади. Бироқ расмий идоралардан бир хил жавоб келаверди: “Бу масалада фалон ташкилотга мурожаат қилишингизни сўраймиз”. Ўша ташкилот, яъни, бандликка кўмаклашувчи идора аризагўйни рўйхатга олиб олти ойга яқин нафақа бериб турди, бу вақт ичида уч-тўрт жойга йўлланма тутқазди, бироқ Қариндошга бу ишларнинг биронтаси ёқмади: бергани носвой пулига етмайди-ю… Оқибатда идора пул тўлаб туришни бас қилди, Қариндош эса “Мана сенга!” дегандай “ёза-ёз”ни авж олдирди. Айниқса бу борада унга хотини ишлайдиган шифохонадаги компьютер жуда қўл келди: бу сизга катак қоғозда ручка тиқирлатиб ўтириш эмас, принтердан бири-иккинчисидан силлиқ, чиройли матнлар кўзингизни қувнатиб чиқиб келаверардики – Қариндошнинг ўзи ҳам бу манзарани ёш боладай қувониб-ҳаяжонланиб, юраги “дурс-дурс” урган ҳолда, кафтларини бир-бирига ишқаган кўйи кузатиб ўтирарди, – уларга кўзингиз тушса бас, шу заҳоти шикоятчининг барча муаммосини ҳал қилиб ташласам дердингиз…

Қариндош аста-секин аризабозлик сарҳадини кен­­гайтирди. Энди фақат шахсий дардларгина эмас, овулда содир бўлаётган катта-кичик воқеа-ҳодисотлар, миш-мишлар, турли талқинлару ажабтовур хулосалар ҳам Қариндошни компьютер клавиатураси томон етак­лайдиган бўлди. Алал-оқибат, бир неча марта калитни бердиртирмаган бош шифокор устидан “Беморлардан пора олади… касалхонани еб ётибди… мендай бечора ишсизданам қўрқмай пул сўради…” қабилида ёза-ёза охири уни қонига ташна қилган аризагўй худди юмушга келгандай, роппа-роса соат тўққизда компьютер сақланадиган хона эшиги ёнида тик турадиган ва ғалаба товони ундираётган музаффар томон янглиғ масрурлик билан навбатчидан калитни оладиган бўлди…

Икки йилча бўлиб қолди-ёв, овулнинг ўзларига тўқ фермерлари камхаржроқ оилаларга соғин сигир бериш ташаббуси билан чиқишди. Олим ферма яқин хешим, тус жияним дея ҳеч ким йўғида Қариндошнинг шийпонига атаганини ташлаб кетибди: савоб пинҳона қилинади-да.

Шифохонадаги кундалик “юмуши”дан қайтган Қариндош кўчиб келганларидан буён бўм-бўш ётган бостирма тагидаги болали сигирни кўради-ю… Хуллас, Қариндош ҳадяни олдига солиб ҳайдаб тўғри Олим ферманинг уйига боради, “Берсанг тузукроғидан, семизроғидан бер-да, жиян, бунинг ориқ-ку, қара, умуртқаси саналиб ётибди, эртага йиқилиб қолади-ку”, деб тўполон қилади. Фермернинг ҳозир кўклам пайти эканлиги, шунга яраша ҳамма сигирларнинг ҳам ориқлаганлиги, буям оғзи кўкка етса бас, тўппосдай семириб кетиши ҳақидаги изоҳлари ўжар тоғага асло таъсир қилмайди. Қариндош: “Мен тоғаман, етти пирдан азизман, шунга яраша сағрини ялтираб турганидан берсанг ўласанми?” деб туриб олади. Асли сиркаси сув кўтармайдиган, жаҳли бурнининг учида турадиганлар тоифасидан бўлган фермер жиян қаттиқ асабийлашади, вужуди дир-дир титрай бошлайди. Сўнг, айтишларича, бир эмас, икки марта “Олмайсизми, тоға?” деб сўраган. Қариндош бунга жавобан: “Буни ўзинг пишириб е, жиян. Мен олсам фермангга кириб, ўзим танлаб оламан”, деган. Дарвоқе, Голландияданми, қайдандир эллик бош зотдор сигир олиб келиб, уни алоҳида жойда парвариш қилаётган Олим фермер, фермасига тоғаси у ёқда турсин, хотинини ҳам киритмасди. Шунгами, тоғанинг бу талаби сабр косасига томган сўнгги томчи бўлади-ю, портлаб кетган фермер “Олмасанг олма! Сенга бергандан кўра балиқларга ем қиламан буларни!” дея болали сигирни катта канал бўйига судраб чиқади ва иккаласини ҳам шиддат билан оқаётган бўтана сувга отиб юборади…
Ориқ бўлсаям, сигирдан, демакки сут-қатиқдан қуруқ қолган тоға алам устида саркаш жияни устидан эринмай ёзди, қайта-қайта ёзди, фойда бўлмади. Келган комиссияларга Олим фермер: “Мулк меники! Агар ғинг десаларинг, қолган сигирларниям каналга отиб юбораман! Сизларга шу керакми?” дея ўшшайиб тураверган. Қариндош ҳайвонларни ҳимоя қилиш жамиятидан анча умидвор бўлиб турганди, бироқ бу муассасага йўлланган шикоятлар сувга чўккан она-бола сигир мисоли изсиз йўқолди…

II

Хуллас, эрталабдан ҳовлига қадам ранжида қилган Қариндош Элмурод домлани ҳовли адоғидаги молхона деворига суяб қўйилган маҳобатли дарвозани меҳр билан артиб-суртаётган ҳолида учратди.
Одатдаги салом-алик, қисқача ҳол-аҳвол сў­рашишлар, уйга (тўғрироғи, ҳовли чеккасидаги чорпояга) таклиф қилишу, буни миннатдорчилик ила рад этишлардан сўнг Қариндош чор-атрофга бир муддат диққат билан, айтиш мумкинки, танқидий кўз ташлаб чиққач, дабдурустдан:
– Домла, энди устингиздан ёзмасам бўлмайди, – деб қолди.

Элмурод домла аввалига ажабланди, сўнг “Но­тўғри эшитмадиммикан?” деган ўйда чақирилмаган меҳмоннинг жиддий юзига тикилди. Йўқ, қўноқ ҳа­зиллашаётганга ўхшамасди.

Бу тахминни тасдиқлагандай, Қариндош ишонч билан такрорлади:
– Домла, энди устингиздан ёзмасам бўлмайди.

Элмурод домла ўзини мажбурлаб жилмайди:
– Ёзишга арзийдиган нима гуноҳ қилибмиз?

Қариндош ҳовлига ишора қилди:
– Отангиз бир носкаш эди. Энди шундай одамнинг боласи қандай қилиб ҳовлини бузиб, ўрнига қаср солади, а?

Домла хотиржам гапиришга уринди:
– Қаср эмас, тўрт хонали оддийгина уй, ака.

Қариндош бўш келмади, энди дарвозага ишора қилди:
– Бизам сув кўрмасдан этик ечмайдиганларданмиз. Оддий уйнинг дарвозаси бунақа бўлмайди, ука.

Домла сал асабийлашди:
– Қанақа бўлади?

Қариндош саволга жавоб бермади, бунинг ўрнига чўнтагидан ёндафтарча ва ручка олди, ниманидир ёзишга ҳозирланди.
– Хўш, ойлигингиз қанча, ука?
– Нима эди? – хўмрайиб сўради Элмурод.

– Айтаверинг. Мен оддийгина уй қуриш учун ҳам неча йиллаб емай-ичмай, бир сўминиям сарфламай йиғишингиз кераклигини бирпасда ҳисоблаб ташлайман. Сиз бўлса, икки йил бурун синглингизни чиқардингиз, энди бўлса қаср қураяпсиз…
– Қаср эмас, оддий уй…
– Барибир. Ҳозирги замонда уй қуришнинг ўзи бўладими? Демак, бундан келиб чиқадиган хулоса шуки, сиз ноқонуний даромад топаяпсиз. Катта даромад…

Элмурод домла анграйиб қолди:
– Қанақасига?

Қариндош ўпкасини тўлдириб нафас олди, пишиллаб нафас чиқарди:
– Шунақасига. Институтда студентлардан пора, ўқишга киритишга яна пора…

Домланинг жаҳли чиқди:
– Оғзингизга қараб гапиринг, ака!

Қариндош домлага тик қаради:
– Оғзимга қарасам-қарамасам бор гап шу, ука.
– Туҳмат қилманг!

Қариндош ҳовли ўртасидаги дарахт тагида турган эски стол-стулларга, дарахтга қоқилган доскага ишора қилди:
– Балки ҳали репетиторлик қилаётганингиздан ҳам тонарсиз. Агар тонмасангиз, марҳамат қилиб ли­цензиянгизни кўрсатсангиз. “Фуқароларнинг муро­жаатлари тўғрисида”ги, “Истеъмолчиларнинг ҳу­қуқ­ларини ҳимоя қилиш тўғрисида”ги қонунларга кўра, буни сиздан талаб қилишга менинг ҳаққим бор. Сиз эса лицензияни кўрсатишга мажбурсиз.

