Саҳифа атоқли турк шоири Фозил Ҳусни Доғларжа таваллудининг 100 йиллигига бағишланади

   Халқаро сўровларнинг бирида «Ҳаётдаги энг яхши турк шоири» дея эътироф этилган Фозил Ҳусни Доғларжа ижодининг асосий қисмини болаларга шеър ёзишга бағишлаган бўлса-да умумтурк шеъриятида тутган ўрни салмоқли ва эътиборли экани ойдин ҳақиқатдир. Шоир шеърлари ўзбек тилига 40 йилча аввал таржима қилинган ва ўша пайтдан бошлаб ўзбек шеърсеварлари назарига тушган эди.

Фозил Ҳусни Доғларжа
ШЕЪРЛАР
Тилак Жўра таржимаси

ҚАРШИ

Бу ўткинчи дунёда
Давлатлар менга қарши
Тоғларда уйғонмишам
Ҳайбатлар менга дарши

Қалбим кўкларга кадар
Зулматлар ичра баҳор
Кеча сувлар майсалар
Оташлар менга карши

Ишқимни озод этдим
Ишқимнинг мисоли йўқ
Ишқимни ҳудуд дегил
Лаззатлар менга қарши

УЗОҚДА

Сариқ сувга боқмишим
Сариқ япроқ сочмишим
Мен демам қушлардан сўр
Юртдан қайга чиқмишим

Теракнинг бўйи гўзал
Қизларнинг ўйи гўзал
Қуш бўлди қора тупроқ
Августдай ойи гўзал

Севаман қуш бўлганни
Кечаси туш бўлганни
Қўлида оёғида
Қўшиғи иш бўлганни

Кечалар алла айтар
Келинлар гулга кетар
Қуш-ла келиб очлигим
Ташқари йўлга кетар

ИЛК ОЙДИНЛИКДА

Оқардими ғорларнинг улуғворлиги
Уйғондими қуртлар қушлар
Қоронғилик қучган тепаларнинг ортига
Янада олислардан чўлпон юлдузи
Очиққан уйғонганларнинг ҳаммаси
Онам хамирини қордими
Эрта саҳар эди эрта баҳор
Тумандан намчил шохлар ғунча очдими
Яшаб турипти ер юзи
кўк юзи билан қўллар ҳам
Яшаб турипти шамоллар яшиллигида қирлар
Бир ишқ туфайли
Сас келдими оҳимиз кўкка етдими

ВУЖУД

Бу жоҳил не истар
Ёраб ўнгимдан чиқмиш
Бу ёмғир не истар
Деразамдан узун қиш

Бу осмон не истар
Қўлларимдан ҳар замон
Бу бола не истар
Юзига боққаним он

Соямни бермас менга
Бу сувлар не истар
Ҳеч нарсадан дарак йўқ
Бу йўллар не истар

Бундай келиб кетишдан
Бу уйлар не истар
Оқшом тушгунча мендан
Бу вужуд не истар

ОҒИРЛИК

Сиз кўп яшарсиз
Тоғ нима дер
Юлдуз нима дер қоронғуликка
Қуш нима дер тонг отаркан
Агар тушунмасангиз
Тупроқни тошни ирмоқларни
Кечани кундузни
Фикрларни
Севмасангиз
Кулимсираб боқмасангиз
Булутга денгизга ўрмонга
Сиз жуда кўп яшарсиз

ТУҒИЛИШ

Туғилади ҳар кеча
Катта япроқларнинг кўр уйкусинда
Туғилар бир кучли санчиқ; ичннда дада
Кечанинг
Тоғу тошу
Сувнинг
Ўт ва оташ ўчган вақтида
Туғилар Африка ўрмонларидаги қоратанли
Қоп-қора эт кўпикдай жимирлар
Қоп-қора эт қимирлар
Қоп-қора этлининг ҳовучларинда
Қимирлар бирдан-бир Озодлик!

