Чаппор урмоқ, чаппор уриб гулламоқ – фразеологик бирлиги XX асрнинг 30-йилларида Ҳамид Олимжон томонидан ўзбек адабиётига киритилганлиги маълум. Шоир Ватан ҳақидаги «Ўзбекистон» қасидасида, «Ойгул билан Бахтиёр» эртак-достонида, «Қиз» шеърида чаппар урмоқ иборасини қўллаган.

БИР ИБОРАНИНГ ШАРҲИ
Тўра Нафасов, Умида Абдуллаева
«Til va adabiyot ta’limi» jurnali, 04/2010

Чаппор урмоқ, чаппор уриб гулламоқ – фразеологик бирлиги XX асрнинг 30-йилларида Ҳамид Олимжон томонидан ўзбек адабиётига киритилганлиги маълум. Шоир Ватан ҳақидаги «Ўзбекистон» қасидасида, «Ойгул билан Бахтиёр» эртак-достонида, «Қиз» шеърида чаппар урмоқ иборасини қўллаган:

Водийларни яёв кезганда,
Бир ажиб ҳис бор эди менда,
Чаппар уриб гуллаган боғин,
Ўпар эдим ватан тупроғин…

Подшо ҳам чаппор уриб дарёга чопиб борди…

Кўкда қуёш ва бир лочин қиз
Чаппар уриб этмоқда парвоз…

Юқорида берилган 1-мисолдаги чаппар урмоқ ибораси гулламоқ феъли билдирган ҳолатни, 2-мисолда инсон (подшо)нинг чопиш, 3-мисолда эса парашютчи қизнинг учиш ҳаракатининг даражаси, ҳолати, суръатини англатган. Шеърдаги гапларнинг мазмунидан чаппар урмоқ фразеологик бирлигининг иборавий маъно-мазмунини англаш мумкин. Аммо фразеологик бирлик қисмларга ажратилса, чаппар сўзи қандай маънога эга, у ниманинг номи, нега бу сўз урмоқ феъли билан бирикиб, кўчма маънодаги янги ибора ҳосил бўлган? деган савол туғилади.

Бу саволларга жавоб топиш мақсадида луғатларга мурожаат қилдик. «Ўзбек тилининг изоҳли луғати»нинг 1981,2005–2008 йилги нашрларида бу ибора чаппар урмоқ шаклида ёзилган. Изоҳли луғатнинг 1981 йил нашрида «Қийғос, ёппасига, ялписига» (11, 356) тарзида изоҳланган, равиш туркумига мансуб шевага хос сўзлиги таъкидланган. Изоҳли луғатнинг 2008 йил нашрида эса чаппар урмоқ иборасининг юқоридаги маъносидан ташқари, «Чарх урмоқ, шиддат билан ҳаракат қилмоқ, жавлон урмоқ» маъноси ҳам кўрсатилган. Ўзбек тилининг шева, имло, терс, морфема, этимологик, талаффуз луғатларида чаппар сўзи учрамайди.

Айтиш жоизки, чаппар сўзи Жиззах шевасига хос сўз бўлиб, шоир бу сўзни ёшликда халқ нутқидан ўрганган, лекин асарида бу сўзга изоҳ бермаган.

Кузатишлардан шу нарса маълум бўлдики, ибора таркибидаги чаппар сўзи Яккабоғ, Чироқчи, Қамаши, Деҳқонобод туманлари ҳамда Чироқчи туманининг Қалқама, Уйшун, Чиял, Кўкдала каби қишлоқларидаги ёши 60–70 дан ошган кексалар нутқида мавжуд бўлиб, халқ нутқидаги номи – чапар. Чаппар эса адабий тилдаги шаклидир.

XX асрнинг 60-йилларигача буғдойни хирмонжойда янчиш жараёнида чапардан фойдаланишган. Буғдой пояларининг ярми янчилиб бўлгандан сўнг хўпга қўшилган ҳўкизларга чапар тақилган. Чапар қўлда ясалган бўлиб, дарахтнинг даста, хода йўғонлигидаги шохлари бир- бирига терс ва ост-уст қилиб, зичланиб боғланган. Шохлар ўртасидаги тешик ва оралиқларга қайрағоч, терак, тол айри чўпларининг қаттиқ пояли, айрим ўсимлик илдизларининг учли қисми ерга қараб тиқилган, уст қисми қалин шох-шаббали бўлган, таг қисми худди нампарга ўхшаган, тузилиши ер юза қисмини юмшатадиган, кесакларни эзадиган сихмоладек бўлган. Устига хўп ҳайдайдиган ёш бола ўтириши ёки оғирроқ бўлиши учун тош, дон билан тўлатилган халта қўйиш ҳам мумкин бўлган.

Чапар чала синдирилган ва янчилган ғалла пояларини хирмон юзасига чиқарган, ҳўкиз изларини йўқотган, хирмон қатламини титиб, поялар синишини, бошоқлар янчилишини тезлаштирган. Хирмон янчишда ғаллакор деҳқонлар ясаган ана шу янчиш ашёси халқ нутқида чаппар/чапар/чаппор деб аталган. Чаппар/чапар/ чаппорни тескари ағдарганда шох, ўсимлик томири зич ва қалин нампар михчаларини эслатган. Чаппар/ чапар/чаппор – узоқ ўтмишда қишлоқ хўжалик ходимлари, ғаллакорлар яратган, ясаган ва хирмон янчишда қўллаган азалий мослама.

XX асрнинг 60-йиллари ўрталаридан бошлаб бу мослама кераксиз нарсага айланиб, номи халқ хотирасидан чиқиб кетган. Лекин ибора таркибидаги бу сўз ашё номи сифатида қолиб, маъноси унутилган. Унинг бирламчи маъноси – зич ва қалин қилиб тиқилган чўп, шох-шаббали мослама. Чаппар сўзига урмоқ калимаси қўшилиб, қалин, зич, тиғиз, ёппасига очилмоқ маъноси юзага келган.