Элмурод домла анграйиб қолди. Зеро, тўрт-беш йил бўлиб қолди, чиндан ҳам март-июн ойларида қишлоқ болаларини ўқитади, аммо шу пайтгача бирон марта бирон киши ундан лицензия сўрамаган.
Домланинг қандай аҳволга тушганини кўрган Қа­риндош қониқиш билан, мамнун илжайди:
– Шунақа, Беркин акамнинг боласи, шунақа. Демак, ноқонуний фаолият олиб борганингизни ўзингиз ҳам тан оласиз, шундайми? Шундай деб ёзаверайми?

Домла илон сеҳрига тушган одамдай Қарин­дошнинг ёндафтар саҳифаси устида йўрға­лаётган қў­лига анграйиб қараб қолди.
– Ёзаверайми? Қўл қўйиб берасизми?

Ниҳоят Элмурод домла бир сесканиб ўзига келди:
– Қанақа қўл, ака? Қанақа даромадни гапиряпсиз?

Қариндош кўп нарсани биладиган одамдай уй эгасига маънодор қаради:
– Яширяпсиз-да, а? Мендан-ку, яширарсиз, лекин келган одамлар бор ҳақиқатни ичингиздан суғуриб олмай қўймайди, ука. Ҳа…

Домла очиқ ҳаводаги қўлбола синфга ишора қилди:
– Ака, ростданам ўн битта болани ўқитаман. Бештаси яқин қариндошларимнинг болалари, улардан бир тийин олмайманам, ололмайманам.

Дафтарчасига ниманидир ёзишда давом этаётган Қариндош истеҳзоли илжайиб қўйди, холос. Элмурод домла изоҳ беришда давом этди:
– Қолган олтитаси ҳам бегона эмас. Биттаси Маннон фермернинг қизи. У киши қизимни ўқитиб бер, йил яхши келса уч қоп ғалла бераман деган. Яна биттаси Қурол дўхтирнинг боласи. Вақт-бемаҳал дўхтирга ишимиз тушиб туради, шунинг учун у кишиданам пул олмайман. Яна иккитасининг отаси “Боламиз ўқишга кирса бир нарса ташлаб кетармиз”, деган. Шунда пулга ўқийдиган иккитаси қолади, холос. Уларам…

Ёзишни тугатган Қариндош ёндафтарчани ёпди:
– Ҳар қалай, бутун бошли қасрни иккита болани ўқитганим эвазига қуряпман деб мени лақиллатмассиз, ука? Алдагани бола яхши-я?

Элмурод домланинг бурун катаклари керилди:
– Ака. Мен сизга изоҳ беришга мажбур эмасман. Боринг, кўринг, керак бўлса текширинг, институтда бир ярим ставка ишлайман…

Қариндош ҳи-ҳилаб кулди:
– Икки йилдан бери қабул комиссиясининг аъзосисиз…

Домланинг юзига олов тепди, шунгами, тишлари ғижирлаб кетиб, асабийлашаётганини сездириб қўйди:
– Ҳозир тест, ака, тест…
– Биламиз, биламиз, бунинг ҳам йўлини топиб қўйгансанлар… Тестдан жарақ-жарақ пул ишламасангиз, бунақанги қасрни тушингиздаям кўрмасдингиз?

Элмурод гувала, эски-туски қурилиш материаллари сочилиб ётган ҳовлига ишора қилди:
– Қани сиз айтган қаср?

Қариндош пинагини бузмади:
– Бугун бўлмаса эртага қурилади-да, ука. Ҳаром пулнинг сассиғига ухлай олмай чиқадиган бойваччалар учун битта қаср нима деган гап? Шаҳарданам уч-тўрттасини олиб қўйгандирсиз? Бировларнинг номига, а?

Бўғриқиб кетган домланинг қўллари мушт бўлиб тугилди:
– Мақсад нима, ака?
– Мақсад сизни фош қилиш.

– Менинг нимамни фош қиласиз?
– Сизда гап кўп, ука, гап кўп. Сезиб турибман, юришларингиз бежо…
– Ҳақорат қилманг-да, ака, бориб, бемалол хоҳлаган жойингизда хоҳлаганча фош қилаверинг.
– Бўпти. Аввал институтингизга бораман. Ректорингизга учрашаман. Ўнта студентни олиб келиб, мажбурлаб ишлатганингизни айтаман. Гувоҳларим бор. Суратгаям олиб қўйганман.

Элмурод домла инграб юборди:
– Ахир… ахир улар ҳашарга келишди-ку. Уйни бузгани…
– Ҳашарга эмиш? Одамнинг кулгисини қистатманг, ука. Келмаям кўришсин-чи. Институтдан ҳайдаттириб юборардингиз. Ундан кейин, иш маҳали биронтасини том босиб қолса нима қилардингиз?

– Бу нима деганингиз, ака?
– Сиз ана ўшандаям сувдан қуруқ чиқиб кетардингиз, булар ўз ихтиёрлари билан келишган, деб. Лекин билиб қўйинг, энди бундай бўлмайди. Мен бунга йўл қўймайман! Кейин ректор жаноблари ҳам билиб қўйсин, унинг ойликка яшайдиган ўқитувчилари қандай қасрлар қураётганини!

Чарчаб кетган Элмурод домла оғир уф тортди ва без бўлиб турган қўноққа ҳорғин тикилди:
– Бўлдими, ака?
– Йўқ, бўлмади. Ректорингиз олдидан чиқиб, налоговийга бораман. Неча йиллардан бери лицензия олмай, репетиторлик қилиб келаётганингизни айтаман. Ҳеч бўлмаса шуни тан оларсиз?

– Бўлдими?
– Йўқ. Биласиз, ҳеч бўлмаса эшитган чиқарсиз, Тошкентда, катта идорада менинг жон Жўрам ишлайди. Унга бир оғиз телефон қилиб қўйсам бўлди, сизнинг авра-астарингизни ағдариб текширишади, институтдан ҳам орқангизга тепиб, бошқа жойга ишга киролмайдиган қилиб ҳайдашади. Шарманда бў­ла­сиз.

Элмурод домла Қариндошга бақрайиб қараб қол­ди, ахийри аранг сўрай олди:
– Мен тушунмаяпман, мақсадингиз нима ўзи, нега мени қўрқитмоқчи бўлаяпсиз? Ё мендан уч-тўрт сўм ундирмоқчимисиз?

Бу гапларни эшитаётган маҳал мамнунликдан оғзи қулоғига етган Қариндош шоша-пиша ёндафтарига нималарнидир қайд эта бошлади:
– Пора таклиф қиляпсизми, демак айбингиз мен ўйлагандан ҳам кўра катта. Жуда катта! Буни ҳам тиркаб қўямиз. Мана, энди бўлди!

Дафтарчасини ёпиб, дарвоза томон йўналган Қа­риндош уч-тўрт қадам юргач, бирдан тўхтади ва ортига ўгирилиб, уй эгасига қарата хитоб қилди:
– Лекин билиб қўй, ука, ҳаммани сотиб олсанг ҳам мени сотиб ололмайсан!

Ниманидир мулоҳаза қилди шекилли, Қариндош қайтиб домланинг ёнига келди, унинг қўлидан тутди ва билагига кўрсаткич бармоғини нуқиган кўйи оҳиста, сўзларни дона-дона қилиб деди:
– Мен бирдан ўйиб олмайман. Аста тирнайман, тирнайвераман. Тирналган жой ярага айланади, кейин йиринглайди, охири ҳаммаёқни заҳарлаб ташлайди.

Шу билан Қариндош ҳовлидан чиқди-кетди.
Элмурод домла унинг ортидан анграйиб қараб қолаверди…

III

Бошламасига ректоратдан суҳбатга чақиришди. Оддий фан номзоди қандай қилиб қишлоқда қаср қураётгани, шаҳарнинг ўзида эса бир нечта ҳовлини бировларнинг номига олиб қўйгани билан қизиқишди.
Элмурод домла изоҳ беравериб чарчади.

Келган комиссия ҳовлини видеога олиб қайтди. Шу билан ҳамма машмаша тугагандай эди. Аммо эртаси куни кечга яқин, дарс ўтилаётган маҳал солиқдан келиб босишди…

Булар изоҳ-пизоҳ эшитиб ўтиришмас экан: холислар иштирокида дарҳол далолатнома тузишди, ўқувчиларга ҳам имзо қўйдириб олишди. Неча йиллар давомида ноқонуний фаолият олиб борганлиги учун Элмурод домла ҳам отнинг калласидай жарима, ҳам унданам каттароқ солиқ тўлашга мажбур бўлди. Қонунбузар бундан кейин мазкур кўринишдаги фаолиятини давом эттириши учун махсус рухсатнома олиши кераклиги ҳақида тегишли тартибда огоҳлантирилди.

Солиқчиларни кузатиб, уйга асабий равишда қайтиб келган Элмурод домла жаҳл устида эски стол-стулларни йиғиштириб ташлаётган маҳал қўлбола дос­ка ёнидан чиқиб турган михга билагини уриб олди. Домла занглаган мих тилган жойнинг сал қизаринқираб қолганини кўрди-ю, бунга эътибор бермасдан, ишида давом этди…

Кейинги куни маҳалла профилактика инспектори ташриф буюрди. Ҳашарда қатнашган талабалар орасида болалар, яъни ўн саккизга тўлмаганлар бўлмаганлигини исботлагунга қадар Элмурод домланинг она сути оғзидан келди: бунинг учун ҳар бир талаба паспортининг нусхаси билан бирга “домланинг уйидаги ҳашарда ўз ихтиёрим билан қатнашдим” мазмунидаги тушунтириш хати ҳам топширишга мажбур бўлди.