МЕНГА КЎРА

Менга кўра тоғ
Ёлғиздир
Тоғга кўра мен
Уйқусиз
Мен Тоғга
Тоғга
Кўра
Телбаман
Тоғ
Менга
Кўра
Оч
Тоғга кўра мен
Чўзилолмайман
Баландмасман
Тоғ менга кўра
Хоҳлаган ерига боролмас

ЁМҒИРСИЗ ҚИШЛОҚ

Очман қора тупроқ, тушунасанми, очман!
Қора ҳўкиз-ла баробар очман, бу кеча.
Ҳўкиз тушунар, овутар уни тушунча,
Мен ҳам тушунаман, тушунаман — очиқаман.

Очман, қора тупроқ, тушунасанми, очман,
Очликка чидаб бўлмас!
Очофат тоғларда шимол шамоли ухлар,
Қушлар, балиқлар барча ҳайвонлар ухлар.
Тамғали, ёғли юлдузлар аста сўнарлар,
Чўкар қоронғилик.
Очофат тоғларда шимол шамоли ухлар,
Очликда ухлаб бўлмас.

Очлик қора доғ юзимизда, очлик оқдир,
Далалару тепаликлар, одамлар очдир,
Ёмғир ёғмас бўлди, экинларки қуриди,
Осмон бунча хафа, биз нима қилдик, ахир?
Очлик қора доғ юзимизда, очлик оқдир,
Очликда яшаб бўлмас.

ОҚ ЮРАК

Куз оқшомлари
Япроқлар тўкилди дудоқларига
Тўлишган хотянларнинг

Менинг англаганимни
Улар англай олмас
Куз оқшомлари
Оз бўлар
Тошнинг томларнинг сувнинг
Бозорларнинг
Тангридан кўргани — ойдинлик

Уйлардан олисда сарвилар
Қоп-қорайиб солланаркан
Негадир ҳеч кимса сўйламас
Куз оқшомлари
Кетганлар келмас

Қўлларямга бириккан тупроқнинг сариқ кучи
Севар
Умид қилар
Кутар тушунаман
Куз оқшомлари

Тушса ҳам кўкрагига япроқлар
Тўлишган хотинларнинг
Куз оқшомлари
Менинг ёлғизлигимни
Тушунмас улар

МАРСДАН КЕЛГАН ОДАМ*
Наҳотки
Марсдан келган бўлсанг
Ватанингми ўша олис юлдузча
Ватан бу шундай бир жойки
Сен туғилиб ўсган гўша
Истасанг мен сенга ўз Ватанимдан
Сўзлай кўрган-билганимдан тўғри
Мана бу хасис бой мана бу очкўз кимса
Буниси бузуқ хотин у ёдда қўрқоқ ўғри
Кўриб турибсанки аҳволимиз яхшимас сира
Биз ўзимизни йўқотиб қўйдик XX асрда
Айт-чи қайси давр ҳокимдир сизда
Ҳей Марслик биродар кўп яқин келма
Билмайсанки сени бунда не кутар
Қандай хавф-хатар сақлар
Бу оғизлар бу қўллар

Гапир Марсда ҳам борми урушлар
Тоғлар бағрида ястанганми водийлар
Биласизларми
ўқишни ёзишни
севишни йиғлашни
Онани оларкан энг сўнгги манзил
Сизда ҳам ҳасрат-ла йиғларми ўғил
Сизлар ҳам атом яратдингларми
Оилада қанча фарзанд туғилар
Уларни боқишга қодирмисизлар
Ҳар бир юракдаги мусиқа ҳисси
Сукунат остида тўлғонадими

Эй марслик биродар бунча яқин келма
Кўзимдаги эзгулик шуъласига ишонма
Балки Исо пайғамбарни эшитгандирсан
Қонли салбда кўкка кўтарилган
Мен ёмон одамман доимо ёлғиз
Нам тупроқ олди бағрига отамни қизимни
Ҳаёт ва ўлимнинг фаҳмига етмоқ бўлиб
Умидсизлик билан касал қилдим ўзимни

Сўрадим самодан пайғамбарлардан нечун
Менга сукут билан жавоб берди кора тун
Ерингиз ғамини юмшоққина ўраб олган
Муҳит борми сизларда ҳам биродар
Сизларнинг урушингиз тугар нима билан
Сизлар топдингизми худони
Ечдингизми машъум муаммони

