Абдулҳамид Чўлпон ҳаётлигида чоп этилган шеърий тўпламларининг асл нусхалари ва улар боғлиқ тадқиқотлари билан таништиришни давом этамиз. Шу пайтгача заҳматкаш ўзбек олими Хайрулла Исматуллаев (1937-2008) томонидан эълон қилинган Чўлпоннинг йилда нашр этилган «Ўзбек ёш шоирлари» ( 1922), «Уйғониш” (1922), ”Булоқлар” (1924), “Тонг Сирлари” (1926) тўпламлари ҳақидаги маълумотларни ва бу тўпламларга кирган шеърларини тақдим этдик. Бугун навбат шоирнинг ўзи тайёрлаган сўнгги шеърий китоблардан бири – “Соз” (1935) тўпламига етди.
“СОЗ” ТЎПЛАМИ ҲАҚИДА
Хайрулла Исматулла
Чўлпоннинг “Соз” тўпламига 26 та шеър киритилган. Бу шеърларни кўпинча адабиётшунослар “қизил шеърлар” деб аташади.
Шўро тарихидан аёнки, СССР ташкил этилганидан сўнг, 1924 йилдан кейин, барча республикалар ҳаётида аста-секинлик билан чекланишлар, тазйиқлар бошланди. Олдин кичик-кичик гуруҳлар, кейинчалик катта миқёсдаги халқ ҳаракатларига чек қўйилди, алоҳида ёрқин шахслар ҳибсга олиниб, йўқотиб юборила бошланди. Бу ҳол бизнинг Туркистон зиёлилари учун 1920-йилларнинг иккинчи ярми ва 30- йилларнинг бошидаёқ сир бўлмай қолганди.
Иқтидорли, буюк адибларга советлар қилган тазйиқларнинг бир томони борки, у шу кунларгача очиқ-ойдин тавсиф этилмаяпти, у ҳақда кўпроқ ёзилмаяпти. Бу – “махсус ташкилот”нинг ўзларига мухолифатда турган буюк инсонларнинг турмуш ўртоқларига [хотинларига ёки эрларига] жинсий таъсир ўтказиб, ўша оилани бузиш гуруҳи. Бу гуруҳ аъзоларининг ҳатти-ҳаракатлари СССРнинг Осиё қисмидаги ҳудудларда одатда ёпти-ёпти қилиб юборилган, бундай жирканч ҳаракатлар халқ ҳукмига қўйилмаган.
Маълумки, Чўлпон тўрт марта уйланган. Биринчи хотини Моҳирўй ҳамда иккинчи хотини Обида билан узоқ яшамаганлигининг сабаблари жуда аниқ эмас. Чўлпоннинг ҳар иккала хотини ҳам, айтишларича, анча чиройли ва одобли бўлган. Шоирнинг учинчи хотини махалласидаги гўзал қиз Солиҳа бўлиб, бу сафар халқнинг оғзига элак тутиб бўлмаган. Севгига асосланган Солиҳа билан Чўлпоннинг тинч, оилавий ҳаётига, биз юқорида эслатиб ўтган “махсус ташкилот”нинг махсус тайёрланган аъзоси Баҳром Иброҳимовнинг жинсий тазйиқи туфайли Чўлпоннинг бу оиласи ҳам бузилган [Бу ҳақда тўла маълумот олиш учун қаранг: Наим Каримов, Чўлпон , маърифий роман, “Шарқ” нашр., Тошкент, 2003, 350-353-бетлар].
Мавзудан бир оз чекиниш: 60-йилларнинг биринчи ярмида мен ТошДУ аспиранти эдим, ва табиийки, барча аспирантлар каби ҳар бир нарсага қизиқардим. Ўша йиллари Тошкентда бир миш-миш тарқалди. Эмишки, шоир Чўлпоннинг хотинига жинсий тажовуз қилган шахс чет элдан Тошкентга қайтиб келиб, Фанлар Академиясининг Шарқшунослик институтида ишлаётганмиш… Бу хабар биз ёшларни ўта даражада қизиқтирган эди. ФАнинг Шарқшунослик институтинини у ерда акам ишлаганлиги учун мен яхши билардим, Акам арабшунос бўлганлиги ва Чўлпон даврида нисбатан ёш бўлганлиги сабабли бу воқеага қизиқмади. Мен акамнинг домласи, улуғ олим ва буюк инсон Убайдулла Каримов домлага мурожаат қилдим, мақсадимни тушунтирдим. Убайдулла Каримов домла мени тушуниб, Баҳром Иброҳимов ҳақида барча билган ҳамда эшитган гапларни айтиб бергандилар. Ва ҳатто “Ана ўша киши Баҳром Иброҳимов бўлади,” деб менга кўрсатиб, “Лекин сиз у билан гаплашмаганингиз маъқул,”деб огоҳлантирган ҳам эдилар.
Мен у шахс билан, албатта, гаплашмаганман. Шундан сал ўтмай ФАнинг Шарқшунослик институтида партия мажлиси бўлиб, унда “махсус ташкилот”нинг вакиллари қатнашган ва “Нима сабабдан Баҳром Иброҳимов билан ҳеч ким гаплашмайди, уни чиқиштиришмайди?” деган масалани ҳал қилишга ҳаракат қилишган, Баҳром Иброҳимов уларнинг фойдали ходими эканлигига урғу беришган ва институт коллективини қаттиқ огоҳлантиришган…
Бироқ 60-йиллларнинг ўрталарига бориб, ҳеч ким ўша “махсус ташкилот”дан ҳам, унинг огоҳлантиришидан ҳам қўрқмайдиган бўлиб қолган эди.
Гапнинг хулосаси шуки, буюк шоир Чўлпоннинг қасдини зиё аҳли унинг душманидан мана шундай йўл билан олган эди…
***
Охирги марта Чўлпон Катя исмли рус қизига уйланган. Яна “махсус ташкилот”нинг одамлари гап тарқатишган: “Чўлпоннинг бу хотини рус эмас, балки руслашган немис экан. Қаранг, у “овчарка”ни – немис итини ҳам севади. Намунча, бу шоир немисни яхши кўрмаса?!.
Ўша йиллари Чўлпонга қарши мана шундай куракда турмайдиган бўҳтонлар билан ҳужум қилинаётган эди.
***
Ўтган асрнинг 30-йилларида адабиётимизнинг буюклари Чўлпон, Фитрат, Қодирий ҳамда уларнинг ҳамфикрлари ҳам қандай бало бостириб келаётганлигини сезишган ва унга қарши нимадир қилишга уринишган, тайёргарлик олиб боришга ҳаракат қилишган.
Абдулла Қодирийнинг “Обид Кетмон” қиссаси, Чўлпоннинг “Соз” тўпламига киритилган шеърлари мана шу қатағон даври яқинлашувида яратилган асарлар сирасига киради.
Биладиган одамларнинг айтишларига қараганда, ўша давр Ўзбекистон КП-нинг Биринчи котиби Акмал Икромов ва Республика Вазирлар Кенгашининг Раиси Файзулла Хўжаев ҳам мамлакатимизнинг етакчи ёзувчиларига ёрдам қўлини чўзишга ҳаракат қилишган экан. Шундай инсонларнинг гапларига кўра, Акмал Икромов Абдулла Қодирийга колхоз ҳаётидан бир асар ёзишни тавсия этиб, “Обид Кетмон” қиссаси тайёр бўлганидан сўнг, биринчи бўлиб уни ўзи ўқиб чиқиб, нашрга тавсия этган экан. Худди шунингдек, Файзулла Хўжаев Чўлпон ва Фитратларга ёрдам беришга ҳаракат этган. Даставвал, Чўлпонни 1921 йили Бухорога таклиф этиб, “Бухоро ахбори” газетасининг муҳарирлигига тайин қилган. Кейинчалик совет воқелигини ёритишга бағишланган шеърлар ёзишни тавсия этган.
1930-йиллардан бошлаб, Чўлпоннинг “Октябр”, “1 Май”, “” XVI -нчи”, “Диёрим”, “Янги мен”, “10 йил Ленинсиз”, ”Бизнинг Ватан”, “Бу куннинг шоири”, “Яна олдим созимни” каби шеърлари майдонга келган.
“Соз” тўпламига киритилган шеърлар ичидан, сиз, азиз ўқувчилар, шоирнинг “Уйғониш”, “Булоқлар” ҳамда “Тонг сирлари”га киритилган буюк ва гўзал асарларни топа олмайсиз. Аслида Чўлпон ижодининг энг чўққиси мана шу уч тўпламга киритилган шеърлар ҳисобланади.
Чўлпоннинг “Соз” шеърлар тўплами унчалик катта эмас; унга жами 26 шеър киритилган бўлиб, у фақат 44 саҳифадан иборат.
Мазкур тўпламдаги шеърларнинг бир нечтаси “Яна олдим созимни” тўпламида ҳам [Адабиёт ва Санъат нашриёти, Тошкент, 1991] берилган.
Мазкур тўпламдан шоирнинг ушбу шеърлари жой олган:
[Шоирнинг шеърлари “СОЗ” тўпламининг 7-бетидан бошланади. Чамаси, китобнинг 3-5-бетларидан “Сўзбоши” ёки “Кириш” жой олган бўлса керак. Кейинчалик, шоир ҳибсга олинганидан кейин, маълум сабабларга кўра у “йўқотилган”га ўхшайди.].
МУНДАРИЖА*
Шеърнинг номи _ бет
[1] Яна олдим созимни ………………………………………………………. 7
[2] Янги мен ……………………………………………………………,… 8-9
[3] Бир лавҳа (Шанхай воқеаларидан) ……………………………………… 10-11
[4] 10 йил Ленинсиз …………………………………………………………. 12-13
[5] Бизнинг Ватан (Эски йўлда) ……………………………………………… .14
[6] Қўшуқ (“Хуш келдингиз Хоразмга” куйига) ……………………………..15
[7] Бу куннинг шоири (Октябрнинг XVII йиллиги кунида) ……………………..16
[8] Ҳенри Ҳейнедан (Таржима)………………………………………………….17
[9] ЭМАР ………………………………………………………………18-19-20
[10] Хитой мотивлари. Хизматчи бола қўшуғи (Торт наърангни, Хитой”
пъесасида ўзини ўлдираётган хизматчи бола айтади) ………..…………..21
[11] Жан-зи ……………………………………………………………………….21
[12] Қадоқчи қўшуғи (“Ҳужум “ пъесасида Қашқарлик қадоқчи куйлайди
“Ушалди хумморим” куйига) ……………………………………………. 22
[13] Олисларга қарайман (Ла-Сзин-Ван шеъри; таржима) ……………………….. 22
[14] Ўрдак овози (Вей Ин У шеъри; таржима) ………………………………….. 23
[15] Тоғда тунадим… (Вей Ин У шеъри; таржима) …………………………….. 23
[16] Отмишларга (1934 йилда Москвада Юқори мактаб битирган отмиш
йигитимизга бағишланган) ……………………………………………24-25
[17] Чиммат қўшуғи (“Ўзганча”га) …………………………………… 26
[18] Октябр (7 ноябр) ………………………………………………27-28-29-30
[19] Эски йўлда. Дарё бўл (Ғафур Ғуломга) ………………………… .… 31
[20] Нил қизи (Биринчи қўшуқ) ………………………………………………. .32
[21] (Иккинчи қўшуқ) ……………………………………………….. 33
[22] I Май ………………………………………………………………….. 34-35
[23] Норин дарё ………………………………………………………….36-37-38
[24] XVI -нчи ……………………………………………………………,,…,39-40
[25] Куз …………………………………………………………………..…41-42
[26] Диёрим (Ўзбекистоннинг 10 йиллигига) ………………………………..43-44
ЧЎЛПОН
СОЗ
“Бир неча йил қантарғач,
Яна алдим созимни …”
Ўзбекистон Давлат Нашриёти Тошкент – 1935. 1)
1) 1935 йилги Лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбоси шу кунги ўзбек алифбосига бир қатор ҳолларда – унлиларда ҳам ва ундошларда ҳам мос келмайди. Шуни назарда тутиб, биз мазкур тўпламга кирган шеърларни ўтган асрда қўлланган Лотин алифбосида беришни лозим топмадик.
ЯНА ОЛДИМ СОЗИМНИ!
Бир неча йил қантарғач
Яна олдим созимни,
Энди айтиб йиғламас
Кўнгулдаги розимни.
Кўнгулдаги кудурат
Кўтарилди ниҳоят.