Шу куни Элмурод домла мих тилган жойнинг қичишаётганини, симиллаб оғриб-оғриб ҳам қўяёт­га­нини сезди, аммо ўтиб кетар деган ўйда шу жойга лой босиб, устидан рўмолчасини боғлаб қўйиш билан кифояланди.

Туман электр таъминоти корхонасидан келиб, бузилган уйда электр симлари ўзбошимчалик билан узиб ташланганини аниқлашди, тегишли тартибда баённома тузишди ва симёғочдан уйга келган симни ашёвий далил сифатида қирқиб олиб кетишди…

Элмурод домла билагининг мих тилган ўрни ловуллай бошлаганини сезди ва рўмолчани ечиб кўрди. Яра ўрни маддалай бошлаганди. Домла дўхтирга ўтиб келмоқчи ҳам бўлди, аммо аввал жаримани тўлаб келишга қарор қилди. Дўхтир шу ерда, қишлоқда. Омонат касса эса туман марказида. Улгуриш керак. Дўхтирга эртага борса ҳам бўлади.

Эртасига эрталабдан ташкилотига тушган “сигнал” туфайли текширишга келган туман меъмори уйни бузиш ва ўрнига янги уй қуриш учун рухсатнома олинмаганлигини аниқлади. Энг асосийси эса, янги қурилажак уйнинг тегишли тартибда тасдиқланган лойиҳаси йўқ эди. Бу қанақаси ахир? Уй эгаси бўлмиш домланинг ўқувчилар дафтаридан йиртиб олинган саҳифасига чизилган қинғир-қийшиқ бир нималари меъморлик лойиҳаси вазифасини ўтай оладими? Асло ва асло йўқ! Бу ахир инсонлар ҳаётини хавф остига қўйиш билан баробар-ку! Жарима, дарҳол жарима!..

Билагидаги яра ўрни ловуллаб оғрийвергач, Элмурод яна дастрўмолни ечиб кўрди. Яра йиринглаб кетганди… Буни кўриб, Элмурод эртага эрталабдан, агар осмон узилиб ерга тушсаям, дўхтирхонага боришга ўзига ўзи ваъда берди. Ахир одамга соғлиқ керак-ку!

Бироқ домла улгуролмади: эртаси эрталабдан туман газлаштириш идорасидан келган мутахассис-вакил газ қувури амалдаги тартиб-қоидаларга зид равишда кесиб ташланганлигини фош этди. Уй эгасининг “Ахир олти ойдан бери газнинг ўзи тугул, ҳидиям йўқ-ку!” деган изоҳлари вакилга чивин чаққанчалик таъсир қилмади. Билъакс, кўзлари ола-кула бўлиб кетган мутахассис бир зумда ваҳимали манзарани чизиб ташлади: туйқусдан газ келиб қолди, қувур эса кесилган. Хўш, нима бўлади? Газ йиғилиб туради-туради-да, кейин бирдан… порт-лай-ди! Тамом-вассалом! Бутун қишлоқ осмонга учади! Элмурод домланинг “Ахир, газ қандай қилиб очиқ ҳавода йиғилади, бу ерда газ йиғиладиган хонанинг ўзи йўқ-ку!” деган эътирозлари ҳам ўша кўринмас газ мисоли ҳавога изсиз сингди-кетди. Вакил эса шоша-пиша тегишли тартибда баённома тузди, керакли одамларга имзолатди ва бундоқ жинояткорона масъулиятсизликка, совуққонликка, ло­қайдликка йўл қўйган уй соҳиби энг кам иш ҳақининг фало-он баробари миқдорида жарима тўлашга маҳкум этилди. Зудликда…

Шу билан кун кеч бўлди. Кўнгли ҳовлисидай зимистон Элмурод домла дўхтирга эртасига боришга қарор қилди. Аксига олиб домла яна улгуролмади: тонг саҳарда қўнғироқ қилишиб, раҳбарият уни институтга чақираётганини маълум қилишди.

Элмурод домла ўпкасини қўлтиқлаганча ҳовлиқиб ишхонасига етиб келди. Ректоратда унга бу йилги қабул комиссияси таркибидан чиқарилганлигини, шунингдек, дарс соатлари ҳам қисқартилганлигини айтишди.

Юрагига қил ҳам сиғмаётган бўлса-да, Элмурод домла институтдан чиқиб, тўғри қишлоқ врачлик пунк­тига бормоқчи бўлди. Бироқ йўл-йўлакай туман газ идорасига кириб ўтишга қарор қилди: жаримани тўлаш керак эди. Аксига олиб, ягона бадқовоқ аёл ишлаётган кассада одам кўп экан, навбатда узоқ туришга тўғри келди. Бўйинбоғ тақиб олган Элмурод домла бунақа масалаларда ўта зиёли эди: ҳеч қачон навбатсиз олдинга суқилмасди, ҳатто институт ошхонасида ҳам талабалар билан тенг навбатда турарди.

Билаги лўқиллаб оғриётган, иссиғи чиққан Элмурод домла уйига қоронғу тушганда базўр етиб келди.

Эртаси куни эрталабдан, домла бир амаллаб кийи­наётган, аёли эса сигир соғаётган маҳал дарвоза тарафдан “Илмурод…” деган таниш чақириқ эши­тилди. Домла янглишмаганди: қишлоқда фақат фуқаролар йиғини раиси Наҳалбой акагина уни шундай деб чақирарди.

Наҳалбой ака сўрида узоқ ўтирди, уч чойнак чой, бир коса сут ичди, бўлган воқеаларни эринмай суриштирди, Элмуроднинг гапларини томоғини тақиллатган кўйи бошини чайқаб-чайқаб эшитди, алоҳа, ҳаммасининг тагига етишга ваъда бериб ўр­нидан қўзғалди.

Элмурод домла сал енгил тортди. Аммо у ҳов­лидан чиқишга улгуролмади: Маннон фермер кириб келди. Фермер нега қизи ўқишга келмаётгани сабабини сўради. Элмурод домладан ўқиш вақтинчалик ёпилганини эшитиб эса, ўпкалашга тушди: бунақа эмас-да, укажон, атаганимиз кам бўлса, майли, яна бир қоп қўшай, фақат сиз қизимни яхшилаб ўқитинг, домла, дўст-душманнинг олдида ўз кучи билан бир ўқишга кириб кетсин…

Элмурод домла фермерни бир амаллаб кузатганида вақт чошгоҳга яқинлашиб қолганди. Шундоқ эски дарвоза ўрнидан шошиб чиққан домла каттагина сумкасини елкасига ташлаб олган ўрта ёшли бир аёлга урилиб кетишига сал қолди.

Аёл ўзини “БТИданман, туман меъмори топшириғи бўйича келганман” деб таништирди. Сўнг сумкасидан йиғма ўлчагич чиқарди ва бузилган уйнинг пойдевори ўрнини ўлчашга тушиб кетди. Аёлнинг якка ўзи қийналаётганини кўрган Элмурод домла ноилож унга кўмаклашиб турди.

Ўлчаш ишлари анча чўзилди. Сўнг аёл ёзиб олганларини каттагина қоғозга тушира кетди. Кейин дом­ла чизган янги уй лойиҳаси билан қизиқди.
Хуллас, аёл ишини битиргунга қадар соат бешдан ошди. Энди ҚВПга боришдан фойда йўқ эди.

Кечаси чорпояда ётган Элмурод домланинг иссиғи кўтарилиб, дағ-дағ қалтирай бошлайди.

Буни кўриб ваҳимага тушган домланинг рафиқаси Қурол дўхтирнинг уйига чопди…

Шу оқшом “Тез ёрдам” бутун бадани ўтдай ёниб, ўзи алаҳсирай бошлаган Элмурод домлани вилоят марказидаги шифохонага олиб кетди…

IV

Орадан икки ҳафта ўтди.

Элмурод домла қишлоққа бир кўйлагининг енги бўш ҳолда қайтиб келди…

Кузга бориб Элмурод домла дарвозани ярим пулига бир амаллаб сотди ва уста ёллаб, бир хонали ҳужра қурдириб олди. Қиш ўтиб олсин-чи, кейин бир гап бўлар…

Айтишларича, шу кунларда Элмурод домла дў­кондан ярим кило мих харид қилсаям чекини талаб қилиб олишни унутмас экан: ҳар эҳтимолга қарши-да, мабодо текшириб келиб қолишса, “мана, ҳаммаси қонуний” деб кўрсатиш учун…

Манба: “Ёшлик” журнали, 2014 йил, 1-сон

Abduqayum Yo’ldoshev
MIX

Abduqayum Yo’ldosh 1962 yil 29 fevralda Samarqand viloyatining Qo’shrabot tumanida tug’ilgan.Toshkent Politexnika institutini (hozirgi Texnika universiteti) bitirgan (1985). «Qaro ko’zim. Shayx ur-rais» (1990), «Sunbulaning ilk shanbasi» (1998), «Timsohning ko’z yoshlari» (2003), «Parvoz» (2004), «Bir tun va bir umr» (2007) kabi kitoblari nashr etilgan.R. Bredberi, A. Kristi, F. Braun, E. Potter hikoyalarini, YE. Berezikovning «Buyuk Temur» romanini (H. Shayxov bilan hamkorlikda), P. Shermuxamedovning «Buyuk Xorazmiy» romanlarini o’zbekchaga tarjima qilgan. «Shuhrat» medali bilan taqdirlangan (1999)..