Бунча яқин келма марслик биродар
Яхшиси нима килайлик айт шуни
Бўлмаса бизни буткул адо қилар
Шубҳа ва ёлғонлар тутуни
Менинг бир йилим тўрт фасл
Ёзим жуда кўм-кўк қишим жуда оппоқ
Мудом ёлғон сўйлайман эзилиб
Баъзида нимадандир кетаман қўрқиб
Гоҳ юраккинам қон бўлиб
Озаман ақлдан
Умримнинг сўнгигача яшайман хатолар-ла
ғамларда
Кучим адо бўлар бир бурда нон деб
Шаҳарларим кенгаяр ҳаво етишмас менга
Саховатим титрайди, шамолдаги япрокдай
Ҳаётимнинг дарёси шимилади қушларга
Бунча яқин келма Марснинг ўғлони
Нозик нитоҳимга ишонма кўп ҳам
Тун зулмати қоплади ер ва самони
Мен итдай очман

* 1950 йилларда матбуотда қандайдир Марсдан келган аппаратнинг ерга яқинлашганлиги тўғрисида хабарлар пайдо бўлган эди.

Фозил Ҳусни Доғларжа 1914 йилнинг 26 августида Истанбулда туғилган. Кулели Ҳарбий лицейини (1933) ва ҳарбий мактабни (1935) битирган. Шундан сўнг Матбуот ва Туризм Бош Бошқармасида, Меҳнат Вазирлиги Иш Назоратчиси бўлиб Истанбулда ишлаган (1952-60). Нафақага чиққандан кейин Истанбулда «Китоб» номли нашриёт ташкил қилган (1959 декабр), «Туркча» номли ойнома чиқарган (43 сон, 1960 йил, январ-1964 йил, июл). 1970 йилдан эътиборан нашриётни ёпиб, қолган умрини шеър ёзишга бағишлаган.
Илк шеъри «Истанбул» газетасида чиққан. («Секинлашган умр», 1933). 1933 йилдан эътиборан шеърларини кўпроқ «Истанбул», «Борлиқ», «Маданият ҳафтаси», «Юксал», «Оила», «Инқилобчи ёшлар», «Етти тепа», «Турк тили», «Янгилик», «Ватан», «Маданият дунёси», «Атач», «Чағри», «Турк юрти», «Даврим», «Йўл», «Адабиёт дунёси», «Елкан», «Папирос» каби журналларда чиқартирган. Биринчи шеърий китоби Ҳарбий мактабни битирган куни (1935 йил, 30 август) нашрдан чиққан. Иккинчи ва энг кўп рағбатга сазовор бўлган «Бола ва Аллоҳ» (1940) номли китобидан сўнг номи машҳур бўлди. Шакл ва мазмун жиҳатидан мутаносиб бу асари Жумҳурият даври шеъриятининг энг яхши намуналаридан бири ҳисобланади.
Ижодининг сўнгги йилларида асосан болаларга аталган шеърлар ёзди. «Чакрин достони» номли китоби билан 1946 йилда ЖХП (Жумҳурият Халқ Партияси) шеър мусобақасида учинчи даражали совринни, 1956, 1966 йилларда ҳам турли мукофотларни қўлга киритди. 1967 йили Америкадаги International Poetry Forum томонидан «Ҳаётдаги энг яхши турк шоири» дея эътироф этилди.
Асарлари: «Ҳавога чизилган дунё» (1935), «Бола ва Аллоҳ» (1940), «Яна» (1943), «Тош даври» (1945), «Она тупроқ» (1950), «Ғарб даври» (1958), «Мавлонода бўлиш» (1958), «Жазоир қўшиқлари» (французча, инглизча, арабча таржималари билан), «Чаноққалъа достони» (1965), «Тўрт қанотли қуш» (шеърларидан намуналар), «Тилдаги компьютер» (1992), «Маҳзун қўзи йиғиси» (1972), «Ер юзи болалари» (1974), «Ёзувларни севган айиқ» (1980), «Жин ўғлон» (Насриддин Афандининг болалиги 1981), «Ҳинд ва ҳиндча» (1981), «Қуёш чиқаргувчи» (1981), «Қочган айиқлар ўлкасида» кабилар.