Энди, илҳом манбаи –
Қайнаб ётган шу ҳаёт!
Қилларидан созимнинг
Тўкилажак шан куйлар,
Ҳур ўлканинг хур қизи
Сингари қашанг** куйлар.
Қурулиш дастонлари
Пардалардан оқажак.
Эҳ, кўнгул, янги дардлар
Тағин сени ёқажак!
1934 йил, ноябр.
ЯНГИ МЕН 1)
Менда энди қайғулар йўқ,
Мен баҳорлар каби шанман.
Кечаларнинг ўлумига
Қаҳқаҳалар солган менман!
Ўлик руҳли кечалардан
Сир кутишлик менда йўқтур,
Мен истамам, – қора савдо,
Кишанингни мажнунга ур!
Менинг янги ватанимда
На мажнун бор, на-да занжир!
Мунда ҳар бир ишлаганнинг
Бахти қучоғида келур!
Мунда меҳнат бир ҳукумдор:
Амр этади, чарчатмайди,
Чунки машшоқ ўз созига
Севгисини йўқотмайди.
Мунда меҳнат қувнаб-қувнаб
Мўжизалар яратади.
Мунда ҳар кун шўх қўшиқлар,
Куйлар ила тонг отади.
Миллионларнинг бири каби
Мен ҳам ҳар кун тер тўкаман.
Ҳар кун янги ҳаяжонлар,
Зафарларга кўмиламан!
Миллионларнинг бири каби
Мен ҳам қувноқ, мен ҳам шанман,
Кечмишларнинг ўлимига
Қаҳқаҳалар солган менман!..
1934 йил, Август.
1) Бу шеърнинг асли Озарбайжон туркчасида ёзилган. [Шоир изоҳи].
БИР ЛАВҲА
(Шанхай воқеаларидан)
“Нагасаки” лиманидан жилди пароход,
Бир пароход эмас, балки улкан бир флот!
“Вампо” дарё сувларини қоплади тўлқин;
“Сизинван”нинг ҳавосини заҳарлик тутун –
Бир ҳафтадан бери бирдак босиб туради,
Тоғ тўплари кемаларга олов уради!
“Сеттилмент”дан ташқарида бу мудҳиш учиш
Кеча-кундуз оғир тушдай давом этади.
Оғир ўқлар ер бағрини ёриб титади!
Кенг майдонда ўликлар йўқ, ўлганлар сонсиз!
Кўп “маданий” уруш бўлди ўлуксиз, қонсиз:
Ҳар бир ўлук бир нечага бўлиниб кетган,
Ё қўлини, ё путини бирдан ғойб этган;
Бири қумлар орасида аранг кўринар,
Бири оёқ остларида қолиб сурунар …
Кўп “маданий” уруш эмиш – ўликсиз, қонсиз!
Обрўйлик бир газетда қайси виждонсиз
Шу мазмунда ёзув ёзиб жар чақиради.
Хўжайини дам чиқармай элни қиради!
Иккови ҳам “ваҳшийлар”ни йўлга солмоқчи,
Иккови ҳам “ваҳший эл”да туриб қолмоқчи,
Иккови ҳам “ваҳшийлар”ни ёмон кўради,
Кўча-кўйда кўринганда юз ўгиради.
Иккови ҳам “ваҳшийлар”нинг кучига хуштор!
“Ваҳшийлар”га бу севгидан нима фойда бор?
“Сеттилмент”дан учиб ўтди хунук қора қуш!
Ресторанда билинмади бу мудҳиш учиш,
Чунки унда жаз шовқини қулоқ ёради.
Ташқарида оч бир хитой ҳей ёлворади,
Ҳей ёлворади!..
1932 йил, феврал.
10 ЙИЛ ЛЕНИНСИЗ 1)
Ўн йилимиз, ўн йилимиз ўтди Ленинсиз!
Шу ўн йилда кемамизни шу очиқ денгиз
Ўз қаърига тортиб кўрди неча марталар!
Оҳ, нималар кечирмади бу буюк сафар!
Бизни очиқ денгизларга бошлаган Ленин,
Энг даҳшатли онларда ҳам – гўзал ва майин –
Кулишини тарк этмасдан, сурди кемани,
Ҳар этапда усталикла бурди кемани!
Энг биринчи тўлқинларни у билан енгдик,
У биринчи енгишларга қандай севиндик!..
Фақат 10 йил мундан бурун улуғ капитан
Кўзларини мангу* юмиб кетди орадан …
Очиқ денгиз қўйнидайди ҳали кемамиз,
Кемамизга жон бағишлаб бизлар ҳаммамиз,
Ундан сўнги тўлқинларга мунтазир эдик!
Фақат бутун кўнгулларда бир алам сездик…
Шунда бизнинг энг яхшимиз ва энг сарамиз
Сўз олди-да, миллионларга юзлана деди:
-“Ўлган одам ҳақиқатан зўр одам эди,
Кемамизни тўғри йўлга бошлаган эди,
Миллионларни зўр курашга ташлаган эди,
Унинг ўткур кўзларида “даҳо”2) порларди,
У ҳар қандай оғирлиқни тинч қаршиларди.
Бу бошланган катта ишни битирмак учун,
Кемамизни паккасига етирмак учун
Унинг улуғ тадбирига мухтож эдик биз…
… Энди бизни қўллаяжак у қолдирган из!
Биз у издан кемамизни сура берамиз,
У кўрсаткан тўғри йўлдан юра берамиз!
Унинг айткан сўзларидан машъал тутамиз,
У машъал-ла оғир йўлни босиб ўтамиз!.”
Шундай дегач энг яхшимиз ва энг сарамиз,
Кўзимизни унга томон тикдик ҳаммамиз,
Орамизда қандай қувват борлигин сездик,
“Хотиржам бўл, эй, кўзлари юмулган” дедик.
Энг сарамиз капитанлик ролини олди,
Кемамизни яна оғир йўлларга солди.
Кемамизни яна оғир йўлларга солди.
Тоғлар қадар тўлқунлар-ла олишиб ҳар кун,
Кечалари кундуз каби чалишиб ҳар кун,
Ҳар қадамда ўнгу-сўлга зарбалар бериб,
Бўронларга темирлардан қанотлар кериб,
Ленин унга қўйиб кеткан майин кулиш-ла
Кемамизни ўн йил бўйи сурди олдинга,
10 йил бўйи тўхтамасдан юрди олдинга.
Билаклари пўлат эди, кўкраги олов,
Унинг қайтмас изми билан забун бўлди ёв!
Очиқ денгиз ўртасида яна кемамиз,
Капитаннинг буйруғини кутиб ҳаммамиз,
-Улуғ Ленин чизиб кеткан йўлларга содиқ, –
XVII нчи даврамизни яна қуршадик.
Эй, инқилоб кемасини олдин сурган эр!
Қани, мана – бизлар тайёр:
Буйруғингни бер!..
1) Партиянинг XVII қурултойи чоғида ёзилган.
2) Гений [Шоир изоҳлари].
БИЗНИНГ ВАТАН
(Эски йўлда)
Ер юзинда ўзга бир олам эрур бизнинг ватан,
Бошқа ҳар бир ўлкадан кенг, ҳар диёрдан каттакон.
Ҳар томондан юксалиш сорига ташлаб зўр қадам,
Дашту-саҳроси анинг гул-гул очилмишдир чаман!
Дарёси, аввалгидек, ердан олиб қочмас ўзин,
Чунки пойига унинг маҳкам урулмишдир кишан.
Мунда меҳнат – ҳурлик олган, барча меҳнат аҳли – ҳур,
Кимки меҳнат қилса – қувноқ, кимки меҳнат қилса – шан.
Фан билан меҳнат иковлон қўл беришкан, иттифоқ,
Эркин-эркин яйрашиб, ижод этар меҳнат ва фан!
Янги жамият қуриб, дунёга ўрнак бўлгали
Барча меҳнат аҳли бирга, ҳамма бир жон, бир бадан.
Бу ватанни жон билан сақлашга, Чўлпон, ҳозир ўл,
Кимки қасд этса анга, кийсин пушаймондин кафан!
1934 йил, август.
ҚЎШУҚ*
(“Хуш келдингиз Хоразмга” куйига)
Бузиб эски турмушларни,
Бажардингиз зўр ишларни;
Адо қилинг юмушларни,
Ҳорманг энди, колхозчилар!
Оқ олтинлар ривожланди,
Кўп ишлаган, кўп қозонди,
Меҳнат душманлари ёнди,
Ҳорманг энди, колхозчилар!
Интизомни жойланг сафга,
Ғайрат солиб ҳар тарафга –
Эришдингиз зўр шарафга,
Ҳорманг энди, колхозчилар!
Қўлга олиб тупроқ-конни,
Азиз кўриб ишлаганни –
Бажардингиз зўр планни;
Ҳорманг энди, колхозчилар!
Фирқа сизнинг раҳбарингиз,
Бузулмайди сафларингиз,
Шараф тўла дафтарингиз,
Ҳорманг энди, колхозчилар!
1933 йил.
БУ КУННИНГ ШОИРИ
(Октябрнинг XVII йиллиги кунида)
Шоирнинг қалами кўнгилдан куч олиб
-Шу куннинг шанига –
Ҳар йил бир янги куй тўқийди.
Шу улуғ кунларда миллионлар олдида,
Муаззам майдонда ўқийди!
Шоирнинг кўнглида барқ урган туйғулар
Муаззам майдонлар туйғуси!
Чўллардан жаннатлар яраткан янги синф –
Миллионлар, миллионлар туйғуси!
Миллионлар тилмочи – янги синф шоири
-Бу кунга бағишлаб-
Ҳар йил бир янги куй тўқиркан,
У куйни ҳар жойда , ҳар колхоз аъзоси,
Ҳар совхоз ишчиси ўқуркан;
Ҳар ишчи дастгоҳ бошида ўзича,
У куйни оҳиста куйларкан,
Шоирнинг ўзини кўрмаган пионер
Шеърининг махтовин сўйларкан;
Шоир ҳам миллионнинг биттаси бўлганин,
Ҳар жойда, ҳар онда сезади;
“Бу ишим – миллионлар иши!” деб ўйлайди,
-Ва муни-
Ҳам жонда, ҳам қонда сезади!..
1934 йил, ноябр.
ҲЕНРИХ ҲЕЙНЕдан
(Таржима)
Ҳамма эснаб турди, қулоқ солмади,
Қайғумни гапириб берган вақтимда.
Мени алқамаган киши қолмади,
Қайғумни назимга терган вақтимда.
1927 йил, март.
ЭМАР
Ҳали ҳам арабчанинг,
Узун думлик “я”сини,
Атторлик растасининг
Атирли хулжасини –
У ёқа камзулининг
Чўнтагида сақлайди…
Мажлис бўлса, сўз олиб,
-Қичқирмоқдан йўталиб –
Лотинчани “ёқлайди”…
Кўча-куйда оғзидан
-Бир томчи ҳам! – ярамас,
Зарарлик сўз тўкмайди.
Раис дегандай: “эпчил,
Иш дегандан қўрқмайди!”
Колхоз унинг фикрича,
Гуллайдиган бир нарса!
Фақат, “шўро бир озроқ,
Кенглик билан қараса…
Ки яъни:
Олиқ-солиқнинг,
Коммунист – фирқаликнинг
Ипини тортиб қўйса…
-Муштумзўрсан, Матмуса,
Тур нарига! – демаса,
Молияда ўтирган
“Шўро душманлари”га
Кўп ҳам ҳурлик бермаса…
Бозорларни ёпмаса,
Ёт унсурни топмаса!”
Шунда: колхоз гуллайди;
Эл барчаси бир бўлиб,
Колхоз душманларига
Муштини тугунлайди!..”
* * *
Ҳали хам арабчанинг
Узун думлик “нун”ини
Дастмоя қилиб олиб,
Баъзи эчки эмарлар –
Ейди колхоз нонини!
Хорижда дўстлари бор,
Оқ ниқобли газетда
Сўкадилар колхозни;
У қутурган бўрилар
Сўкадилар – ошикор,
Кўнгулдаги заҳарни
Тўкадилар – ошикор!
Сунгилар, кеча-кундуз,
Уларни, чегарада
Кузатиб ялтирайди!
Беригилар солмайди
Кимсага қовоғини;
Дойим кулиб туради.
Қўллари ишдан кўпроқ,
Чаппаклардан қаварган…
Ҳар тадбирга тарафдор,
Ах, қандай яхши “дўстлар”!