I

O‘zbekovullik Berkin nosfurushning to‘ng‘ichi to “Elmurod domla” bo‘lib tanilguniga qadar ko‘p qiyinchiliklarni boshdan o‘tkazdi. Bolapaqir viloyat markazidagi o‘zi tugallagan institutda ish boshlaganida, ko‘pi bilan to‘rt yilda nomzodligimni himoya qilib olaman, deb mo‘ljallagandi. Biroq bu muddat naq to‘qqiz yilga cho‘zilib ketdi, orada Elmurod poytaxtdagi universitet aspiranturasida tahsil olib ham qaytdi. Bundan tashqari, ish endi bitay degan palla avval otasidan, so‘ng onasidan ayrilib qoldi. Bu yoqda uch singil unga mo‘ltirab qarab turibdi; to‘g‘ri, ota-ona hayotligida kattasi turmushga chiqqan, ammo, uch qovun pishig‘i bo‘lib qoldi, umurtqa pog‘onasidagi churrani muvaffaqiyatsizroq oldirgan pochcha to‘shakda mixlanib yotibdi, inchunun, jigarga ko‘maklashib turmasa bo‘lmaydi.

Ikki singilni el qatori to‘y qilib uzatgan, nomzodligini yoqlagan, axiyri ovulda “domla” deb atala boshlangan Elmurod bir kuni zingil solib qarab ko‘rdiki, otadan meros, bundan kamida oltmish yil burun hashar yo‘li bilan qurilgan guvala uy ancha cho‘kib qolibdi; garchand tomiga shifer qoqilgan bo‘lsa-da, qurt yeb ado qilganmi nima balo, ora-sira yupqa faner ortidagi bolorlar vahimali tarzda qisirlab qo‘yadi. Bu ketishda bir kun tom “tap” etib bosib qolishi hech gap emas. Buyam kamday, pastakkina chordoqqa yarim qop bug‘doy olib chiqqan, emaklab borayotgan Elmurodning qo‘llari orasidan yo‘g‘onligi bilakday keladigan bir ola-chipor ilon shuvillab o‘tdi-ketdi; vahimaga tushgan xotinining yig‘lab-siqdab aytishiga qaraganda, beshikka o‘rmalab chiqayotgan bosh barmoqday kattalikdagi sariq chayonni ko‘rib qolgan-u, jon-jahdi bilan kalishida urgan, ammo jondor o‘lmagan, bir yumalab, o‘ziga kelib olgach, kigizning tagiga kirgan-ketgan. Shundan buyon dag‘-dag‘ qaltiraydigan bo‘lib qolgan juvon kun-tun zax xonadagi ikki yuzlik chiroqni o‘chirmasdan, beshikni quchoqlagancha, ko‘zlarini katta-katta ochgan ko‘yi tinmay atrofga alanglab o‘tiradi…

Ehtimol, bu galgi reja ham o‘zga ming bir tashvishlar bilan band boshda bir muddat izg‘ib yurgach, noma’lum muddatga unutilib ketilardi, ammo bosh barmoqday sariq chayon ko‘rinishidagi so‘nggi dastak domlaning qat’iy qaror qabul qilishiga sabab bo‘ldi.

Xullas, may oyining oxirlarida, ta’til ma­halini mo‘ljallab uy buzildi. Eski stol-stullar hovli o‘rtasidagi daraxt tagiga ko‘chirildi, taxtaga qora bo‘yoq surtib tayyorlangan doska daraxtga qoqildi, ishqilib, domla uyida dars o‘tadigan bolalar uchun ochiq havoda qo‘lbola sinf tayyor bo‘ldi-qoldi. Shundan so‘ng Elmurod anchadan buyon ko‘nglining tubida asrab yurgan orzusini amalga oshirib, shahar bozorida qachon ko‘zi tushsa yuragini bir jizillatib qo‘yadigan zangor rang darvozani sotib olib keldi. Darvozamisan darvoza edi-da o‘ziyam. Ikki qavatli, ko‘cha tomonga qaragan sirtida ko‘rgan ko‘zning aqlini shoshiradigan allambalo naqshlar, mo‘‘jaz tutqichlari tillo rang, qo‘sh tavaqali, o‘lchamiyam to‘rt yarimga-to‘rt yarim, demak, “KamAZ”dan tortib xashak bosilgan telejkachaga bemalol o‘tib ketaveradi. Quyoshda tovlanishini-ku, aytmasa ham bo‘ladi: tillo bo‘lmasayam, kumush deysiz, kumush… To‘g‘ri, elchilik, bir-ikki qo‘ni-qo‘shni, hamqishloqlar atay domlaga eshittirib eshak olmasidan burun hovlisiga qoziq qoqqan Afandi xususida qochirimli payrovlar qilishdi, ammo Elmurod bunaqangi visir-visir gap-so‘zlarga parvo ham qilmadi; aksincha, “ko‘rolmasang kuyib o‘l” deganday, hozircha hovli adog‘idagi molxona devoriga suyab qo‘yilgan mahobatli darvozani tong sahardan mehr bilan artib-surtaverdi…

Ertalabdan hovliga qadam ranjida qilgan Qa­rindosh domlani mana shu mashg‘ulot ustida uchratdi.

Birodarlar, men ham shu ovulning farzandiman, shu elga mansubman. Qishloqni esa bilasiz, hamma baayni ajriq tomirlariday bir-birlari bilan qo‘shilib-chirmashib, xesh-urug‘ bo‘lib ketgan. Inchunun, tilga olinayotgan Qarindoshning ham bizga ona tomondan andakkina yaqinligi borligi sababli ismini qog‘ozga tushirishdan istihola qilib turibmiz: to erta-bir kun yurt oldida “Senmi hali meni yozadigan? Mo‘ltonidan odam chiqsa, chodiriga o‘t qo‘yarkan-da, a!” deya jovillab yoqamizga yopishib tursa, buning xijolati yomon kechadi; illo, ovuldoshlarimiz hodisotga dovur nima bo‘lganligini emas, hodisotning o‘zini uzoq yillar saqich qilib chaynab yurishadi, deylik, oradan chorak asr o‘tib qishloqqa borsam ham, birinchi uchragan kishi “Ha, bu senmi, tanidim, jonday yaqining falonchini kitob qilgan yozg‘uvchisan-da!” deya iddao qilishi aniq. Shu bois, har galgidek, gap shakldami, mohiyatda-ku, deya o‘zimizni o‘zimiz chalg‘itamiz-u, voqea tafsilotiga o‘tamiz.

O‘zi asli qiziq odam edi-da bu Qarindosh deganlari. O‘ninchi sinfni yakunlash arafasida birdan maktabni oltin medal bilan tugallashi kutilayotgan sinfdoshi bilan yaqin jo‘ra bo‘lgisi kelib qoldi-ku. Shu maqsadda, qavm-qarindoshlarining “hay-hay”iga ham qaramasdan, ota-onasini ko‘ndirdi va hech narsadan bexabar sinfdoshini qo‘noqqa chaqirib, oyog‘i tagiga bir qo‘chqorni olib urdi, so‘ng, bu bilan ham kifoyalanmasdan, udumga ko‘ra, to‘kin dasturxon ustida xijolatdan qip-qizarib o‘tirgan, tomog‘idan ovqat o‘tmayotgan sinfdoshiga sarpo qo‘ydi – kostyum-shim kiygazdi. Shu bilan ular jo‘ra bo‘lishdi.
To‘g‘ri, yana o‘sha urf-odatimizga ko‘ra, Jo‘ra ham Qarindoshni chaqirib, ziyofat qilishi, so‘ng kiyitlik qaytarishi – kostyum-shim, hech bo‘lmaganda chopon hadya qilishi lozim edi. Ammo bu orada maktab tugab, o‘qishga kirish ilinjidagi bitiruvchilar har tomonga uchib ketishdi-yu, shu bilan “qaytar tovoq” Jo‘raning bo‘ynida qarz bo‘lib qolaverdi.

Kutilganidek, Jo‘ra poytaxti azimdagi katta o‘qishga o‘z kuchi bilan kirdi-ketdi. Qarindosh esa “sayqali ro‘yi zamin ast”dagi institutning birinchi imtihonidanoq guppa quladi.

Uch-to‘rt hafta “Haqiqat yo‘q ekan! Bo‘lmasa hamma savollarga yuz protsent javob bergandim! Mandatdan qaytarishdi! Savodi “nol”larni olishdi. Yozaman!” deb yurgan Qarindosh oxir-oqibat taqdirga tan berdi shekilli, zalvorli ketmonini yelkaga tashladi-yu, dalaga yo‘l oldi.