Fozil Husni Dog’larja 1914 yilning 26 avgustida Istanbulda tug’ilgan. Kuleli Harbiy litseyini (1933) va harbiy maktabni (1935) bitirgan. Shundan so’ng Matbuot va Turizm Bosh Boshqarmasida, Mehnat Vazirligi Ish Nazoratchisi bo’lib Istanbulda ishlagan (1952-60). Nafaqaga chiqqandan keyin Istanbulda «Kitob» nomli nashriyot tashkil qilgan (1959 dekabr), «Turkcha» nomli oynoma chiqargan (43 son, 1960 yil, yanvar-1964 yil, iyul). 1970 yildan e’tiboran nashriyotni yopib, qolgan umrini she’r yozishga bag’ishlagan.
Ilk she’ri «Istanbul» gazetasida chiqqan. («Sekinlashgan umr», 1933). 1933 yildan e’tiboran she’rlarini ko’proq «Istanbul», «Borliq», «Madaniyat haftasi», «Yuksal», «Oila», «Inqilobchi yoshlar», «Yetti tepa», «Turk tili», «Yangilik», «Vatan», «Madaniyat dunyosi», «Atach», «Chag’ri», «Turk yurti», «Davrim», «Yo’l», «Adabiyot dunyosi», «Yelkan», «Papiros» kabi jurnallarda chiqartirgan. Birinchi she’riy kitobi Harbiy maktabni bitirgan kuni (1935 yil, 30 avgust) nashrdan chiqqan. Ikkinchi va eng ko’p rag’batga sazovor bo’lgan «Bola va Alloh» (1940) nomli kitobidan so’ng nomi mashhur bo’ldi. Shakl va mazmun jihatidan mutanosib bu asari Jumhuriyat davri she’riyatining eng yaxshi namunalaridan biri hisoblanadi.
Ijodining so’nggi yillarida asosan bolalarga atalgan she’rlar yozdi. «Chakrin dostoni» nomli kitobi bilan 1946 yilda JXP (Jumhuriyat Xalq Partiyasi) she’r musobaqasida uchinchi darajali sovrinni, 1956, 1966 yillarda ham turli mukofotlarni qo’lga kiritdi. 1967 yili Amerikadagi International Poetry Forum tomonidan «Hayotdagi eng yaxshi turk shoiri» deya e’tirof etildi.
Asarlari: «Havoga chizilgan dunyo» (1935), «Bola va Alloh» (1940), «Yana» (1943), «Tosh davri» (1945), «Ona tuproq» (1950), «G’arb davri» (1958), «Mavlonoda bo’lish» (1958), «Jazoir qo’shiqlari» (frantsuzcha, inglizcha, arabcha tarjimalari bilan), «Chanoqqal’a dostoni» (1965), «To’rt qanotli qush» (she’rlaridan namunalar), «Tildagi komp`yuter» (1992), «Mahzun qo’zi yig’isi» (1972), «Yer yuzi bolalari» (1974), «Yozuvlarni sevgan ayiq» (1980), «Jin o’g’lon» (Nasriddin Afandining bolaligi (1981), «Hind va hindcha» (1981), «Quyosh chiqarguvchi» (1981), «Qochgan ayiqlar o’lkasida» kabilar.