Улар бизнинг орада;
Ҳар қонаган ярада –
Ўткур тирноқлари бор!
Ҳар бир доғдан, қорадан,
Пучак бўлган сарадан –
Хиёнатлари томар!…
Ҳали хам арабчанинг
Даманалик “мим”ини
Тортиб қоғоз бетига
Эмар колхоз мингини!
Ҳар куни туя қилиб
Миллионларнинг нонини,
Оқлайди жон борича
Ўз синфий виждонини!..
Хитой мотивлари
ХИЗМАТЧИ БОЛА ҚЎШУҒИ
(“Торт наърангни, Хитой” песса*сида ўзини
ўлдираётган хизматчи бола айтади).
Томиримни ҳакимлар қачон кўради?
Жон олувчи бўронлар қачон юради?
Куз барглари тўкилди: сап-сариқ сомон!
Йўқсулларга тириклик ўлимдан ёмон…
Бу қоронғи кечалар бойлар учун соз,
Биздек бояқишларга ўлумдан ҳам ноз…
1928 йил.
ЖАН-ЗИ
Шоли десанг, доирангда, Жан-зи,
Бошоқлари ҳар ёнда, Жан-зи,
Бойлар ҳар кун ош еса, Жан-зи,
Камбағаллар ҳайрон-да, Жан-зи.
Қамиш баланд ўсади, Жан-зи,
Ўсиб йўлни тўсади, Жан-зи,
Ҳамма чиққан, генарал, Жан-зи,
Камбағални кесади, Жан-зи.
1928 йил.
ҚАДОҚЧИ ҚЎШУҒИ
(“Ҳужум” песасида қашқарлик қадоқчи куйлайди. “Ушалди хумморим” куйига)
Ҳаволарда қулоч отиб келган турналар,
Бизнинг Қашқар эллариндан йўқми бир хабар?
Бизнинг эллар довонларнинг кетида қолди,
Золим фалак бошимга айрилиқ солди…
Олис йўлларга қараб телмирган ёрим,
Бу йил қайтай десам, найлай*, етмас мадорим!
Ҳаволарда қаторлашиб учкан** турналар,
Омонда*** борми элда қолған ота-оналар?,,
1927 йил.
ОЛИСЛАРГА ҚАРАЙМАН
(Лу-Сзин-Ван; таржима)
Туғилған ерлардан айрилиб
Яшайман шу йироқ “Сан-ба”да.
Бир куни шипангдан қайрилиб
Қарадим: баҳор кўп озода…
Толғали сойларнинг бўйида
Бир таниш кишини кўрмасам,
У олис элимнинг ўйида
Мумкинми ёнмасам, куймасам?
ЎРДАК ОВОЗИ
(Вей Ин У шеъри; таржима)
Севгили юртимни қолдириб келдим
Йироқда,.. йироқда… алла қайларда.
Баъзида ўйлайман ёниб юрагим:
“Аҳ, қачон бўламан ўскан жойларда?”
“Ху-Ан-Нан” оқшоми…
Куз фасли…
Ёғмир…
Мунғайиб тураман болахонамда.
Тинглайман: учмоқда тепамда, томда –
Юртимдан келувчи ўрдаклар гур-гур!
1930 йил
ТОҒДА ТУНАДИМ…
(Вей Ин шеъри; таржима)
Шу юксак тоғларнинг бошига
Учағон булут ҳам етолмас.
Ҳар томон туманли…
Қуюқ нилгунлик…
Кўзларни хиралик ва парда босмоқда.
Тонг чоғи…
Бир дамда мингларча дарахтда
-Дам очиб, дам ёпиб-
Нурларла ўйнар ой.
Саноқсиз тоғларнинг кетида,
Кузларнинг мусаффо сувлари
Тубанга чопмоқда…
1930 йил
ОЛТМИШЛАРГА
(1934 йилда Москвада Юқори мактаб битирган олтмиш йигитимизга бағишланған)
Эй, 60 баҳодир,
60 азамат!
Сизга чин кўнгулдан
Олқиш ва хурмат!
Эй, 60 азамат,
60 курашчи!
Машина бошида
Кутади ишчи!
Эй, 60 курашчи,
60 билимдон!
Далада кутади
Колхозчи деҳқан.
Сиз буюк ўлкада,
Буюк ишдасиз!
Тарихда мисли йўқ
Қурулишдасиз!
Букунги кунингиз
Шонли ва порлоқ.
Эртаги кунингиз
Яна шонлироқ!
Сиз ўқиб чиққансиз
Яратмоқ учун;
Дунёни биз томон
Қаратмоқ учун.
Сиз ўқиб чиққансиз
Ободлик учун.
Яшатиш, яшнатиш
Ва шодлик учун.
Сизнинг билимингиз
– Иш билан бирга,
Севинчлар сочади
Осмонга, ерга!
Ўшқириб келмайди
Фабрикачи бой.
Ишлайсиз эртанинг
Ғамини қилмай!
Эртанинг ипи ҳам
Ўз қўлингизда.
Ўтилмас ғов йўқдир
Бу йўлингизда.
Борингиз, билакни
Маҳкам шимариб,
Ёруғлик сочингиз,
Зулматни ёриб!
Билимни иш билан
Ясантирингиз!
Ишни ҳам билимга
Хўп қондирингиз!
Эй, 60 билимдон,
60 инженер!
Улуғ ватанингга
Билимингни бер!
1934 йил, Июн.
ЧИММАТ ҚЎШУҒИ
(“Ўзганча”га)
-Чимматимни кўтариб кўрди хушторим,
Дедим: “Тирикликда шудир мозорим!”
Чимматимнинг қиллари юзимга ботар,
Бу қафаслар ичида қачон тонг отар?
Чимматимни ташласам, ҳеч ким олмайди,
Ота-онам ҳолимга назар солмайди.
“Чиммат ”, “чашвон” дегани ҳаммаси бир гап,
Кўп чиройлик кўзларнинг ёшига сабаб…
Чиммат теккан юзларим сўлиб боради,
Кўнгулдаги умидларим ўлиб боради…
Чимматимни ирғитай, ушла, хушторим!
-Паранжини қўшиб ташла, озодсан, ёрим!
1927 йил, феврал.
ОКТЯБР (7-Ноябр)
1
Эй, букун, эй бу кун
Дунёлар сарсилди!
Фикрлар, хаёллар,
Рўёлар сарсилди!
Эй, букун оловлар
Дунёни ёндирди!
Инсонлар оч ерни
Қонларга қондирди!
Эй, букун кўкларда
Қуёшлар тутулди.
Эй, букун шамоллар,
Бўронлар қутурди!
Эй, букун жаҳаннам
Оловлар пушкурди;
Эй, букун вулқонлар
Зулматка тукурди!*,
Эй, букун чақмоқлар
Чақдилар, чақдилар…
Эй, букун тўфонлар
Оқдилар, оқдилар…
Эй, букун дўл келиб,
Оламни йиққан кун!
Эй, букун куррамиз
Меҳвардан чиққан кун!..
2
Йўқ, дўстим, ҳовлиқма,
Хаёлга берилма,
Ортиқча ҳашамга
Берилиб, сўз дема.
Ҳеч нарса бўлмади:
На тўфон, на вулқон.
Ёлғиз, хақ йўлларда
Оқди қон, оқди қон…
Ёлғиз бир ҳаракат,
Қимирлаш кўрилди,
Чайладан чиқилиб,
Ўрдага юрилди.
Осилди “йўқ” – ”бор”га,
Йўқсуллар бойларга,
(Ҳеч нарса бўлмади
Кун, булут, ойларга.
Табиат жим қолди;
На иссиқ, на совуқ.
Октябр ойида,
Куз кеткан,
Қиш ёвуқ.)
Қўзғолди оч қолған,
Энтиккан, бир йиғин,
Ўлимнинг кўзига
Кўз тиккан бир йиғин.
Қўзғалди бечора,
Яланғоч жамият,
Кўксида ёнарди,
Лекин бир ҳамият!
Ўлимга завқ ила
Судраган ҳамият!
Ўлимдан ўзгани
Кўрмаган ҳамият!
Ҳамият, ё ғазаб,
Ё шиддат…
Бари бир!
Ёлғиз у – дунёнинг
Фотихи, оламгир!
Ана шул ҳамият,
Ана шул жамият,
Ана шул ирода,
Ана шул хақ ният
Золимнинг қўлидан
Қудратни олди-да,
Ўзининг махсули –
Зиндонга солди-да,
Ўзича яшашнинг
Йўлини қаради,
Ўзига бир олам
Қурмоққа яради.
Шугина:
Дўл келиб,
Оламни йиқмади,
Ва ернинг курраси
Мехвардан чиқмади.
3
У куннинг куйи ҳам,
Шеъри ҳам кўп содда,
Лекин у соддалик,
Равонлик олдида:
Дўлларнинг оламни йиқиши:
Ҳечдир!
Курранинг меҳвардан чиқиши:
Ҳечдир!
1930 йил.
Эски йўлда:
ДАРЁ БЎЙИ
(Ғафур Ғуломга)
Бу Учқўрғон ажаб обу-ҳавоси дилнавоз эрмиш,
Хусусан дарёнинг қирғоқлари куз фасли соз эрмиш.
Талатум айлашиб сувлар чопармиш телба мажнундек,
Қирғоқлар бевафо маҳбублардек йўлда ғоз эрмиш…
Тиниқ ой нурлари сувлар юзинда ўйнашиб тунлар,
Тонг отгунча уларнинг ишлари минг турфа ноз эрмиш.
Бўлак жойларда тан роҳат тополмай чекса заҳматлар,
Бутун ёз ўткунча дарё сувида “аббоз” эрмиш..
Кўриб Норинни 1) таъби уриб, бир-икки сўз айткан
Аруздан баҳрасиз бир – Чўлпон отлиқ бенамоз эрмиш.
1931 йил, август.
1) Фарғона водийсидаги Норин дарёси. Шоир изоҳи].
НИЛ ҚИЗИ
(Биринчи қўшуқ)
Гўзал Нил бўйидан
“Фаллоҳ”1) қизиман.
Аҳромлар йўлида
Карвон изиман.
Тошқиндан туғилдим
Эрта баҳорда,
Илиқ нурлар эмдим
Кундан наҳорда.
Тўкилган хурмолар
Емишим бўлди…
Оловли севгилар
Елга тутилди.
Севганим қул бўлиб
Сотилиб кетди;
Мингларча қулларга
Қотилиб кетди…
Бутун ҳаётимни
Бир заҳар сирди:
Қўйнимга севмаган
Бир эркак кирди!
Онамдан айрилдим
“Она” дегунча,
Отамни кўрмадим
Кўзим тўйгунча…
Нилнинг баракаси
Дунёга татир;
“Фаллоҳ”нинг бахтини
Кимлар уйғотур?..
1) Миср деҳқони [Шоир изоҳи].
(Иккинчи қўшуқ)
Мунбит Нилнинг меҳнатсевар “фаллоҳ” қизийдим,
Мунбит ерлар, далаларнинг шан юлдузийдим.
Нил сувлари қирғоқлардан ошгач туғилдим,
Кўзни очгач, қум аралаш сувларга кулдим.
Бошқалардай бу дунёга яйраб келувдим,
Оиламга, бир қуш каби, сайраб келувдим.
Бу унумли тупроқларда тўярман дердим,
Ёшлигимда бор меҳримни шуларга бердим.
Кеча-кундуз ишлаганим қора ер бўлди,
Бор кучимни хашлаганим қора ер бўлди.
Меҳнатимга роҳат кўриб, яйрайин дердим,
Хурмозорлар орасида сайрайин дердим!
Фақат дунё йўқсулларга жуда тор экан,
Золим фалак йўқсуллар-ла кўп ўйнар экан…
Ёш умримни меҳнат билан нобуд қилдилар,
Ўлмай туриб, кенг дунёни тобут қилдилар.
1934 йил, март.
1 МАЙ
1.
Бу буюк кун йиллар бўйи зўр ўрмонларнинг
Қуёш тушмас жойларида қарши олинди.
Ёхуд чуқур ва қоронғи ертўлаларнинг
Зах бағрида нафас, баъзан, ичка солинди.
Қизил байроқ алангадек ловуллар экан,
Хуштак чалиб ўтган ўқлар бағрини тилди.
Уни қўлдан бермайман деб Май кунларида
Кўп ишчилар тикланолмас бўлиб йиқилди.