Shu bilan hammasi iziga tushib ketgandek, Jo‘­raning bo‘ynidagi qarz qiyomatga qadar unutilgandek edi. Buning ustiga, o‘qishda mahallari ora-sira qishloqqa kelib turadigan Jo‘ra jonday jo‘rasi Qarindoshdan xabar olavermasdi, hatto qaydadir amaliyotdaligi bois uning to‘yida ham qatnasholmadi.

Biroq tez orada Qarindoshning arqonni juda-juda uzun tashlab qo‘ygani, deylik, qichiydigan joyini oldindan qashlab qo‘ygani, yiqiladigan joyiga esa gilam to‘shab qo‘ygani ayon bo‘ldi…
Universitetni “qizil diplom” bilan tugallagan Jo‘ra poytaxtda qoldi va asta-sekinlik bilan bo‘lsa ham amal pillapoyalaridan yuqoriga ko‘tarilaverdi. Tabiiyki, bunga mutanosib ravishda ovulda Jo‘raning uyida tutun chiqsa ham yetib borishga hoziru nozir qarindosh-urug‘lari soni orta bordi. Dam shu damdir… Shundoq fursat kelishini sabr bilan kutgan Qarindosh ham miyig‘ida iljaygan ko‘yi harakatni boshladi…
Shoir “Hargiz iltimosga kuning qolmasin”, deydi. Keling, jur’at etib, shu hikmatga ozgina qo‘shimcha qilaylik: “Hargiz huzuringga iltimoschilar saf-saf bo‘lib kelishiga kuning qolmasin. Ayniqsa imkoniyatlaring cheklanganini o‘zing bilib turganingda…” Illo, men o‘sha, iltimoschilar gurros-gurros kelayotgan taloto‘p kunlari alam-iztirobdan yuzi qorayib ketgan, nainki uyiga, ishxonasiga borishdan ham yuragi bezillab qolgan, o‘ziga quyuq salom bergan har bandaga hadiksirab qaraydigan sho‘rlik Jo‘rani ko‘rgandim…

Qarindosh “qondosh jo‘ram-jondosh jo‘ram”lab Jo‘rani sog‘ib ichdi hisob… Qarindosh o‘g‘liga sunnat to‘yi qilganda Jo‘ra to‘y egasiga, uning xotiniga, to‘y bolaga boshdan-oyoq allambalo sarpolar qilib keldi, lekin bu bilan qutulmadi. Mana shu bola kollejni bitirganida o‘qishga kirishiga ko‘maklashdi, biroq bu bilan ham bo‘ynidagi qarz arqonidan xalos bo‘lmadi. Oxiri bir amallab institutni bitirgan shu bolaning bojxonaga ishga joylashishida ham qo‘lidan kelgan yordamini ayamadi. Ammo sinov muddatida bo‘lgan yosh mutaxassis bosar-tusarini bilmay qolganmi, ishqilib, oradan uch oy o‘tar-o‘tmas pora olayotgan mahal qo‘lga tushganida Qarindosh ming tavallo qilib, yalinib-yolvorib kelmasin, Jo‘ra ishni “bosti-bosti” qilishga mutlaqo aralashmadi…
“Toparmon-tutarmon bolamning davrida ketmon ko‘tarib yursam yarashmas”, degan mulohazalar ila allaqachon daladan bo‘shab olgan, katta-katta yeyishga o‘rganib qolgan Qarindoshning Jo‘radan hafsalasi pir bo‘ldi, ammo buni el-yurtga sezdirmadi.

Yetti yilga hukm qilingan o‘g‘il uch yilda amnis­tiyaga ilinib qaytib keldi. Shu bilan u tinchgina yashasa bo‘lardi. Yo‘q, otasining qondosh-jondosh Jo‘­rasi ko‘magida yigitlarni Koreyaga kafolatli ishga jo‘natish qo‘lidan kelishini bir-ikki joyda shipshib qo‘ygan ekan, “ko‘k”idan ko‘targan xohlovchilar uzun-qisqa bo‘lib Qarindoshning uyiga kirib kelaverishdi.

Oradan bir yil o‘tdi-o‘tmadi, firibgar o‘g‘il bo‘y­nida oltmish ming dollar qarzi bilan qamaldi-ketdi. Puliga kuyib qolganlar Qarindoshning uyining turumini buzishdi.
Zo‘rdan zo‘r kelsa, zo‘r dumini qisadi. Qarindosh ham “Bor, kuchala yegan joyingga borib tirish!.. Menga bir so‘m berib qo‘yganmisan?.. Men hech narsani bilmayman!..” va hattoki “Qaysi zamonda ota o‘g‘il uchun javob bergan?” qabilidagi dalil-dastaklarni qalashtirib tashlashga, baqir-chaqir qilib turganlardan ham ko‘ra qattiqroq bo‘kirishga urinib ko‘rdi; ammo ko‘pchilik baribir ko‘pchilik-da, buning ustiga, mol achchig‘i – jon achchig‘i: bunaqa mahal qo‘l o‘z-o‘zidan ketmondastaga borib qolaveradi… U yoqda Jo‘ra ham nomardlik qildi: bosh egib kelgan Qarindoshga uyda borini qirib-qirtishlab, bor-yo‘g‘i to‘rt ming besh yuz ellik besh dollar chiqarib berdi. Ayniqsa oxirgi besh dollar Qarindoshning rosa asabini o‘ynatdi: past-da, past; shuyam pulmi? Shuniyam uyalmay tutqazdi-ya! Nima, u sadaqa so‘rab kelgan gadomidiki?! Yana jo‘ramish… Biroq nima ham qila olardi? Pastkash Jo‘raning das­ta-dasta dollarlari turadigan seyfning kaliti yonidamidiki… Oxir-oqibat Qarindosh uyini sotishga va oilasi bilan qishloqqa tutashib ketgan dala shiyponiga ko‘chib o‘tishga majbur bo‘ldi.

Adashgan o‘g‘il-ku, yana avfi umumiyga ilinib, qaytib keldi; puliga kuyib qolganlar insof qilishdi – qaytib uni bezovta etishmadi: axir, rang ko‘r – hol so‘r… Faqat Qarindoshning alamzadaligi tarqamadi. Ustiga-ustak, bir emas, ikki emas, to‘rt marta borib ham Jo‘radan belga tugib qaytarli dalda ololmadi, aksincha, bir-ikki og‘iz nordonroq gap eshitdi. Qaysi jin urgan, tushunish qiyin, lekin Jo‘raning to‘nini tes­kari kiyib olgani ravshan edi: nima so‘rasa, nuqul “ilojim yo‘q”, deydi, qaysar eshakday oyog‘ini tirab turib oladi. “O‘g‘ilni hech bo‘lmasa gazzapravkaga joylashtirib ber…ing”, degandi, o‘zini eshitmaganga soldi, Qarindosh uning otasini urib o‘ldirib kelganday ekrani bir yarim qulochlik “oynai jahon”dan ko‘z uzmagan ko‘yi bez bo‘lib o‘tiraverdi… E, sadqai odam ket…
Albatta, Qarindosh qishloqqa, el ko‘ziga dimog‘i chog‘ holda qaytdi va atay ovulning uch-to‘rt xabarchisiga eshittirib aytdiki: “Bizning ko‘chadayam bayram bo‘lib qoladi… Jo‘ram va’da berdi, hech o‘ylanmang, o‘zingizniyam, o‘g‘lingizniyam shaxsan o‘zim borib, yog‘li­roq ishga joylab kelaman, dedi…”

Shungayam biron besh yil bo‘lib qoldi-yov. Na yog‘li ishdan darak bor, na yog‘sizidan. Ota bekor, yo‘l qa­rayverib rangi siniqqan o‘g‘il bekor. Yana bosh egib, biron fermerga ketmonchi bo‘lib borishga Qarin­dosh­ning bo‘yni yor bermadi. Yaxshiyam uy bekasi qishloq markazidagi shifoxonada hamshira bo‘lib ishlardi: topgan uch-to‘rt so‘mi ro‘zg‘orni amallab tebratib turishga yetardi.
Bu yillar ichida… Qarindosh yozishning rosa ha­disini oldi. Shaharga borishga yo‘l puli topilmay qolgach, yordam so‘rab avval jondosh-qondosh Jo‘rasiga yozdi, undan javob kelmagach, tuzukroq ishga joylashtirib qo‘yishlarini iltimos qilib hokimiyatga yozdi, prokurorga yozdi, sudga yozdi, ijtimoiy ta’minot bo‘limini ham esdan chiqarmadi. Biroq rasmiy idoralardan bir xil javob kelaverdi: “Bu masalada falon tashkilotga murojaat qilishingizni so‘raymiz”. O‘sha tashkilot, ya’ni, bandlikka ko‘maklashuvchi idora arizago‘yni ro‘yxatga olib olti oyga yaqin nafaqa berib turdi, bu vaqt ichida uch-to‘rt joyga yo‘llanma tutqazdi, biroq Qarindoshga bu ishlarning birontasi yoqmadi: bergani nosvoy puliga yetmaydi-yu… Oqibatda idora pul to‘lab turishni bas qildi, Qarindosh esa “Mana senga!” deganday “yoza-yoz”ni avj oldirdi. Ayniqsa bu borada unga xotini ishlaydigan shifoxonadagi kompyuter juda qo‘l keldi: bu sizga katak qog‘ozda ruchka tiqirlatib o‘tirish emas, printerdan biri-ikkinchisidan silliq, chiroyli matnlar ko‘zingizni quvnatib chiqib kelaverardiki – Qarindoshning o‘zi ham bu manzarani yosh boladay quvonib-hayajonlanib, yuragi “durs-durs” urgan holda, kaftlarini bir-biriga ishqagan ko‘yi kuzatib o‘tirardi, – ularga ko‘zingiz tushsa bas, shu zahoti shikoyatchining barcha muammosini hal qilib tashlasam derdingiz…