Fozil Husni Dog’larja
SHE’RLAR
Tilak Jo’ra tarjimasi

QARSHI

Bu o’tkinchi dunyoda
Davlatlar menga qarshi
Tog’larda uyg’onmisham
Haybatlar menga darshi

Qalbim ko’klarga kadar
Zulmatlar ichra bahor
Kecha suvlar maysalar
Otashlar menga karshi

Ishqimni ozod etdim
Ishqimning misoli yo’q
Ishqimni hudud degil
Lazzatlar menga qarshi

UZOQDA

Sariq suvga boqmishim
Sariq yaproq sochmishim
Men demam qushlardan so’r
Yurtdan qayga chiqmishim

Terakning bo’yi go’zal
Qizlarning o’yi go’zal
Qush bo’ldi qora tuproq
Avgustday oyi go’zal

Sevaman qush bo’lganni
Kechasi tush bo’lganni
Qo’lida oyog’ida
Qo’shig’i ish bo’lganni

Kechalar alla aytar
Kelinlar gulga ketar
Qush-la kelib ochligim
Tashqari yo’lga ketar

ILK OYDINLIKDA

Oqardimi g’orlarning ulug’vorligi
Uyg’ondimi qurtlar qushlar
Qorong’ilik quchgan tepalarning ortiga
Yanada olislardan cho’lpon yulduzi
Ochiqqan uyg’onganlarning hammasi
Onam xamirini qordimi
Erta sahar edi erta bahor
Tumandan namchil shoxlar g’uncha ochdimi
Yashab turipti yer yuzi
ko’k yuzi bilan qo’llar ham
Yashab turipti shamollar yashilligida qirlar
Bir ishq tufayli
Sas keldimi ohimiz ko’kka yetdimi

VUJUD

Bu johil ne istar
Yorab o’ngimdan chiqmish
Bu yomg’ir ne istar
Derazamdan uzun qish

Bu osmon ne istar
Qo’llarimdan har zamon
Bu bola ne istar
Yuziga boqqanim on

Soyamni bermas menga
Bu suvlar ne istar
Hech narsadan darak yo’q
Bu yo’llar ne istar

Bunday kelib ketishdan
Bu uylar ne istar
Oqshom tushguncha mendan
Bu vujud ne istar

OG’IRLIK

Siz ko’p yasharsiz
Tog’ nima der
Yulduz nima der qorong’ulikka
Qush nima der tong otarkan
Agar tushunmasangiz
Tuproqni toshni irmoqlarni
Kechani kunduzni
Fikrlarni
Sevmasangiz
Kulimsirab boqmasangiz
Bulutga dengizga o’rmonga
Siz juda ko’p yasharsiz

TUG’ILISH

Tug’iladi har kecha
Katta yaproqlarning ko’r uykusinda
Tug’ilar bir kuchli sanchiq; ichnnda dada
Kechaning
Tog’u toshu
Suvning
O’t va otash o’chgan vaqtida
Tug’ilar Afrika o’rmonlaridagi qoratanli
Qop-qora et ko’pikday jimirlar
Qop-qora et qimirlar
Qop-qora etlining hovuchlarinda
Qimirlar birdan-bir Ozodlik!

MENGA KO’RA

Menga ko’ra tog’
Yolg’izdir
Tog’ga ko’ra men
Uyqusiz
Men Tog’ga
Tog’ga
Ko’ra
Telbaman
Tog’
Menga
Ko’ra
Och
Tog’ga ko’ra men
Cho’zilolmayman
Balandmasman
Tog’ menga ko’ra
Xohlagan yeriga borolmas

YOMG’IRSIZ QISHLOQ

Ochman qora tuproq, tushunasanmi, ochman!
Qora ho’kiz-la barobar ochman, bu kecha.
Ho’kiz tushunar, ovutar uni tushuncha,
Men ham tushunaman, tushunaman — ochiqaman.

Ochman, qora tuproq, tushunasanmi, ochman,
Ochlikka chidab bo’lmas!
Ochofat tog’larda shimol shamoli uxlar,
Qushlar, baliqlar barcha hayvonlar uxlar.
Tamg’ali, yog’li yulduzlar asta so’narlar,
Cho’kar qorong’ilik.
Ochofat tog’larda shimol shamoli uxlar,
Ochlikda uxlab bo’lmas.

Ochlik qora dog’ yuzimizda, ochlik oqdir,
Dalalaru tepaliklar, odamlar ochdir,
Yomg’ir yog’mas bo’ldi, ekinlarki quridi,
Osmon buncha xafa, biz nima qildik, axir?
Ochlik qora dog’ yuzimizda, ochlik oqdir,
Ochlikda yashab bo’lmas.