Эй буюк кун, ҳар йил келиб, ўз теграсига
Қуйилардан янги-янги қувват тўпларди,
16 йил бундан бурун кеч куз фаслида
У зўр қувват душманларнинг сафини ёрди!
2.
Шундан бери у зўр кунни, ҳар келганида,
Миллион-миллион кулар юзлар қарши олади.
Байналминал* овозлари юксалар экан,
Бор шундайлар нафасини ичка солади…
Миллион-миллион кулар юзлар ҳар йил шу кунда
Бир қайрилиб – ўтканлари йўлга қарайлар:
Шундай улуғ довонларни нечик ошганлар,
Нечик мунча тез кетканлар … англаёлмайлар.
Тарих бўйи ҳеч бир қувват ботинолмаган
Жуда оғир, жуда мушкил бир йўлни тутиб;
Ўтиш учун лоақал икки-уч аср
Керак бўлган узун йўлни беш йилда ўтиб,
Қари тарих бетларига шараф битканлар,
Ер юзини ҳайрон қилиб гангиратканлар!
Фақат, яна қизил байроқ ҳилпирар экан,
Миллионларнинг ўткур кўзи – тағин йўлларда.
Янги ҳаёт, синфсиз ҳаёт қуриш истаги:
Миллион-миллион
Эркак, хотин, қиз, ўғилларда!…
1933 йил, май.
НОРИН ДАРЁ
Бош кўтарган қуллар каби ҳиддат билан,
Хужум қилган қўшин каби шиддат билан
Тўлқинлардан ўркач отиб юксакларга,
Аччиқ билан ўзни уриб тирсакларга,
Оч йўлбарсдай наъра тортиб келишинг бор!
Асов отдай телбаланиб елишинг бор!
Бир оз тўхтаб, дам олишни билмайсан ҳеч!
Ҳей*, чопасан, югурасан – эртаю-кеч!
Ўкуришинг авж олади кечалари!!
Юракларга хавф солади кечалари!
Кечаларнинг жимлигини битирасан!**
Аммо лекин жинниликни қотирасан!
Йўлларингда оч саҳролар энтикади.
Ташна тупроқ суқи кириб кўз тикади!
Қуриб ёткан ариқларнинг кўзи сенда!
Кўп бўғиннинг ҳасрат тўла сўзи сенда!
Сенда, кошки бир айланиб қараш бўлса,
Қирғоқлардан*** ҳолу-аҳвол сўраш бўлса!
Шу оқиш-ла юз йилларни оқизғон – сен!
Кўп бўғинни товутига ётқизғон – сен!
Сенга қолса шу оқишла яна юз йил,
Яна минг йил, мингларча йил…
Бас энди! Бил:
Юз йилларнинг ихтиёри сенда эмас!
Одам бугун ҳеч бир кучка банда эмас!
Сен, азамат, шундай ердан ўтасанким,
Сенга ўхшаш узиқора дарёлар – жим,
Ўкурмасдан, бўкурмасдан оқадилар;
Буйруқ кутиб, қирғоқларға боқадилар!
Сендан асов, сендан ёмон дарёлар ҳам
Бўйин эгиб келиштилар бирам-бирам!
“Днепир”ни билармидинг ? – Бола эди!
“Мен телбага кишан борми, қалай?” дерди.
Озод меҳнат бир ҳамлада ушлаб олиб,
Оз фурсатда одам қилиб – йўлга солиб,
Ўз эркида ўйнатади у телбангни!
Шошма, ҳали, тизгинлайди бир кун …
“Ганг”ни…1)
Сен мағрурсан! Сенга, ҳали тегмаганлар,
Сенинг темир иродангни эгмаганлар.
Ҳали сени пўлат қўлға олмаганлар,
Йўлларингни оч чўлларга солмаганлар,
Қуриб ёткан ариқларға оққанинг йўқ!
Оқ олтиндан шокилдалар таққанинг йўқ!
Электрик юлдузларни ёққанинг йўқ!
Лампа кўз-ла мамлакатка боққанин тўқ!
Эрта-индин сен жиннига тегажаклар!
Иродангни – метин бўлсин – эгажаклар!
Сени пўлат қўллариға олажаклар!
Йўлларингни оч чўлларга солажаклар!
Қуриб ёткан ариқларға оқажаксан!
Оқ олтиндан шокилдалар тақажаксан!
Электрик юлдузларни ёқажаксан!
Лампа кўз-ла мамлакатка боқажаксан!
Ниагара 2) қари, сендан анча катта,
Днепр ҳам ундан кичик шу фурсатда.
Ниагара кўпдан бери тизгинланган.
Унинг асов елкасига одам минган.
Фақат уни, биласанми, кимнинг қули?
Паррасини айлантирган кимнинг пули?
Бошқаларнинг терисини оқизғанлар,
Банкларга пулларини ётқизғонлар,
Йўқсулларни зулук каби сўрувчилар,
Манфаъатка ўзларини урувчилар,
Бировларнинг елкасида яшовчилар,
Миллионларнинг луқмасини ошовчилар!
Днепр-ла сенинг ўрнинг ундан юксак!
Сизга эга: буюк меҳнат, улуғ емак!
Сизга эга; ўз кучи-ла ишловчилар;
Луқмасини ҳалол қилиб тишловчилар!
Қул зотини озодликка бошловчилар,
Хақ курашга миллионларни ташловчилар!
Улар сизни ҳақ йўлларда оқизажак,
Кўз нуридай азиз қилиб боқизаяк!
Ҳеч бир кучни қўймаяжак тексин сизга!
Қонға боткан қўлларини эгсин сизга!
1934 йил, март
1) Ҳиндистонда каттакон дарё [Шоир изоҳи].
2) Амриқада машҳур шар-шара (шалола) [Шоир изоҳи]..
XVI -нчи.
Ўн олти мартаба тўпландик бизлар –
Тутқун оталарнинг эркин авлоди.
Пўлатдек пишиқлик, матонат берди
Темир кишиларнинг даҳшатли ёди.
Ўн олти мартаба тўпландик бизлар
Асрнинг чораги ўтмасдан туриб,
Биз, янги етишкан – навқирон кучмиз.
Матлабга етамиз чопиб, югуриб.
Бизнинг асабимиз неча минг йиллар
Кишанлар остида шу қадар пишди,
Ки шунча оғирлик ичида асло
Шошмадик, душманлар ҳайрон қолишди!
Бизнинг сафимизни оралаб баъзан
Душманнинг заҳарлик фикри кирса-да,
Биз сергак одамлар ва қаршимизда
Сақланиб қололмас ҳеч қандай парда!
Бизнинг йўлимизда оғирлик сонсиз,
Бирма-бир уларни енгмай қўймаймиз!
Биздаги бу иймон сенда йўқ асло,
Эй душман, негаким: кўнглимиз тамиз!
Ўн олти мартаба тўпланиб бизлар
Режалар тортишдик янги ишларга.
Нима дейишини билмайди душман,
Бир* режа бўйича югуришларга!
Ўн олти мартаба тўпланиб бизлар
Қўл солдик ҳаётнинг томирларига!
Ўзимиз хаётни тебратувчи куч!
Жонлилар қайрилиб боқмаяжаклар,
Шафақлар қизариб оқмаяжаклар,
Ўлим олқишини юксалтиражак,
Зулмат ғурублардан салом беражак:
Ҳаётнинг ёлғончи амирларига!…
1930 йил, июл.
КУЗ
Дарахтлар танига тирмашди изғирин,
Шохларга илондай чирмашди изғирин.
Қўллари баргларнинг бетида сурунди,
Баргларнинг бандини қирт этиб кесишка
Урунди…
Ер бети қопланди малла ранг чойшап-ла;
Боқчалар* ранг-баранг чойшап-ла!
Қиш, қиров орқали жўнатти номасин,
Яқинда чалажак ёқимсиз нағмасин…
Гуппи тўн вазминин солажак бус-бутун,
Ишига қайтажак ўт, ўтин!
Лекин биз қош-қовоқ солмаймиз куз каби,
Юзларга ғам ранги олмаймиз куз каби.
Юлдуздай ёнувчи кўзларни ўйнатиб,
Шу катта,
Думалоқ курранинг –
6-дан бирига қараймиз!
Қишу-ёз
Бир хилда ишлаган,
Шу тинмас
Ва саёқ курранинг
6 дан 5 ини ўзига қаратган;
Ишлаш-ла тишлаган
Ерига қараймиз!
Ишлашда – буюк завқ,
Меҳнатда – улуғ шавқ,
Ижодда – ўлмаслик
Ва фоний бўлмаслик
Кўрамиз!
Кузда ҳам,
Қишда ҳам,
Баҳорлар шавқи-ла,
Айланар куррамиз!
Майли,
Ҳар дарахтка тирмашсин изғирин!
Шохларга, илондай чирмашсин изғирин!
Майлига,
Қиш агар
Йўлласа номасин!
Бошласа
Бетаъсир,
Ёқимсиз нағмасин
Биз
Қишдан
Ёзларнинг ризқини оламиз!
Қишни ҳам,
Ёзни ҳам
Режага соламиз!..
1934 йил, ноябр.
ДИЁРИМ*
(Ўзбекистоннинг 10 йиллигига)
Титилиб, ўқилмас бўлганда тарихинг,
Ҳасрат-ла аламга тўлганда тарихинг,
Хазоннинг баргидай сўлганда тарихинг –
Кўзимнинг нурини аямай ўқидим.
Ҳеч қайдан мен куткан зарварақ чиқмади,
Игнадек ялтираб бир варақ чиқмади,
Ҳасрат-ла аламга бир қироқ чиқмади –
Миямда беҳуда хаёллар тўқидим…
Ҳар ерда бош кесар хонларнинг таърифи,
Беҳуда шуҳратлар, шонларнинг таърифи,
Дарёдек оқувчи қонларнинг таърифи –
Шул эди минг йиллаб битилган тарихинг.
Фуқаро ким эди одам деб саналса?
Бир раҳбар кўрдими жон бериб, жон олса?
Бир ҳаким топдими бемордан қон олса?
Шул эди саждалар этилган тарихинг.
Бемаъни тарихни ёндирди инқилоб,
Сен қўйғон талабни қондирди инқилоб,
Қарғалғон* кечмишдан тондирди инқилоб –
Келажак меҳрини кўнгулга жо айлаб!
Шоирлар, адиблар, ҳакимлар ёнмади,
Маъқулдан, инқилоб, ҳеч қачон тонмади,
Кечмишнинг барчасин сафсата санмади;
Ўрганиб ётади кечнишни бел бойлаб.
Диёрим, каттакон рўзғорда бир тансан,
Қандай жой, нима иш, кўп яхши билгансан,
Дунёга янгидан туғилиб келгансан;
10 йилда бошқатдан ясанди тарихинг!
Дунёлар тарихи жой берди кўксидан,
Хавфинг йўқ гардишнинг ҳар қанча аксидан,
Йўлдошинг – меҳнатдир, ўртоғинг – илму-фан;
Тарихлик номини қозонди тарихинг!..
1934 йил, ноябр.
ИЗОҲЛАР
1-бет: * Китобнинг бизга етиб келган нусхасида “МУНДАРИЖА” берилмаган.
“Мундарижа”ни ўзимиз киритдик,
** қашанг – шўх [шоир изоҳи].
8-бет: * Бу шеърнинг асли Озарбайжон туркчасида ёзилган [шоир изоҳи].
12-бет: * Партиянинг XVII қурултойи чоғида ёзилган [шоир изоҳи].
** Бу сўз асл нусхада “манги” деб берилган.
*** “даҳо” – гений [шоир изоҳи].
15-бет: Шоир хамма вақт “қўшуқ” деб ёзади. Биз кўп ўринларда шоирнинг
ўз услубини сақлаб қолишга ҳаракат қилдик.
21-бет:`* Шоир “пъеса” сўзини шундай ёзган.
22-бет: * “найлай” сўзи О.Ш.да ишлатилмаган, “тушириб” қолдирилган кўринади. [О.Ш. = Озод Шарафиддинов масъул муҳаррирлигида чиққан “Чўлпон, Яна олдим созимни”, Тошкент, 1991 йил].
** Чўлпон шеърияти тилида ўтган замон сифатдоши ясаш учун жарангсиз ундошлардан кейин –кан қўшимчаси қўшилади: ўт-ўт+кан > ўткан; уч+кан> учкан.