Qarindosh asta-sekin arizabozlik sarhadini ken­­gaytirdi. Endi faqat shaxsiy dardlargina emas, ovulda sodir bo‘layotgan katta-kichik voqea-hodisotlar, mish-mishlar, turli talqinlaru ajabtovur xulosalar ham Qarindoshni kompyuter klaviaturasi tomon yetak­laydigan bo‘ldi. Alal-oqibat, bir necha marta kalitni berdirtirmagan bosh shifokor ustidan “Bemorlardan pora oladi… kasalxonani yeb yotibdi… menday bechora ishsizdanam qo‘rqmay pul so‘radi…” qabilida yoza-yoza oxiri uni qoniga tashna qilgan arizago‘y xuddi yumushga kelganday, roppa-rosa soat to‘qqizda kompyuter saqlanadigan xona eshigi yonida tik turadigan va g‘alaba tovoni undirayotgan muzaffar tomon yanglig‘ masrurlik bilan navbatchidan kalitni oladigan bo‘ldi…

Ikki yilcha bo‘lib qoldi-yov, ovulning o‘zlariga to‘q fermerlari kamxarjroq oilalarga sog‘in sigir berish tashabbusi bilan chiqishdi. Olim ferma yaqin xeshim, tus jiyanim deya hech kim yo‘g‘ida Qarindoshning shiyponiga ataganini tashlab ketibdi: savob pinhona qilinadi-da.

Shifoxonadagi kundalik “yumushi”dan qaytgan Qarindosh ko‘chib kelganlaridan buyon bo‘m-bo‘sh yotgan bostirma tagidagi bolali sigirni ko‘radi-yu… Xullas, Qarindosh hadyani oldiga solib haydab to‘g‘ri Olim fermaning uyiga boradi, “Bersang tuzukrog‘idan, semizrog‘idan ber-da, jiyan, buning oriq-ku, qara, umurtqasi sanalib yotibdi, ertaga yiqilib qoladi-ku”, deb to‘polon qiladi. Fermerning hozir ko‘klam payti ekanligi, shunga yarasha hamma sigirlarning ham oriqlaganligi, buyam og‘zi ko‘kka yetsa bas, to‘pposday semirib ketishi haqidagi izohlari o‘jar tog‘aga aslo ta’sir qilmaydi. Qarindosh: “Men tog‘aman, yetti pirdan azizman, shunga yarasha sag‘rini yaltirab turganidan bersang o‘lasanmi?” deb turib oladi. Asli sirkasi suv ko‘tarmaydigan, jahli burnining uchida turadiganlar toifasidan bo‘lgan fermer jiyan qattiq asabiylashadi, vujudi dir-dir titray boshlaydi. So‘ng, aytishlaricha, bir emas, ikki marta “Olmaysizmi, tog‘a?” deb so‘ragan. Qarindosh bunga javoban: “Buni o‘zing pishirib ye, jiyan. Men olsam fermangga kirib, o‘zim tanlab olaman”, degan. Darvoqe, Gollandiyadanmi, qaydandir ellik bosh zotdor sigir olib kelib, uni alohida joyda parvarish qilayotgan Olim fermer, fermasiga tog‘asi u yoqda tursin, xotinini ham kiritmasdi. Shungami, tog‘aning bu talabi sabr kosasiga tomgan so‘nggi tomchi bo‘ladi-yu, portlab ketgan fermer “Olmasang olma! Senga bergandan ko‘ra baliqlarga yem qilaman bularni!” deya bolali sigirni katta kanal bo‘yiga sudrab chiqadi va ikkalasini ham shiddat bilan oqayotgan bo‘tana suvga otib yuboradi…

Oriq bo‘lsayam, sigirdan, demakki sut-qatiqdan quruq qolgan tog‘a alam ustida sarkash jiyani ustidan erinmay yozdi, qayta-qayta yozdi, foyda bo‘lmadi. Kelgan komissiyalarga Olim fermer: “Mulk meniki! Agar g‘ing desalaring, qolgan sigirlarniyam kanalga otib yuboraman! Sizlarga shu kerakmi?” deya o‘shshayib turavergan. Qarindosh hayvonlarni himoya qilish jamiyatidan ancha umidvor bo‘lib turgandi, biroq bu muassasaga yo‘llangan shikoyatlar suvga cho‘kkan ona-bola sigir misoli izsiz yo‘qoldi…

II

Xullas, ertalabdan hovliga qadam ranjida qilgan Qarindosh Elmurod domlani hovli adog‘idagi molxona devoriga suyab qo‘yilgan mahobatli darvozani mehr bilan artib-surtayotgan holida uchratdi.
Odatdagi salom-alik, qisqacha hol-ahvol so‘­rashishlar, uyga (to‘g‘rirog‘i, hovli chekkasidagi chorpoyaga) taklif qilishu, buni minnatdorchilik ila rad etishlardan so‘ng Qarindosh chor-atrofga bir muddat diqqat bilan, aytish mumkinki, tanqidiy ko‘z tashlab chiqqach, dabdurustdan:
– Domla, endi ustingizdan yozmasam bo‘lmaydi, – deb qoldi.

Elmurod domla avvaliga ajablandi, so‘ng “No­to‘g‘ri eshitmadimmikan?” degan o‘yda chaqirilmagan mehmonning jiddiy yuziga tikildi. Yo‘q, qo‘noq ha­zillashayotganga o‘xshamasdi.
Bu taxminni tasdiqlaganday, Qarindosh ishonch bilan takrorladi:
– Domla, endi ustingizdan yozmasam bo‘lmaydi.

Elmurod domla o‘zini majburlab jilmaydi:
– Yozishga arziydigan nima gunoh qilibmiz?

Qarindosh hovliga ishora qildi:
– Otangiz bir noskash edi. Endi shunday odamning bolasi qanday qilib hovlini buzib, o‘rniga qasr soladi, a?

Domla xotirjam gapirishga urindi:
– Qasr emas, to‘rt xonali oddiygina uy, aka.

Qarindosh bo‘sh kelmadi, endi darvozaga ishora qildi:
– Bizam suv ko‘rmasdan etik yechmaydiganlardanmiz. Oddiy uyning darvozasi bunaqa bo‘lmaydi, uka.
Domla sal asabiylashdi:
– Qanaqa bo‘ladi?

Qarindosh savolga javob bermadi, buning o‘rniga cho‘ntagidan yondaftarcha va ruchka oldi, nimanidir yozishga hozirlandi.
– Xo‘sh, oyligingiz qancha, uka?
– Nima edi? – xo‘mrayib so‘radi Elmurod.
– Aytavering. Men oddiygina uy qurish uchun ham necha yillab yemay-ichmay, bir so‘miniyam sarflamay yig‘ishingiz kerakligini birpasda hisoblab tashlayman. Siz bo‘lsa, ikki yil burun singlingizni chiqardingiz, endi bo‘lsa qasr qurayapsiz…
– Qasr emas, oddiy uy…
– Baribir. Hozirgi zamonda uy qurishning o‘zi bo‘ladimi? Demak, bundan kelib chiqadigan xulosa shuki, siz noqonuniy daromad topayapsiz. Katta daromad…

Elmurod domla angrayib qoldi:
– Qanaqasiga?
Qarindosh o‘pkasini to‘ldirib nafas oldi, pishillab nafas chiqardi:
– Shunaqasiga. Institutda studentlardan pora, o‘qishga kiritishga yana pora…

Domlaning jahli chiqdi:
– Og‘zingizga qarab gapiring, aka!
Qarindosh domlaga tik qaradi:
– Og‘zimga qarasam-qaramasam bor gap shu, uka.
– Tuhmat qilmang!

Qarindosh hovli o‘rtasidagi daraxt tagida turgan eski stol-stullarga, daraxtga qoqilgan doskaga ishora qildi:
– Balki hali repetitorlik qilayotganingizdan ham tonarsiz. Agar tonmasangiz, marhamat qilib li­tsenziyangizni ko‘rsatsangiz. “Fuqarolarning muro­jaatlari to‘g‘risida”gi, “Iste’molchilarning hu­quq­larini himoya qilish to‘g‘risida”gi qonunlarga ko‘ra, buni sizdan talab qilishga mening haqqim bor. Siz esa litsenziyani ko‘rsatishga majbursiz.

Elmurod domla angrayib qoldi. Zero, to‘rt-besh yil bo‘lib qoldi, chindan ham mart-iyun oylarida qishloq bolalarini o‘qitadi, ammo shu paytgacha biron marta biron kishi undan litsenziya so‘ramagan.
Domlaning qanday ahvolga tushganini ko‘rgan Qa­rindosh qoniqish bilan, mamnun iljaydi:
– Shunaqa, Berkin akamning bolasi, shunaqa. Demak, noqonuniy faoliyat olib borganingizni o‘zingiz ham tan olasiz, shundaymi? Shunday deb yozaveraymi?