OQ YURAK

Kuz oqshomlari
Yaproqlar to’kildi dudoqlariga
To’lishgan xotyanlarning

Mening anglaganimni
Ular anglay olmas
Kuz oqshomlari
Oz bo’lar
Toshning tomlarning suvning
Bozorlarning
Tangridan ko’rgani — oydinlik

Uylardan olisda sarvilar
Qop-qorayib sollanarkan
Negadir hech kimsa so’ylamas
Kuz oqshomlari
Ketganlar kelmas

Qo’llaryamga birikkan tuproqning sariq kuchi
Sevar
Umid qilar
Kutar tushunaman
Kuz oqshomlari

Tushsa ham ko’kragiga yaproqlar
To’lishgan xotinlarning
Kuz oqshomlari
Mening yolg’izligimni
Tushunmas ular

MARSDAN KELGAN ODAM*
Nahotki
Marsdan kelgan bo’lsang
Vataningmi o’sha olis yulduzcha
Vatan bu shunday bir joyki
Sen tug’ilib o’sgan go’sha
Istasang men senga o’z Vatanimdan
So’zlay ko’rgan-bilganimdan to’g’ri
Mana bu xasis boy mana bu ochko’z kimsa
Bunisi buzuq xotin u yodda qo’rqoq o’g’ri
Ko’rib turibsanki ahvolimiz yaxshimas sira
Biz o’zimizni yo’qotib qo’ydik XX asrda
Ayt-chi qaysi davr hokimdir sizda
Hey Marslik birodar ko’p yaqin kelma
Bilmaysanki seni bunda ne kutar
Qanday xavf-xatar saqlar
Bu og’izlar bu qo’llar

Gapir Marsda ham bormi urushlar
Tog’lar bag’rida yastanganmi vodiylar
Bilasizlarmi
o’qishni yozishni
sevishni yig’lashni
Onani olarkan eng so’nggi manzil
Sizda ham hasrat-la yig’larmi o’g’il
Sizlar ham atom yaratdinglarmi
Oilada qancha farzand tug’ilar
Ularni boqishga qodirmisizlar
Har bir yurakdagi musiqa hissi
Sukunat ostida to’lg’onadimi

Ey marslik birodar buncha yaqin kelma
Ko’zimdagi ezgulik shu’lasiga ishonma
Balki Iso payg’ambarni eshitgandirsan
Qonli salbda ko’kka ko’tarilgan
Men yomon odamman doimo yolg’iz
Nam tuproq oldi bag’riga otamni qizimni
Hayot va o’limning fahmiga yetmoq bo’lib
Umidsizlik bilan kasal qildim o’zimni

So’radim samodan payg’ambarlardan nechun
Menga sukut bilan javob berdi kora tun
Yeringiz g’amini yumshoqqina o’rab olgan
Muhit bormi sizlarda ham birodar
Sizlarning urushingiz tugar nima bilan
Sizlar topdingizmi xudoni
Yechdingizmi mash’um muammoni

Buncha yaqin kelma marslik birodar
Yaxshisi nima kilaylik ayt shuni
Bo’lmasa bizni butkul ado qilar
Shubha va yolg’onlar tutuni
Mening bir yilim to’rt fasl
Yozim juda ko’m-ko’k qishim juda oppoq
Mudom yolg’on so’ylayman ezilib
Ba’zida nimadandir ketaman qo’rqib
Goh yurakkinam qon bo’lib
Ozaman aqldan
Umrimning so’ngigacha yashayman xatolar-la
g’amlarda
Kuchim ado bo’lar bir burda non deb
Shaharlarim kengayar havo yetishmas menga
Saxovatim titraydi, shamoldagi yaprokday
Hayotimning daryosi shimiladi qushlarga
Buncha yaqin kelma Marsning o’g’loni
Nozik nitohimga ishonma ko’p ham
Tun zulmati qopladi yer va samoni
Men itday ochman

* 1950 yillarda matbuotda qandaydir Marsdan kelgan apparatning yerga yaqinlashganligi to’g’risida xabarlar paydo bo’lgan edi.