*** О.Ш. нашрида бу ибора “омон борми” деб берилган.
27-бет: * Асл нусхадаги “зулматка тукурди” О.Ш. нашрида “зулматга тупурди” деб берилган.
32-бет: * фаллоҳ – Миср деҳқони [Шоир изоҳи].
34-бет: * Шоир бу сўзнинг шева шакли “байналмилал”ни қўллаган,
36-бет: * О.Ш. нашрида [Қаранг: 546-бет] “Ҳей” сўзи “Қай” деб берилган.
** Бу сўз биринчи лотинча нашрда “батирасан” шаклида хато терилган.
*** Биринчи лотинча нашрда бу сўз “Қрақлардан” (36-бет) шаклида хато терилган.
37-бет: *Ҳиндистондаги катта дарё [Шоир изоҳи]
** Америкадаги машҳур шаршара [Шоир изоҳи]..
40-бет: * О,Ш. нашрида бу сўз “бу” деб [536-бет] хато ўқилган.
43-бет: * Лотин алифбосига асосланган биринчи нашрда “Диярми” шаклида хато берилган.
Нашрга тайёрловчи, сўзбоши ва изоҳлар муаллифи Хайрулла Х.Исматулла, АҚШ.
Abdulhamid Cho’lpon hayotligida chop etilgan she’riy to’plamlarining asl nusxalari va ular bog’liq tadqiqotlari bilan tanishtirishni davom etamiz. Shu paytgacha zahmatkash o’zbek olimi Xayrulla Ismatullaev (1937-2008) tomonidan e’lon qilingan Cho’lponning yilda nashr etilgan «O’zbek yosh shoirlari» ( 1922), «Uyg’onish” (1922), ”Buloqlar” (1924), “Tong Sirlari” (1926) to’plamlari haqidagi ma’lumotlarni va bu to’plamlarga kirgan she’rlarini taqdim etdik. Bugun navbat shoirning o’zi tayyorlagan so’nggi she’riy kitoblaridan biri – Soz” (1935) to’plamiga yetdi.
“SOZ” TO’PLAMI HAQIDA
Xayrulla Ismatulla
Cho’lponning “Soz” to’plamiga 26 ta she’r kiritilgan. Bu she’rlarni ko’pincha adabiyotshunoslar “qizil she’rlar” deb atashadi.
Sho’ro tarixidan ayonki, SSSR tashkil etilganidan so’ng, 1924 yildan keyin, barcha respublikalar hayotida asta-sekinlik bilan cheklanishlar, tazyiqlar boshlandi. Oldin kichik-kichik guruhlar, keyinchalik katta miqyosdagi xalq harakatlariga chek qo’yildi, alohida yorqin shaxslar hibsga olinib, yo’qotib yuborila boshlandi. Bu hol bizning Turkiston ziyolilari uchun 1920-yillarning ikkinchi yarmi va 30- yillarning boshidayoq sir bo’lmay qolgandi.
Iqtidorli, buyuk adiblarga sovetlar qilgan tazyiqlarning bir tomoni borki, u shu kunlargacha ochiq-oydin tavsif etilmayapti, u haqda ko’proq yozilmayapti. Bu – “maxsus tashkilot”ning o’zlariga muxolifatda turgan buyuk insonlarning turmush o’rtoqlariga [xotinlariga yoki erlariga] jinsiy ta’sir o’tkazib, o’sha oilani buzish guruhi. Bu guruh a’zolarining hatti-harakatlari SSSRning Osiyo qismidagi hududlarda odatda yopti-yopti qilib yuborilgan, bunday jirkanch harakatlar xalq hukmiga qo’yilmagan.
Ma’lumki, Cho’lpon to’rt marta uylangan. Birinchi xotini Mohiro’y hamda ikkinchi xotini Obida bilan uzoq yashamaganligining sabablari juda aniq emas. Cho’lponning har ikkala xotini ham, aytishlaricha, ancha chiroyli va odobli bo’lgan. Shoirning uchinchi xotini maxallasidagi go’zal qiz Soliha bo’lib, bu safar xalqning og’ziga elak tutib bo’lmagan. Sevgiga asoslangan Soliha bilan Cho’lponning tinch, oilaviy hayotiga, biz yuqorida eslatib o’tgan “maxsus tashkilot”ning maxsus tayyorlangan a’zosi Bahrom Ibrohimovning jinsiy tazyiqi tufayli Cho’lponning bu oilasi ham buzilgan [Bu haqda to’la ma’lumot olish uchun qarang: Naim Karimov, Cho’lpon , ma’rifiy roman, “Sharq” nashr., Toshkent, 2003, 350-353-betlar].
Mavzudan bir oz chekinish: 60-yillarning birinchi yarmida men ToshDU aspiranti edim, va tabiiyki, barcha aspirantlar kabi har bir narsaga qiziqardim. O’sha yillari Toshkentda bir mish-mish tarqaldi. Emishki, shoir Cho’lponning xotiniga jinsiy tajovuz qilgan shaxs chet eldan Toshkentga qaytib kelib, Fanlar Akademiyasining Sharqshunoslik institutida ishlayotganmish… Bu xabar biz yoshlarni o’ta darajada qiziqtirgan edi. FAning Sharqshunoslik institutinini u yerda akam ishlaganligi uchun men yaxshi bilardim, Akam arabshunos bo’lganligi va Cho’lpon davrida nisbatan yosh bo’lganligi sababli bu voqeaga qiziqmadi. Men akamning domlasi, ulug’ olim va buyuk inson Ubaydulla Karimov domlaga murojaat qildim, maqsadimni tushuntirdim. Ubaydulla Karimov domla meni tushunib, Bahrom Ibrohimov haqida barcha bilgan hamda eshitgan gaplarni aytib bergandilar. Va hatto “Ana o’sha kishi Bahrom Ibrohimov bo’ladi,” deb menga ko’rsatib, “Lekin siz u bilan gaplashmaganingiz ma’qul,”deb ogohlantirgan ham edilar.
Men u shaxs bilan, albatta, gaplashmaganman. Shundan sal o’tmay FAning Sharqshunoslik institutida partiya majlisi bo’lib, unda “maxsus tashkilot”ning vakillari qatnashgan va “Nima sababdan Bahrom Ibrohimov bilan hech kim gaplashmaydi, uni chiqishtirishmaydi?” degan masalani hal qilishga harakat qilishgan, Bahrom Ibrohimov ularning foydali xodimi ekanligiga urg’u berishgan va institut kollektivini qattiq ogohlantirishgan…
Biroq 60-yilllarning o’rtalariga borib, hech kim o’sha “maxsus tashkilot”dan ham, uning ogohlantirishidan ham qo’rqmaydigan bo’lib qolgan edi.
Gapning xulosasi shuki, buyuk shoir Cho’lponning qasdini ziyo ahli uning dushmanidan mana shunday yo’l bilan olgan edi…
***
Oxirgi marta Cho’lpon Katya ismli rus qiziga uylangan. Yana “maxsus tashkilot”ning odamlari gap tarqatishgan: “Cho’lponning bu xotini rus emas, balki ruslashgan nemis ekan. Qarang, u “ovcharka”ni – nemis itini ham sevadi. Namuncha, bu shoir nemisni yaxshi ko’rmasa?!.
O’sha yillari Cho’lponga qarshi mana shunday kurakda turmaydigan bo’htonlar bilan hujum qilinayotgan edi.
***
O’tgan asrning 30-yillarida adabiyotimizning buyuklari Cho’lpon, Fitrat, Qodiriy hamda ularning hamfikrlari ham qanday balo bostirib kelayotganligini sezishgan va unga qarshi nimadir qilishga urinishgan, tayyorgarlik olib borishga harakat qilishgan.
Abdulla Qodiriyning “Obid Ketmon” qissasi, Cho’lponning “Soz” to’plamiga kiritilgan she’rlari mana shu qatag’on davri yaqinlashuvida yaratilgan asarlar sirasiga kiradi.
Biladigan odamlarning aytishlariga qaraganda, o’sha davr O’zbekiston KP-ning Birinchi kotibi Akmal Ikromov va Respublika Vazirlar Kengashining Raisi Fayzulla Xo’jaev ham mamlakatimizning yetakchi yozuvchilariga yordam qo’lini cho’zishga harakat qilishgan ekan. Shunday insonlarning gaplariga ko’ra, Akmal Ikromov Abdulla Qodiriyga kolxoz hayotidan bir asar yozishni tavsiya etib, “Obid Ketmon” qissasi tayyor bo’lganidan so’ng, birinchi bo’lib uni o’zi o’qib chiqib, nashrga tavsiya etgan ekan. Xuddi shuningdek, Fayzulla Xo’jaev Cho’lpon va Fitratlarga yordam berishga harakat etgan. Dastavval, Cho’lponni 1921 yili Buxoroga taklif etib, “Buxoro axbori” gazetasining muharirligiga tayin qilgan. Keyinchalik sovet voqeligini yoritishga bag’ishlangan she’rlar yozishni tavsiya etgan.
1930-yillardan boshlab, Cho’lponning “Oktyabr”, “1 May”, “” XVI -nchi”, “Diyorim”, “Yangi men”, “10 yil Leninsiz”, ”Bizning Vatan”, “Bu kunning shoiri”, “Yana oldim sozimni” kabi she’rlari
maydonga kelgan.
“Soz” to’plamiga kiritilgan she’rlar ichidan, siz, aziz o’quvchilar, shoirning “Uyg’onish”, “Buloqlar” hamda “Tong sirlari”ga kiritilgan buyuk va go’zal asarlarni topa olmaysiz. Aslida Cho’lpon ijodining eng cho’qqisi mana shu uch to’plamga kiritilgan she’rlar hisoblanadi.
Cho’lponning “Soz” she’rlar to’plami unchalik katta emas; unga jami 26 she’r kiritilgan bo’lib, u faqat 44 sahifadan iborat.
Mazkur to’plamdagi she’rlarning bir nechtasi “Yana oldim sozimni” to’plamida ham [Adabiyot va San’at nashriyoti, Toshkent, 1991] berilgan.
Mazkur to’plamdan shoirning ushbu she’rlari joy olgan:
[Shoirning she’rlari “SOZ” to’plamining 7-betidan boshlanadi. Chamasi, kitobning 3-5-betlaridan “So’zboshi” yoki “Kirish” joy olgan bo’lsa kerak. Keyinchalik, shoir hibsga olinganidan keyin, ma’lum sabablarga ko’ra u “yo’qotilgan”ga o’xshaydi.].
MUNDARIJA*
She’rning nomi _ bet
[1] Yana oldim sozimni ………………………………………………………. 7
[2] Yangi men ……………………………………………………………,… 8-9
[3] Bir lavha (Shanxay voqealaridan) ……………………………………… 10-11
[4] 10 yil Leninsiz …………………………………………………………. 12-13
[5] Bizning Vatan (Eski yo’lda) ……………………………………………… .14
[6] Qo’shuq (“Xush keldingiz Xorazmga” kuyiga) ……………………………..15
[7] Bu kunning shoiri (Oktyabrning XVII yilligi kunida) ……………………..16
[8] Henri Heynedan (Tarjima)………………………………………………….17
[9] EMAR ………………………………………………………………18-19-20
[10] Xitoy motivlari. Xizmatchi bola qo’shug’i (Tort na’rangni, Xitoy”
p’esasida o’zini o’ldirayotgan xizmatchi bola aytadi) ………..…………..21
[11] Jan-zi ……………………………………………………………………….21
[12] Qadoqchi qo’shug’i (“Hujum “ p’esasida Qashqarlik qadoqchi kuylaydi
“Ushaldi xummorim” kuyiga) ……………………………………………. 22
[13] Olislarga qarayman (La-Szin-Van she’ri; tarjima) ……………………….. 22
[14] O’rdak ovozi (Vey In U she’ri; tarjima) ………………………………….. 23
[15] Tog’da tunadim… (Vey In U she’ri; tarjima) …………………………….. 23
[16] Otmishlarga (1934 yilda Moskvada Yuqori maktab bitirgan otmish
yigitimizga bag’ishlangan) ……………………………………………24-25
[17] Chimmat qo’shug’i (“O’zgancha”ga) …………………………………… 26
[18] Oktyabr (7 noyabr) ………………………………………………27-28-29-30
[19] Eski yo’lda. Daryo bo’l (G’afur G’ulomga) ………………………… .… 31
[20] Nil qizi (Birinchi qo’shuq) ………………………………………………. .32
[21] (Ikkinchi qo’shuq) ……………………………………………….. 33
[22] I May ………………………………………………………………….. 34-35
[23] Norin daryo ………………………………………………………….36-37-38
[24] XVI -nchi ……………………………………………………………,,…,39-40
[25] Kuz …………………………………………………………………..…41-42
[26] Diyorim (O’zbekistonning 10 yilligiga) ………………………………..43-44
CHO’LPON
SOZ
“Bir necha yil qantarg’ach,
Yana aldim sozimni …”
O’zbekiston Davlat Nashriyoti Toshkent – 1935. 1)
1) 1935 yilgi Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosi shu kungi o’zbek alifbosiga bir qator hollarda – unlilarda ham va undoshlarda ham mos kelmaydi. Shuni nazarda tutib, biz mazkur to’plamga kirgan she’rlarni o’tgan asrda qo’llangan Lotin alifbosida berishni lozim topmadik.