Domla ilon sehriga tushgan odamday Qarin­doshning yondaftar sahifasi ustida yo‘rg‘a­layotgan qo‘­liga angrayib qarab qoldi.
– Yozaveraymi? Qo‘l qo‘yib berasizmi?
Nihoyat Elmurod domla bir seskanib o‘ziga keldi:
– Qanaqa qo‘l, aka? Qanaqa daromadni gapiryapsiz?

Qarindosh ko‘p narsani biladigan odamday uy egasiga ma’nodor qaradi:
– Yashiryapsiz-da, a? Mendan-ku, yashirarsiz, lekin kelgan odamlar bor haqiqatni ichingizdan sug‘urib olmay qo‘ymaydi, uka. Ha…
Domla ochiq havodagi qo‘lbola sinfga ishora qildi:
– Aka, rostdanam o‘n bitta bolani o‘qitaman. Beshtasi yaqin qarindoshlarimning bolalari, ulardan bir tiyin olmaymanam, ololmaymanam.

Daftarchasiga nimanidir yozishda davom etayotgan Qarindosh istehzoli iljayib qo‘ydi, xolos. Elmurod domla izoh berishda davom etdi:
– Qolgan oltitasi ham begona emas. Bittasi Mannon fermerning qizi. U kishi qizimni o‘qitib ber, yil yaxshi kelsa uch qop g‘alla beraman degan. Yana bittasi Qurol do‘xtirning bolasi. Vaqt-bemahal do‘xtirga ishimiz tushib turadi, shuning uchun u kishidanam pul olmayman. Yana ikkitasining otasi “Bolamiz o‘qishga kirsa bir narsa tashlab ketarmiz”, degan. Shunda pulga o‘qiydigan ikkitasi qoladi, xolos. Ularam…
Yozishni tugatgan Qarindosh yondaftarchani yopdi:
– Har qalay, butun boshli qasrni ikkita bolani o‘qitganim evaziga quryapman deb meni laqillatmassiz, uka? Aldagani bola yaxshi-ya?

Elmurod domlaning burun kataklari kerildi:
– Aka. Men sizga izoh berishga majbur emasman. Boring, ko‘ring, kerak bo‘lsa tekshiring, institutda bir yarim stavka ishlayman…
Qarindosh hi-hilab kuldi:
– Ikki yildan beri qabul komissiyasining a’zosisiz…

Domlaning yuziga olov tepdi, shungami, tishlari g‘ijirlab ketib, asabiylashayotganini sezdirib qo‘ydi:
– Hozir test, aka, test…
– Bilamiz, bilamiz, buning ham yo‘lini topib qo‘ygansanlar… Testdan jaraq-jaraq pul ishlamasangiz, bunaqangi qasrni tushingizdayam ko‘rmasdingiz?

Elmurod guvala, eski-tuski qurilish materiallari sochilib yotgan hovliga ishora qildi:
– Qani siz aytgan qasr?

Qarindosh pinagini buzmadi:
– Bugun bo‘lmasa ertaga quriladi-da, uka. Harom pulning sassig‘iga uxlay olmay chiqadigan boyvachchalar uchun bitta qasr nima degan gap? Shahardanam uch-to‘rttasini olib qo‘ygandirsiz? Birovlarning nomiga, a?
Bo‘g‘riqib ketgan domlaning qo‘llari musht bo‘lib tugildi:
– Maqsad nima, aka?
– Maqsad sizni fosh qilish.
– Mening nimamni fosh qilasiz?
– Sizda gap ko‘p, uka, gap ko‘p. Sezib turibman, yurishlaringiz bejo…
– Haqorat qilmang-da, aka, borib, bemalol xohlagan joyingizda xohlagancha fosh qilavering.
– Bo‘pti. Avval institutingizga boraman. Rektoringizga uchrashaman. O‘nta studentni olib kelib, majburlab ishlatganingizni aytaman. Guvohlarim bor. Suratgayam olib qo‘yganman.

Elmurod domla ingrab yubordi:
– Axir… axir ular hasharga kelishdi-ku. Uyni buzgani…
– Hasharga emish? Odamning kulgisini qistatmang, uka. Kelmayam ko‘rishsin-chi. Institutdan haydattirib yuborardingiz. Undan keyin, ish mahali birontasini tom bosib qolsa nima qilardingiz?
– Bu nima deganingiz, aka?
– Siz ana o‘shandayam suvdan quruq chiqib ketardingiz, bular o‘z ixtiyorlari bilan kelishgan, deb. Lekin bilib qo‘ying, endi bunday bo‘lmaydi. Men bunga yo‘l qo‘ymayman! Keyin rektor janoblari ham bilib qo‘ysin, uning oylikka yashaydigan o‘qituvchilari qanday qasrlar qurayotganini!

Charchab ketgan Elmurod domla og‘ir uf tortdi va bez bo‘lib turgan qo‘noqqa horg‘in tikildi:
– Bo‘ldimi, aka?
– Yo‘q, bo‘lmadi. Rektoringiz oldidan chiqib, nalogoviyga boraman. Necha yillardan beri litsenziya olmay, repetitorlik qilib kelayotganingizni aytaman. Hech bo‘lmasa shuni tan olarsiz?
– Bo‘ldimi?
– Yo‘q. Bilasiz, hech bo‘lmasa eshitgan chiqarsiz, Toshkentda, katta idorada mening jon Jo‘ram ishlaydi. Unga bir og‘iz telefon qilib qo‘ysam bo‘ldi, sizning avra-astaringizni ag‘darib tekshirishadi, institutdan ham orqangizga tepib, boshqa joyga ishga kirolmaydigan qilib haydashadi. Sharmanda bo‘­la­siz.

Elmurod domla Qarindoshga baqrayib qarab qol­di, axiyri arang so‘ray oldi:
– Men tushunmayapman, maqsadingiz nima o‘zi, nega meni qo‘rqitmoqchi bo‘layapsiz? Yo mendan uch-to‘rt so‘m undirmoqchimisiz?

Bu gaplarni eshitayotgan mahal mamnunlikdan og‘zi qulog‘iga yetgan Qarindosh shosha-pisha yondaftariga nimalarnidir qayd eta boshladi:
– Pora taklif qilyapsizmi, demak aybingiz men o‘ylagandan ham ko‘ra katta. Juda katta! Buni ham tirkab qo‘yamiz. Mana, endi bo‘ldi!

Daftarchasini yopib, darvoza tomon yo‘nalgan Qa­rindosh uch-to‘rt qadam yurgach, birdan to‘xtadi va ortiga o‘girilib, uy egasiga qarata xitob qildi:
– Lekin bilib qo‘y, uka, hammani sotib olsang ham meni sotib ololmaysan!

Nimanidir mulohaza qildi shekilli, Qarindosh qaytib domlaning yoniga keldi, uning qo‘lidan tutdi va bilagiga ko‘rsatkich barmog‘ini nuqigan ko‘yi ohista, so‘zlarni dona-dona qilib dedi:
– Men birdan o‘yib olmayman. Asta tirnayman, tirnayveraman. Tirnalgan joy yaraga aylanadi, keyin yiringlaydi, oxiri hammayoqni zaharlab tashlaydi.

Shu bilan Qarindosh hovlidan chiqdi-ketdi.
Elmurod domla uning ortidan angrayib qarab qolaverdi…