BIR IBORANING SHARHI
To’ra Nafasov, Umida Abdullaeva
«Til va adabiyot ta’limi» jurnali, 04/2010

Chappor urmoq, chappor urib gullamoq – frazeologik birligi XX asrning 30-yillarida Hamid Olimjon tomonidan o’zbek adabiyotiga kiritilganligi ma’lum. Shoir Vatan haqidagi «O’zbekiston» qasidasida, «Oygul bilan Baxtiyor» ertak-dostonida, «Qiz» she’rida chappar urmoq iborasini qo’llagan:

Vodiylarni yayov kezganda,
Bir ajib his bor edi menda,
Chappar urib gullagan bog’in,
O’par edim vatan tuprog’in…

Podsho ham chappor urib daryoga chopib bordi…

Ko’kda quyosh va bir lochin qiz
Chappar urib etmoqda parvoz…

Yuqorida berilgan 1-misoldagi chappar urmoq iborasi gullamoq fe’li bildirgan holatni, 2-misolda inson (podsho)ning chopish, 3-misolda esa parashyutchi qizning uchish harakatining darajasi, holati, sur’atini anglatgan. She’rdagi gaplarning mazmunidan chappar urmoq frazeologik birligining iboraviy ma’no-mazmunini anglash mumkin. Ammo frazeologik birlik qismlarga ajratilsa, chappar so’zi qanday ma’noga ega, u nimaning nomi, nega bu so’z urmoq fe’li bilan birikib, ko’chma ma’nodagi yangi ibora hosil bo’lgan? degan savol tug’iladi.

Bu savollarga javob topish maqsadida lug’atlarga murojaat qildik. «O’zbek tilining izohli lug’ati»ning 1981,2005–2008 yilgi nashrlarida bu ibora chappar urmoq shaklida yozilgan. Izohli lug’atning 1981 yil nashrida «Qiyg’os, yoppasiga, yalpisiga» (11, 356) tarzida izohlangan, ravish turkumiga mansub shevaga xos so’zligi ta’kidlangan. Izohli lug’atning 2008 yil nashrida esa chappar urmoq iborasining yuqoridagi ma’nosidan tashqari, «Charx urmoq, shiddat bilan harakat qilmoq, javlon urmoq» ma’nosi ham ko’rsatilgan. O’zbek tilining sheva, imlo, ters, morfema, etimologik, talaffuz lug’atlarida chappar so’zi uchramaydi.

Aytish joizki, chappar so’zi Jizzax shevasiga xos so’z bo’lib, shoir bu so’zni yoshlikda xalq nutqidan o’rgangan, lekin asarida bu so’zga izoh bermagan.

Kuzatishlardan shu narsa ma’lum bo’ldiki, ibora tarkibidagi chappar so’zi Yakkabog’, Chiroqchi, Qamashi,
Dehqonobod tumanlari hamda Chiroqchi tumanining Qalqama, Uyshun, Chiyal, Ko’kdala kabi qishloqlaridagi yoshi 60–70 dan oshgan keksalar nutqida mavjud bo’lib, xalq nutqidagi nomi – chapar. Chappar esa adabiy tildagi shaklidir.

XX asrning 60-yillarigacha bug’doyni xirmonjoyda yanchish jarayonida chapardan foydalanishgan. Bug’doy poyalarining yarmi yanchilib bo’lgandan so’ng xo’pga qo’shilgan ho’kizlarga chapar taqilgan. Chapar qo’lda yasalgan bo’lib, daraxtning dasta, xoda yo’g’onligidagi shoxlari bir- biriga ters va ost-ust qilib, zichlanib bog’langan. Shoxlar o’rtasidagi teshik va oraliqlarga qayrag’och, terak, tol ayri cho’plarining qattiq poyali, ayrim o’simlik ildizlarining uchli qismi yerga qarab tiqilgan, ust qismi qalin shox-shabbali bo’lgan, tag qismi xuddi namparga o’xshagan, tuzilishi yer yuza qismini yumshatadigan, kesaklarni ezadigan sixmoladek bo’lgan. Ustiga xo’p haydaydigan yosh bola o’tirishi yoki og’irroq bo’lishi uchun tosh, don bilan to’latilgan xalta qo’yish ham mumkin bo’lgan.

Chapar chala sindirilgan va yanchilgan g’alla poyalarini xirmon yuzasiga chiqargan, ho’kiz izlarini yo’qotgan, xirmon qatlamini titib, poyalar sinishini, boshoqlar yanchilishini tezlashtirgan. Xirmon yanchishda g’allakor dehqonlar yasagan ana shu yanchish ashyosi xalq nutqida chappar/chapar/chappor deb atalgan. Chappar/chapar/ chapporni teskari ag’darganda shox, o’simlik tomiri zich va qalin nampar mixchalarini eslatgan. Chappar/ chapar/chappor – uzoq o’tmishda qishloq xo’jalik xodimlari, g’allakorlar yaratgan, yasagan va xirmon yanchishda qo’llagan azaliy moslama.

XX asrning 60-yillari o’rtalaridan boshlab bu moslama keraksiz narsaga aylanib, nomi xalq xotirasidan chiqib ketgan. Lekin ibora tarkibidagi bu so’z ashyo nomi sifatida qolib, ma’nosi unutilgan. Uning birlamchi ma’nosi – zich va qalin qilib tiqilgan cho’p, shox-shabbali moslama. Chappar so’ziga urmoq kalimasi qo’shilib, qalin, zich, tig’iz, yoppasiga ochilmoq ma’nosi yuzaga kelgan.