YANA OLDIM SOZIMNI!
Bir necha yil qantarg’ach
Yana oldim sozimni,
Endi aytib yig’lamas
Ko’nguldagi rozimni.
Ko’nguldagi kudurat
Ko’tarildi nihoyat.
Endi, ilhom manbai –
Qaynab yotgan shu hayot!
Qillaridan sozimning
To’kilajak shan kuylar,
Hur o’lkaning xur qizi
Singari qashang** kuylar.
Qurulish dastonlari
Pardalardan oqajak.
Eh, ko’ngul, yangi dardlar
Tag’in seni yoqajak!
1934 yil, noyabr.
YANGI MEN 1)
Menda endi qayg’ular yo’q,
Men bahorlar kabi shanman.
Kechalarning o’lumiga
Qahqahalar solgan menman!
O’lik ruhli kechalardan
Sir kutishlik menda yo’qtur,
Men istamam, – qora savdo,
Kishaningni majnunga ur!
Mening yangi vatanimda
Na majnun bor, na-da zanjir!
Munda har bir ishlaganning
Baxti quchog’ida kelur!
Munda mehnat bir hukumdor:
Amr etadi, charchatmaydi,
Chunki mashshoq o’z soziga
Sevgisini yo’qotmaydi.
Munda mehnat quvnab-quvnab
Mo’jizalar yaratadi.
Munda har kun sho’x qo’shiqlar,
Kuylar ila tong otadi.
Millionlarning biri kabi
Men ham har kun ter to’kaman.
Har kun yangi hayajonlar,
Zafarlarga ko’milaman!
Millionlarning biri kabi
Men ham quvnoq, men ham shanman,
Kechmishlarning o’limiga
Qahqahalar solgan menman!..
1934 yil, Avgust.
1) Bu she’rning asli Ozarbayjon turkchasida yozilgan. [Shoir izohi].
BIR LAVHA
(Shanxay voqealaridan)
“Nagasaki” limanidan jildi paroxod,
Bir paroxod emas, balki ulkan bir flot!
“Vampo” daryo suvlarini qopladi to’lqin;
“Sizinvan”ning havosini zaharlik tutun –
Bir haftadan beri birdak bosib turadi,
Tog’ to’plari kemalarga olov uradi!
“Settilment”dan tashqarida bu mudhish uchish
Kecha-kunduz og’ir tushday davom etadi.
Og’ir o’qlar yer bag’rini yorib titadi!
Keng maydonda o’liklar yo’q, o’lganlar sonsiz!
Ko’p “madaniy” urush bo’ldi o’luksiz, qonsiz:
Har bir o’luk bir nechaga bo’linib ketgan,
YO qo’lini, yo putini birdan g’oyb etgan;
Biri qumlar orasida arang ko’rinar,
Biri oyoq ostlarida qolib surunar …
Ko’p “madaniy” urush emish – o’liksiz, qonsiz!
Obro’ylik bir gazetda qaysi vijdonsiz
Shu mazmunda yozuv yozib jar chaqiradi.
Xo’jayini dam chiqarmay elni qiradi!
Ikkovi ham “vahshiylar”ni yo’lga solmoqchi,
Ikkovi ham “vahshiy el”da turib qolmoqchi,
Ikkovi ham “vahshiylar”ni yomon ko’radi,
Ko’cha-ko’yda ko’ringanda yuz o’giradi.
Ikkovi ham “vahshiylar”ning kuchiga xushtor!
“Vahshiylar”ga bu sevgidan nima foyda bor?
“Settilment”dan uchib o’tdi xunuk qora qush!
Restoranda bilinmadi bu mudhish uchish,
Chunki unda jaz shovqini quloq yoradi.
Tashqarida och bir xitoy hey yolvoradi,
Hey yolvoradi!..
1932 yil, fevral.
10 YIL LENINSIZ 1)
O’n yilimiz, o’n yilimiz o’tdi Leninsiz!
Shu o’n yilda kemamizni shu ochiq dengiz
O’z qa’riga tortib ko’rdi necha martalar!
Oh, nimalar kechirmadi bu buyuk safar!
Bizni ochiq dengizlarga boshlagan Lenin,
Eng dahshatli onlarda ham – go’zal va mayin –
Kulishini tark etmasdan, surdi kemani,
Har etapda ustalikla burdi kemani!
Eng birinchi to’lqinlarni u bilan yengdik,
U birinchi yengishlarga qanday sevindik!..
Faqat 10 yil mundan burun ulug’ kapitan
Ko’zlarini mangu* yumib ketdi oradan …
Ochiq dengiz qo’ynidaydi hali kemamiz,
Kemamizga jon bag’ishlab bizlar hammamiz,
Undan so’ngi to’lqinlarga muntazir edik!
Faqat butun ko’ngullarda bir alam sezdik…
Shunda bizning eng yaxshimiz va eng saramiz
So’z oldi-da, millionlarga yuzlana dedi:
-“O’lgan odam haqiqatan zo’r odam edi,
Kemamizni to’g’ri yo’lga boshlagan edi,
Millionlarni zo’r kurashga tashlagan edi,
Uning o’tkur ko’zlarida “daho”2) porlardi,
U har qanday og’irliqni tinch qarshilardi.
Bu boshlangan katta ishni bitirmak uchun,
Kemamizni pakkasiga yetirmak uchun
Uning ulug’ tadbiriga muxtoj edik biz…
… Endi bizni qo’llayajak u qoldirgan iz!
Biz u izdan kemamizni sura beramiz,
U ko’rsatkan to’g’ri yo’ldan yura beramiz!
Uning aytkan so’zlaridan mash’al tutamiz,
U mash’al-la og’ir yo’lni bosib o’tamiz!.”
Shunday degach eng yaxshimiz va eng saramiz,
Ko’zimizni unga tomon tikdik hammamiz,
Oramizda qanday quvvat borligin sezdik,
“Xotirjam bo’l, ey, ko’zlari yumulgan” dedik.
Eng saramiz kapitanlik rolini oldi,
Kemamizni yana og’ir yo’llarga soldi.
Kemamizni yana og’ir yo’llarga soldi.
Tog’lar qadar to’lqunlar-la olishib har kun,
Kechalari kunduz kabi chalishib har kun,
Har qadamda o’ngu-so’lga zarbalar berib,
Bo’ronlarga temirlardan qanotlar kerib,
Lenin unga qo’yib ketkan mayin kulish-la
Kemamizni o’n yil bo’yi surdi oldinga,
10 yil bo’yi to’xtamasdan yurdi oldinga.
Bilaklari po’lat edi, ko’kragi olov,
Uning qaytmas izmi bilan zabun bo’ldi yov!
Ochiq dengiz o’rtasida yana kemamiz,
Kapitanning buyrug’ini kutib hammamiz,
-Ulug’ Lenin chizib ketkan yo’llarga sodiq, –
XVII nchi davramizni yana qurshadik.
Ey, inqilob kemasini oldin surgan er!
Qani, mana – bizlar tayyor:
Buyrug’ingni ber!..
1) Partiyaning XVII qurultoyi chog’ida yozilgan.
2) Geniy [Shoir izohlari].
BIZNING VATAN
(Eski yo’lda)
Yer yuzinda o’zga bir olam erur bizning vatan,
Boshqa har bir o’lkadan keng, har diyordan kattakon.
Har tomondan yuksalish soriga tashlab zo’r qadam,
Dashtu-sahrosi aning gul-gul ochilmishdir chaman!
Daryosi, avvalgidek, yerdan olib qochmas o’zin,
Chunki poyiga uning mahkam urulmishdir kishan.
Munda mehnat – hurlik olgan, barcha mehnat ahli – hur,
Kimki mehnat qilsa – quvnoq, kimki mehnat qilsa – shan.
Fan bilan mehnat ikovlon qo’l berishkan, ittifoq,
Erkin-erkin yayrashib, ijod etar mehnat va fan!
Yangi jamiyat qurib, dunyoga o’rnak bo’lgali
Barcha mehnat ahli birga, hamma bir jon, bir badan.
Bu vatanni jon bilan saqlashga, Cho’lpon, hozir o’l,
Kimki qasd etsa anga, kiysin pushaymondin kafan!
1934 yil, avgust.
QO’SHUQ*
(“Xush keldingiz Xorazmga” kuyiga)
Buzib eski turmushlarni,
Bajardingiz zo’r ishlarni;
Ado qiling yumushlarni,
Hormang endi, kolxozchilar!
Oq oltinlar rivojlandi,
Ko’p ishlagan, ko’p qozondi,
Mehnat dushmanlari yondi,
Hormang endi, kolxozchilar!
Intizomni joylang safga,
G’ayrat solib har tarafga –
Erishdingiz zo’r sharafga,
Hormang endi, kolxozchilar!
Qo’lga olib tuproq-konni,
Aziz ko’rib ishlaganni –
Bajardingiz zo’r planni;
Hormang endi, kolxozchilar!
Firqa sizning rahbaringiz,
Buzulmaydi saflaringiz,
Sharaf to’la daftaringiz,
Hormang endi, kolxozchilar!
1933 yil.
BU KUNNING SHOIRI
(Oktyabrning XVII yilligi kunida)
Shoirning qalami ko’ngildan kuch olib
-Shu kunning shaniga –
Har yil bir yangi kuy to’qiydi.
Shu ulug’ kunlarda millionlar oldida,
Muazzam maydonda o’qiydi!
Shoirning ko’nglida barq urgan tuyg’ular
Muazzam maydonlar tuyg’usi!
Cho’llardan jannatlar yaratkan yangi sinf –
Millionlar, millionlar tuyg’usi!
Millionlar tilmochi – yangi sinf shoiri
-Bu kunga bag’ishlab-
Har yil bir yangi kuy to’qirkan,
U kuyni har joyda , har kolxoz a’zosi,
Har sovxoz ishchisi o’qurkan;
Har ishchi dastgoh boshida o’zicha,
U kuyni ohista kuylarkan,
Shoirning o’zini ko’rmagan pioner
She’rining maxtovin so’ylarkan;
Shoir ham millionning bittasi bo’lganin,
Har joyda, har onda sezadi;
“Bu ishim – millionlar ishi!” deb o’ylaydi,
-Va muni-
Ham jonda, ham qonda sezadi!..
1934 yil, noyabr.
HENRIX HEYNEdan
(Tarjima)
Hamma esnab turdi, quloq solmadi,
Qayg’umni gapirib bergan vaqtimda.
Meni alqamagan kishi qolmadi,
Qayg’umni nazimga tergan vaqtimda.
1927 yil, mart.
EMAR
Hali ham arabchaning,
Uzun dumlik “ya”sini,
Attorlik rastasining
Atirli xuljasini –
U yoqa kamzulining
Cho’ntagida saqlaydi…
Majlis bo’lsa, so’z olib,
-Qichqirmoqdan yo’talib –
Lotinchani “yoqlaydi”…
Ko’cha-kuyda og’zidan
-Bir tomchi ham! – yaramas,
Zararlik so’z to’kmaydi.
Rais deganday: “epchil,
Ish degandan qo’rqmaydi!”
Kolxoz uning fikricha,
Gullaydigan bir narsa!
Faqat, “sho’ro bir ozroq,
Kenglik bilan qarasa…
Ki ya’ni:
Oliq-soliqning,
Kommunist – firqalikning
Ipini tortib qo’ysa…
-Mushtumzo’rsan, Matmusa,
Tur nariga! – demasa,
Moliyada o’tirgan
“Sho’ro dushmanlari”ga
Ko’p ham hurlik bermasa…
Bozorlarni yopmasa,
Yot unsurni topmasa!”