III

Boshlamasiga rektoratdan suhbatga chaqirishdi. Oddiy fan nomzodi qanday qilib qishloqda qasr qurayotgani, shaharning o‘zida esa bir nechta hovlini birovlarning nomiga olib qo‘ygani bilan qiziqishdi.
Elmurod domla izoh beraverib charchadi.
Kelgan komissiya hovlini videoga olib qaytdi. Shu bilan hamma mashmasha tugaganday edi. Ammo ertasi kuni kechga yaqin, dars o‘tilayotgan mahal soliqdan kelib bosishdi…
Bular izoh-pizoh eshitib o‘tirishmas ekan: xolislar ishtirokida darhol dalolatnoma tuzishdi, o‘quvchilarga ham imzo qo‘ydirib olishdi. Necha yillar davomida noqonuniy faoliyat olib borganligi uchun Elmurod domla ham otning kallasiday jarima, ham undanam kattaroq soliq to‘lashga majbur bo‘ldi. Qonunbuzar bundan keyin mazkur ko‘rinishdagi faoliyatini davom ettirishi uchun maxsus ruxsatnoma olishi kerakligi haqida tegishli tartibda ogohlantirildi.
Soliqchilarni kuzatib, uyga asabiy ravishda qaytib kelgan Elmurod domla jahl ustida eski stol-stullarni yig‘ishtirib tashlayotgan mahal qo‘lbola dos­ka yonidan chiqib turgan mixga bilagini urib oldi. Domla zanglagan mix tilgan joyning sal qizarinqirab qolganini ko‘rdi-yu, bunga e’tibor bermasdan, ishida davom etdi…
Keyingi kuni mahalla profilaktika inspektori tashrif buyurdi. Hasharda qatnashgan talabalar orasida bolalar, ya’ni o‘n sakkizga to‘lmaganlar bo‘lmaganligini isbotlagunga qadar Elmurod domlaning ona suti og‘zidan keldi: buning uchun har bir talaba pasportining nusxasi bilan birga “domlaning uyidagi hasharda o‘z ixtiyorim bilan qatnashdim” mazmunidagi tushuntirish xati ham topshirishga majbur bo‘ldi.
Shu kuni Elmurod domla mix tilgan joyning qichishayotganini, simillab og‘rib-og‘rib ham qo‘yayot­ga­nini sezdi, ammo o‘tib ketar degan o‘yda shu joyga loy bosib, ustidan ro‘molchasini bog‘lab qo‘yish bilan kifoyalandi.
Tuman elektr ta’minoti korxonasidan kelib, buzilgan uyda elektr simlari o‘zboshimchalik bilan uzib tashlanganini aniqlashdi, tegishli tartibda bayonnoma tuzishdi va simyog‘ochdan uyga kelgan simni ashyoviy dalil sifatida qirqib olib ketishdi…
Elmurod domla bilagining mix tilgan o‘rni lovullay boshlaganini sezdi va ro‘molchani yechib ko‘rdi. Yara o‘rni maddalay boshlagandi. Domla do‘xtirga o‘tib kelmoqchi ham bo‘ldi, ammo avval jarimani to‘lab kelishga qaror qildi. Do‘xtir shu yerda, qishloqda. Omonat kassa esa tuman markazida. Ulgurish kerak. Do‘xtirga ertaga borsa ham bo‘ladi.
Ertasiga ertalabdan tashkilotiga tushgan “signal” tufayli tekshirishga kelgan tuman me’mori uyni buzish va o‘rniga yangi uy qurish uchun ruxsatnoma olinmaganligini aniqladi. Eng asosiysi esa, yangi qurilajak uyning tegishli tartibda tasdiqlangan loyihasi yo‘q edi. Bu qanaqasi axir? Uy egasi bo‘lmish domlaning o‘quvchilar daftaridan yirtib olingan sahifasiga chizilgan qing‘ir-qiyshiq bir nimalari me’morlik loyihasi vazifasini o‘tay oladimi? Aslo va aslo yo‘q! Bu axir insonlar hayotini xavf ostiga qo‘yish bilan barobar-ku! Jarima, darhol jarima!..
Bilagidagi yara o‘rni lovullab og‘riyvergach, Elmurod yana dastro‘molni yechib ko‘rdi. Yara yiringlab ketgandi… Buni ko‘rib, Elmurod ertaga ertalabdan, agar osmon uzilib yerga tushsayam, do‘xtirxonaga borishga o‘ziga o‘zi va’da berdi. Axir odamga sog‘liq kerak-ku!
Biroq domla ulgurolmadi: ertasi ertalabdan tuman gazlashtirish idorasidan kelgan mutaxassis-vakil gaz quvuri amaldagi tartib-qoidalarga zid ravishda kesib tashlanganligini fosh etdi. Uy egasining “Axir olti oydan beri gazning o‘zi tugul, hidiyam yo‘q-ku!” degan izohlari vakilga chivin chaqqanchalik ta’sir qilmadi. Bil’aks, ko‘zlari ola-kula bo‘lib ketgan mutaxassis bir zumda vahimali manzarani chizib tashladi: tuyqusdan gaz kelib qoldi, quvur esa kesilgan. Xo‘sh, nima bo‘ladi? Gaz yig‘ilib turadi-turadi-da, keyin birdan… port-lay-di! Tamom-vassalom! Butun qishloq osmonga uchadi! Elmurod domlaning “Axir, gaz qanday qilib ochiq havoda yig‘iladi, bu yerda gaz yig‘iladigan xonaning o‘zi yo‘q-ku!” degan e’tirozlari ham o‘sha ko‘rinmas gaz misoli havoga izsiz singdi-ketdi. Vakil esa shosha-pisha tegishli tartibda bayonnoma tuzdi, kerakli odamlarga imzolatdi va bundoq jinoyatkorona mas’uliyatsizlikka, sovuqqonlikka, lo­qaydlikka yo‘l qo‘ygan uy sohibi eng kam ish haqining falo-on barobari miqdorida jarima to‘lashga mahkum etildi. Zudlikda…
Shu bilan kun kech bo‘ldi. Ko‘ngli hovlisiday zimiston Elmurod domla do‘xtirga ertasiga borishga qaror qildi. Aksiga olib domla yana ulgurolmadi: tong saharda qo‘ng‘iroq qilishib, rahbariyat uni institutga chaqirayotganini ma’lum qilishdi.
Elmurod domla o‘pkasini qo‘ltiqlagancha hovliqib ishxonasiga yetib keldi. Rektoratda unga bu yilgi qabul komissiyasi tarkibidan chiqarilganligini, shuningdek, dars soatlari ham qisqartilganligini aytishdi.
Yuragiga qil ham sig‘mayotgan bo‘lsa-da, Elmurod domla institutdan chiqib, to‘g‘ri qishloq vrachlik punk­tiga bormoqchi bo‘ldi. Biroq yo‘l-yo‘lakay tuman gaz idorasiga kirib o‘tishga qaror qildi: jarimani to‘lash kerak edi. Aksiga olib, yagona badqovoq ayol ishlayotgan kassada odam ko‘p ekan, navbatda uzoq turishga to‘g‘ri keldi. Bo‘yinbog‘ taqib olgan Elmurod domla bunaqa masalalarda o‘ta ziyoli edi: hech qachon navbatsiz oldinga suqilmasdi, hatto institut oshxonasida ham talabalar bilan teng navbatda turardi.
Bilagi lo‘qillab og‘riyotgan, issig‘i chiqqan Elmurod domla uyiga qorong‘u tushganda bazo‘r yetib keldi.
Ertasi kuni ertalabdan, domla bir amallab kiyi­nayotgan, ayoli esa sigir sog‘ayotgan mahal darvoza tarafdan “Ilmurod…” degan tanish chaqiriq eshi­tildi. Domla yanglishmagandi: qishloqda faqat fuqarolar yig‘ini raisi Nahalboy akagina uni shunday deb chaqirardi.
Nahalboy aka so‘rida uzoq o‘tirdi, uch choynak choy, bir kosa sut ichdi, bo‘lgan voqealarni erinmay surishtirdi, Elmurodning gaplarini tomog‘ini taqillatgan ko‘yi boshini chayqab-chayqab eshitdi, aloha, hammasining tagiga yetishga va’da berib o‘r­nidan qo‘zg‘aldi.
Elmurod domla sal yengil tortdi. Ammo u hov­lidan chiqishga ulgurolmadi: Mannon fermer kirib keldi. Fermer nega qizi o‘qishga kelmayotgani sababini so‘radi. Elmurod domladan o‘qish vaqtinchalik yopilganini eshitib esa, o‘pkalashga tushdi: bunaqa emas-da, ukajon, ataganimiz kam bo‘lsa, mayli, yana bir qop qo‘shay, faqat siz qizimni yaxshilab o‘qiting, domla, do‘st-dushmanning oldida o‘z kuchi bilan bir o‘qishga kirib ketsin…
Elmurod domla fermerni bir amallab kuzatganida vaqt choshgohga yaqinlashib qolgandi. Shundoq eski darvoza o‘rnidan shoshib chiqqan domla kattagina sumkasini yelkasiga tashlab olgan o‘rta yoshli bir ayolga urilib ketishiga sal qoldi.
Ayol o‘zini “BTIdanman, tuman me’mori topshirig‘i bo‘yicha kelganman” deb tanishtirdi. So‘ng sumkasidan yig‘ma o‘lchagich chiqardi va buzilgan uyning poydevori o‘rnini o‘lchashga tushib ketdi. Ayolning yakka o‘zi qiynalayotganini ko‘rgan Elmurod domla noiloj unga ko‘maklashib turdi.
O‘lchash ishlari ancha cho‘zildi. So‘ng ayol yozib olganlarini kattagina qog‘ozga tushira ketdi. Keyin dom­la chizgan yangi uy loyihasi bilan qiziqdi.
Xullas, ayol ishini bitirgunga qadar soat beshdan oshdi. Endi QVPga borishdan foyda yo‘q edi.
Kechasi chorpoyada yotgan Elmurod domlaning issig‘i ko‘tarilib, dag‘-dag‘ qaltiray boshlaydi.
Buni ko‘rib vahimaga tushgan domlaning rafiqasi Qurol do‘xtirning uyiga chopdi…
Shu oqshom “Tez yordam” butun badani o‘tday yonib, o‘zi alahsiray boshlagan Elmurod domlani viloyat markazidagi shifoxonaga olib ketdi…

IV

Oradan ikki hafta o‘tdi.
Elmurod domla qishloqqa bir ko‘ylagining yengi bo‘sh holda qaytib keldi…
Kuzga borib Elmurod domla darvozani yarim puliga bir amallab sotdi va usta yollab, bir xonali hujra qurdirib oldi. Qish o‘tib olsin-chi, keyin bir gap bo‘lar…
Aytishlaricha, shu kunlarda Elmurod domla do‘­kondan yarim kilo mix xarid qilsayam chekini talab qilib olishni unutmas ekan: har ehtimolga qarshi-da, mabodo tekshirib kelib qolishsa, “mana, hammasi qonuniy” deb ko‘rsatish uchun…

М: “Yoshlik” jurnali, 2014 yil, 1-son