Shunda: kolxoz gullaydi;
El barchasi bir bo’lib,
Kolxoz dushmanlariga
Mushtini tugunlaydi!..”
* * *
Hali xam arabchaning
Uzun dumlik “nun”ini
Dastmoya qilib olib,
Ba’zi echki emarlar –
Yeydi kolxoz nonini!
Xorijda do’stlari bor,
Oq niqobli gazetda
So’kadilar kolxozni;
U quturgan bo’rilar
So’kadilar – oshikor,
Ko’nguldagi zaharni
To’kadilar – oshikor!
Sungilar, kecha-kunduz,
Ularni, chegarada
Kuzatib yaltiraydi!
Berigilar solmaydi
Kimsaga qovog’ini;
Doyim kulib turadi.
Qo’llari ishdan ko’proq,
Chappaklardan qavargan…
Har tadbirga tarafdor,
Ax, qanday yaxshi “do’stlar”!
Ular bizning orada;
Har qonagan yarada –
O’tkur tirnoqlari bor!
Har bir dog’dan, qoradan,
Puchak bo’lgan saradan –
Xiyonatlari tomar!…
Hali xam arabchaning
Damanalik “mim”ini
Tortib qog’oz betiga
Emar kolxoz mingini!
Har kuni tuya qilib
Millionlarning nonini,
Oqlaydi jon boricha
O’z sinfiy vijdonini!..
Xitoy motivlari
XIZMATCHI BOLA QO’SHUG’I
(“Tort na’rangni, Xitoy” pessa*sida o’zini
o’ldirayotgan xizmatchi bola aytadi).
Tomirimni hakimlar qachon ko’radi?
Jon oluvchi bo’ronlar qachon yuradi?
Kuz barglari to’kildi: sap-sariq somon!
Yo’qsullarga tiriklik o’limdan yomon…
Bu qorong’i kechalar boylar uchun soz,
Bizdek boyaqishlarga o’lumdan ham noz…
1928 yil.
JAN-ZI
Sholi desang, doirangda, Jan-zi,
Boshoqlari har yonda, Jan-zi,
Boylar har kun osh yesa, Jan-zi,
Kambag’allar hayron-da, Jan-zi.
Qamish baland o’sadi, Jan-zi,
O’sib yo’lni to’sadi, Jan-zi,
Hamma chiqqan, genaral, Jan-zi,
Kambag’alni kesadi, Jan-zi.
1928 yil.
QADOQCHI QO’SHUG’I
(“Hujum” pesasida qashqarlik qadoqchi kuylaydi. “Ushaldi xummorim” kuyiga)
Havolarda quloch otib kelgan turnalar,
Bizning Qashqar ellarindan yo’qmi bir xabar?
Bizning ellar dovonlarning ketida qoldi,
Zolim falak boshimga ayriliq soldi…
Olis yo’llarga qarab telmirgan yorim,
Bu yil qaytay desam, naylay*, yetmas madorim!
Havolarda qatorlashib uchkan** turnalar,
Omonda*** bormi elda qolg’an ota-onalar?,,
1927 yil.
OLISLARGA QARAYMAN
(Lu-Szin-Van; tarjima)
Tug’ilg’an yerlardan ayrilib
Yashayman shu yiroq “San-ba”da.
Bir kuni shipangdan qayrilib
Qaradim: bahor ko’p ozoda…
Tolg’ali soylarning bo’yida
Bir tanish kishini ko’rmasam,
U olis elimning o’yida
Mumkinmi yonmasam, kuymasam?
O’RDAK OVOZI
(Vey In U she’ri; tarjima)
Sevgili yurtimni qoldirib keldim
Yiroqda,.. yiroqda… alla qaylarda.
Ba’zida o’ylayman yonib yuragim:
“Ah, qachon bo’laman o’skan joylarda?”
“Xu-An-Nan” oqshomi…
Kuz fasli…
Yog’mir…
Mung’ayib turaman bolaxonamda.
Tinglayman: uchmoqda tepamda, tomda –
Yurtimdan keluvchi o’rdaklar gur-gur!
1930 yil
TOG’DA TUNADIM…
(Vey In she’ri; tarjima)
Shu yuksak tog’larning boshiga
Uchag’on bulut ham yetolmas.
Har tomon tumanli…
Quyuq nilgunlik…
Ko’zlarni xiralik va parda bosmoqda.
Tong chog’i…
Bir damda minglarcha daraxtda
-Dam ochib, dam yopib-
Nurlarla o’ynar oy.
Sanoqsiz tog’larning ketida,
Kuzlarning musaffo suvlari
Tubanga chopmoqda…
1930 yil
OLTMISHLARGA
(1934 yilda Moskvada Yuqori maktab bitirgan oltmish yigitimizga bag’ishlang’an)
Ey, 60 bahodir,
60 azamat!
Sizga chin ko’nguldan
Olqish va xurmat!
Ey, 60 azamat,
60 kurashchi!
Mashina boshida
Kutadi ishchi!
Ey, 60 kurashchi,
60 bilimdon!
Dalada kutadi
Kolxozchi dehqan.
Siz buyuk o’lkada,
Buyuk ishdasiz!
Tarixda misli yo’q
Qurulishdasiz!
Bukungi kuningiz
Shonli va porloq.
Ertagi kuningiz
Yana shonliroq!
Siz o’qib chiqqansiz
Yaratmoq uchun;
Dunyoni biz tomon
Qaratmoq uchun.
Siz o’qib chiqqansiz
Obodlik uchun.
Yashatish, yashnatish
Va shodlik uchun.
Sizning bilimingiz
– Ish bilan birga,
Sevinchlar sochadi
Osmonga, yerga!
O’shqirib kelmaydi
Fabrikachi boy.
Ishlaysiz ertaning
G’amini qilmay!
Ertaning ipi ham
O’z qo’lingizda.
O’tilmas g’ov yo’qdir
Bu yo’lingizda.
Boringiz, bilakni
Mahkam shimarib,
Yorug’lik sochingiz,
Zulmatni yorib!
Bilimni ish bilan
Yasantiringiz!
Ishni ham bilimga
Xo’p qondiringiz!
Ey, 60 bilimdon,
60 injener!
Ulug’ vataningga
Bilimingni ber!
1934 yil, Iyun.
CHIMMAT QO’SHUG’I
(“O’zgancha”ga)
-Chimmatimni ko’tarib ko’rdi xushtorim,
Dedim: “Tiriklikda shudir mozorim!”
Chimmatimning qillari yuzimga botar,
Bu qafaslar ichida qachon tong otar?
Chimmatimni tashlasam, hech kim olmaydi,
Ota-onam holimga nazar solmaydi.
“Chimmat ”, “chashvon” degani hammasi bir gap,
Ko’p chiroylik ko’zlarning yoshiga sabab…
Chimmat tekkan yuzlarim so’lib boradi,
Ko’nguldagi umidlarim o’lib boradi…
Chimmatimni irg’itay, ushla, xushtorim!
-Paranjini qo’shib tashla, ozodsan, yorim!
1927 yil, fevral.
OKTYABR (7-Noyabr)
1
Ey, bukun, ey bu kun
Dunyolar sarsildi!
Fikrlar, xayollar,
Ro’yolar sarsildi!
Ey, bukun olovlar
Dunyoni yondirdi!
Insonlar och yerni
Qonlarga qondirdi!
Ey, bukun ko’klarda
Quyoshlar tutuldi.
Ey, bukun shamollar,
Bo’ronlar quturdi!
Ey, bukun jahannam
Olovlar pushkurdi;
Ey, bukun vulqonlar
Zulmatka tukurdi!*,
Ey, bukun chaqmoqlar
Chaqdilar, chaqdilar…
Ey, bukun to’fonlar
Oqdilar, oqdilar…
Ey, bukun do’l kelib,
Olamni yiqqan kun!
Ey, bukun kurramiz
Mehvardan chiqqan kun!..
2
Yo’q, do’stim, hovliqma,
Xayolga berilma,
Ortiqcha hashamga
Berilib, so’z dema.
Hech narsa bo’lmadi:
Na to’fon, na vulqon.
Yolg’iz, xaq yo’llarda
Oqdi qon, oqdi qon…
Yolg’iz bir harakat,
Qimirlash ko’rildi,
Chayladan chiqilib,
O’rdaga yurildi.
Osildi “yo’q” – ”bor”ga,
Yo’qsullar boylarga,
(Hech narsa bo’lmadi
Kun, bulut, oylarga.
Tabiat jim qoldi;
Na issiq, na sovuq.
Oktyabr oyida,
Kuz ketkan,
Qish yovuq.)
Qo’zg’oldi och qolg’an,
Entikkan, bir yig’in,
O’limning ko’ziga
Ko’z tikkan bir yig’in.
Qo’zg’aldi bechora,
Yalang’och jamiyat,
Ko’ksida yonardi,
Lekin bir hamiyat!
O’limga zavq ila
Sudragan hamiyat!
O’limdan o’zgani
Ko’rmagan hamiyat!
Hamiyat, yo g’azab,
YO shiddat…
Bari bir!
Yolg’iz u – dunyoning
Fotixi, olamgir!
Ana shul hamiyat,
Ana shul jamiyat,
Ana shul iroda,
Ana shul xaq niyat
Zolimning qo’lidan
Qudratni oldi-da,
O’zining maxsuli –
Zindonga soldi-da,
O’zicha yashashning
Yo’lini qaradi,
O’ziga bir olam
Qurmoqqa yaradi.
Shugina:
Do’l kelib,
Olamni yiqmadi,
Va yerning kurrasi
Mexvardan chiqmadi.
3
U kunning kuyi ham,
She’ri ham ko’p sodda,
Lekin u soddalik,
Ravonlik oldida:
Do’llarning olamni yiqishi:
Hechdir!
Kurraning mehvardan chiqishi:
Hechdir!
1930 yil.
Eski yo’lda:
DARYO BO’YI
(G’afur G’ulomga)
Bu Uchqo’rg’on ajab obu-havosi dilnavoz ermish,
Xususan daryoning qirg’oqlari kuz fasli soz ermish.
Talatum aylashib suvlar choparmish telba majnundek,
Qirg’oqlar bevafo mahbublardek yo’lda g’oz ermish…
Tiniq oy nurlari suvlar yuzinda o’ynashib tunlar,
Tong otguncha ularning ishlari ming turfa noz ermish.
Bo’lak joylarda tan rohat topolmay cheksa zahmatlar,
Butun yoz o’tkuncha daryo suvida “abboz” ermish..
Ko’rib Norinni 1) ta’bi urib, bir-ikki so’z aytkan
Aruzdan bahrasiz bir – Cho’lpon otliq benamoz ermish.
1931 yil, avgust.
1) Farg’ona vodiysidagi Norin daryosi. Shoir izohi].
NIL QIZI
(Birinchi qo’shuq)
Go’zal Nil bo’yidan
“Falloh”1) qiziman.
Ahromlar yo’lida
Karvon iziman.
Toshqindan tug’ildim
Erta bahorda,
Iliq nurlar emdim
Kundan nahorda.
To’kilgan xurmolar
Yemishim bo’ldi…
Olovli sevgilar
Yelga tutildi.
Sevganim qul bo’lib
Sotilib ketdi;
Minglarcha qullarga
Qotilib ketdi…
Butun hayotimni
Bir zahar sirdi:
Qo’ynimga sevmagan
Bir erkak kirdi!
Onamdan ayrildim
“Ona” deguncha,
Otamni ko’rmadim
Ko’zim to’yguncha…
Nilning barakasi
Dunyoga tatir;
“Falloh”ning baxtini
Kimlar uyg’otur?..
1) Misr dehqoni [Shoir izohi].
(Ikkinchi qo’shuq)
Munbit Nilning mehnatsevar “falloh” qiziydim,
Munbit yerlar, dalalarning shan yulduziydim.
Nil suvlari qirg’oqlardan oshgach tug’ildim,
Ko’zni ochgach, qum aralash suvlarga kuldim.
Boshqalarday bu dunyoga yayrab keluvdim,
Oilamga, bir qush kabi, sayrab keluvdim.
Bu unumli tuproqlarda to’yarman derdim,
Yoshligimda bor mehrimni shularga berdim.
Kecha-kunduz ishlaganim qora yer bo’ldi,
Bor kuchimni xashlaganim qora yer bo’ldi.
Mehnatimga rohat ko’rib, yayrayin derdim,
Xurmozorlar orasida sayrayin derdim!
Faqat dunyo yo’qsullarga juda tor ekan,
Zolim falak yo’qsullar-la ko’p o’ynar ekan…
Yosh umrimni mehnat bilan nobud qildilar,
O’lmay turib, keng dunyoni tobut qildilar.
1934 yil, mart.
1 MAY
1.
Bu buyuk kun yillar bo’yi zo’r o’rmonlarning
Quyosh tushmas joylarida qarshi olindi.
Yoxud chuqur va qorong’i yerto’lalarning
Zax bag’rida nafas, ba’zan, ichka solindi.
Qizil bayroq alangadek lovullar ekan,
Xushtak chalib o’tgan o’qlar bag’rini tildi.
Uni qo’ldan bermayman deb May kunlarida
Ko’p ishchilar tiklanolmas bo’lib yiqildi.
Ey buyuk kun, har yil kelib, o’z tegrasiga
Quyilardan yangi-yangi quvvat to’plardi,
16 yil bundan burun kech kuz faslida
U zo’r quvvat dushmanlarning safini yordi!
2.
Shundan beri u zo’r kunni, har kelganida,
Million-million kular yuzlar qarshi oladi.
Baynalminal* ovozlari yuksalar ekan,
Bor shundaylar nafasini ichka soladi…
Million-million kular yuzlar har yil shu kunda
Bir qayrilib – o’tkanlari yo’lga qaraylar:
Shunday ulug’ dovonlarni nechik oshganlar,
Nechik muncha tez ketkanlar … anglayolmaylar.
Tarix bo’yi hech bir quvvat botinolmagan
Juda og’ir, juda mushkil bir yo’lni tutib;
O’tish uchun loaqal ikki-uch asr
Kerak bo’lgan uzun yo’lni besh yilda o’tib,
Qari tarix betlariga sharaf bitkanlar,
Yer yuzini hayron qilib gangiratkanlar!
Faqat, yana qizil bayroq hilpirar ekan,
Millionlarning o’tkur ko’zi – tag’in yo’llarda.
Yangi hayot, sinfsiz hayot qurish istagi:
Million-million
Erkak, xotin, qiz, o’g’illarda!…
1933 yil, may.
NORIN DARYO
Bosh ko’targan qullar kabi hiddat bilan,
Xujum qilgan qo’shin kabi shiddat bilan
To’lqinlardan o’rkach otib yuksaklarga,
Achchiq bilan o’zni urib tirsaklarga,
Och yo’lbarsday na’ra tortib kelishing bor!
Asov otday telbalanib yelishing bor!
Bir oz to’xtab, dam olishni bilmaysan hech!
Hey*, chopasan, yugurasan – ertayu-kech!
O’kurishing avj oladi kechalari!!
Yuraklarga xavf soladi kechalari!
Kechalarning jimligini bitirasan!**
Ammo lekin jinnilikni qotirasan!
Yo’llaringda och sahrolar entikadi.
Tashna tuproq suqi kirib ko’z tikadi!
Qurib yotkan ariqlarning ko’zi senda!
Ko’p bo’g’inning hasrat to’la so’zi senda!
Senda, koshki bir aylanib qarash bo’lsa,
Qirg’oqlardan*** holu-ahvol so’rash bo’lsa!
Shu oqish-la yuz yillarni oqizg’on – sen!
Ko’p bo’g’inni tovutiga yotqizg’on – sen!
Senga qolsa shu oqishla yana yuz yil,
Yana ming yil, minglarcha yil…
Bas endi! Bil:
Yuz yillarning ixtiyori senda emas!
Odam bugun hech bir kuchka banda emas!
Sen, azamat, shunday yerdan o’tasankim,
Senga o’xshash uziqora daryolar – jim,
O’kurmasdan, bo’kurmasdan oqadilar;
Buyruq kutib, qirg’oqlarg’a boqadilar!
Sendan asov, sendan yomon daryolar ham
Bo’yin egib kelishtilar biram-biram!
“Dnepir”ni bilarmiding ? – Bola edi!
“Men telbaga kishan bormi, qalay?” derdi.
Ozod mehnat bir hamlada ushlab olib,
Oz fursatda odam qilib – yo’lga solib,
O’z erkida o’ynatadi u telbangni!
Shoshma, hali, tizginlaydi bir kun …
“Gang”ni…1)
Sen mag’rursan! Senga, hali tegmaganlar,
Sening temir irodangni egmaganlar.
Hali seni po’lat qo’lg’a olmaganlar,
Yo’llaringni och cho’llarga solmaganlar,
Qurib yotkan ariqlarg’a oqqaning yo’q!
Oq oltindan shokildalar taqqaning yo’q!
Elektrik yulduzlarni yoqqaning yo’q!
Lampa ko’z-la mamlakatka boqqanin to’q!
Erta-indin sen jinniga tegajaklar!
Irodangni – metin bo’lsin – egajaklar!
Seni po’lat qo’llarig’a olajaklar!
Yo’llaringni och cho’llarga solajaklar!
Qurib yotkan ariqlarg’a oqajaksan!
Oq oltindan shokildalar taqajaksan!
Elektrik yulduzlarni yoqajaksan!
Lampa ko’z-la mamlakatka boqajaksan!
Niagara 2) qari, sendan ancha katta,
Dnepr ham undan kichik shu fursatda.
Niagara ko’pdan beri tizginlangan.
Uning asov yelkasiga odam mingan.
Faqat uni, bilasanmi, kimning quli?
Parrasini aylantirgan kimning puli?
Boshqalarning terisini oqizg’anlar,
Banklarga pullarini yotqizg’onlar,
Yo’qsullarni zuluk kabi so’ruvchilar,
Manfa’atka o’zlarini uruvchilar,
Birovlarning yelkasida yashovchilar,
Millionlarning luqmasini oshovchilar!
Dnepr-la sening o’rning undan yuksak!
Sizga ega: buyuk mehnat, ulug’ yemak!
Sizga ega; o’z kuchi-la ishlovchilar;
Luqmasini halol qilib tishlovchilar!
Qul zotini ozodlikka boshlovchilar,
Xaq kurashga millionlarni tashlovchilar!
Ular sizni haq yo’llarda oqizajak,
Ko’z nuriday aziz qilib boqizayak!
Hech bir kuchni qo’ymayajak teksin sizga!
Qong’a botkan qo’llarini egsin sizga!
1934 yil, mart
1) Hindistonda kattakon daryo [Shoir izohi].
2) Amriqada mashhur shar-shara (shalola) [Shoir izohi]..
XVI -nchi.
O’n olti martaba to’plandik bizlar –
Tutqun otalarning erkin avlodi.
Po’latdek pishiqlik, matonat berdi
Temir kishilarning dahshatli yodi.
O’n olti martaba to’plandik bizlar
Asrning choragi o’tmasdan turib,
Biz, yangi yetishkan – navqiron kuchmiz.
Matlabga yetamiz chopib, yugurib.
Bizning asabimiz necha ming yillar
Kishanlar ostida shu qadar pishdi,
Ki shuncha og’irlik ichida aslo
Shoshmadik, dushmanlar hayron qolishdi!
Bizning safimizni oralab ba’zan
Dushmanning zaharlik fikri kirsa-da,
Biz sergak odamlar va qarshimizda
Saqlanib qololmas hech qanday parda!
Bizning yo’limizda og’irlik sonsiz,
Birma-bir ularni yengmay qo’ymaymiz!
Bizdagi bu iymon senda yo’q aslo,
Ey dushman, negakim: ko’nglimiz tamiz!
O’n olti martaba to’planib bizlar
Rejalar tortishdik yangi ishlarga.
Nima deyishini bilmaydi dushman,
Bir* reja bo’yicha yugurishlarga!
O’n olti martaba to’planib bizlar
Qo’l soldik hayotning tomirlariga!
O’zimiz xayotni tebratuvchi kuch!
Jonlilar qayrilib boqmayajaklar,
Shafaqlar qizarib oqmayajaklar,
O’lim olqishini yuksaltirajak,
Zulmat g’urublardan salom berajak:
Hayotning yolg’onchi amirlariga!…
1930 yil, iyul.
KUZ
Daraxtlar taniga tirmashdi izg’irin,
Shoxlarga ilonday chirmashdi izg’irin.
Qo’llari barglarning betida surundi,
Barglarning bandini qirt etib kesishka
Urundi…
Yer beti qoplandi malla rang choyshap-la;
Boqchalar* rang-barang choyshap-la!
Qish, qirov orqali jo’natti nomasin,
Yaqinda chalajak yoqimsiz nag’masin…
Guppi to’n vazminin solajak bus-butun,
Ishiga qaytajak o’t, o’tin!
Lekin biz qosh-qovoq solmaymiz kuz kabi,
Yuzlarga g’am rangi olmaymiz kuz kabi.
Yulduzday yonuvchi ko’zlarni o’ynatib,
Shu katta,
Dumaloq kurraning –
6-dan biriga qaraymiz!
Qishu-yoz
Bir xilda ishlagan,
Shu tinmas
Va sayoq kurraning
6 dan 5 ini o’ziga qaratgan;
Ishlash-la tishlagan
Yeriga qaraymiz!
Ishlashda – buyuk zavq,
Mehnatda – ulug’ shavq,
Ijodda – o’lmaslik
Va foniy bo’lmaslik
Ko’ramiz!
Kuzda ham,
Qishda ham,
Bahorlar shavqi-la,
Aylanar kurramiz!
Mayli,
Har daraxtka tirmashsin izg’irin!
Shoxlarga, ilonday chirmashsin izg’irin!
Mayliga,
Qish agar
Yo’llasa nomasin!
Boshlasa
Beta’sir,
Yoqimsiz nag’masin
Biz
Qishdan
Yozlarning rizqini olamiz!
Qishni ham,
Yozni ham
Rejaga solamiz!..
1934 yil, noyabr.
DIYORIM*
(O’zbekistonning 10 yilligiga)
Titilib, o’qilmas bo’lganda tarixing,
Hasrat-la alamga to’lganda tarixing,
Xazonning bargiday so’lganda tarixing –
Ko’zimning nurini ayamay o’qidim.
Hech qaydan men kutkan zarvaraq chiqmadi,
Ignadek yaltirab bir varaq chiqmadi,
Hasrat-la alamga bir qiroq chiqmadi –
Miyamda behuda xayollar to’qidim…
Har yerda bosh kesar xonlarning ta’rifi,
Behuda shuhratlar, shonlarning ta’rifi,
Daryodek oquvchi qonlarning ta’rifi –
Shul edi ming yillab bitilgan tarixing.
Fuqaro kim edi odam deb sanalsa?
Bir rahbar ko’rdimi jon berib, jon olsa?
Bir hakim topdimi bemordan qon olsa?
Shul edi sajdalar etilgan tarixing.
Bema’ni tarixni yondirdi inqilob,
Sen qo’yg’on talabni qondirdi inqilob,
Qarg’alg’on* kechmishdan tondirdi inqilob –
Kelajak mehrini ko’ngulga jo aylab!
Shoirlar, adiblar, hakimlar yonmadi,
Ma’quldan, inqilob, hech qachon tonmadi,
Kechmishning barchasin safsata sanmadi;
O’rganib yotadi kechnishni bel boylab.
Diyorim, kattakon ro’zg’orda bir tansan,
Qanday joy, nima ish, ko’p yaxshi bilgansan,
Dunyoga yangidan tug’ilib kelgansan;
10 yilda boshqatdan yasandi tarixing!
Dunyolar tarixi joy berdi ko’ksidan,
Xavfing yo’q gardishning har qancha aksidan,
Yo’ldoshing – mehnatdir, o’rtog’ing – ilmu-fan;
Tarixlik nomini qozondi tarixing!..
1934 yil, noyabr.
IZOHLAR
1-bet: * Kitobning bizga yetib kelgan nusxasida “MUNDARIJA” berilmagan.
“Mundarija”ni o’zimiz kiritdik,
** qashang – sho’x [shoir izohi].
8-bet: * Bu she’rning asli Ozarbayjon turkchasida yozilgan [shoir izohi].
12-bet: * Partiyaning XVII qurultoyi chog’ida yozilgan [shoir izohi].
** Bu so’z asl nusxada “mangi” deb berilgan.
*** “daho” – geniy [shoir izohi].
15-bet: Shoir xamma vaqt “qo’shuq” deb yozadi. Biz ko’p o’rinlarda shoirning
o’z uslubini saqlab qolishga harakat qildik.
21-bet:`* Shoir “p’esa” so’zini shunday yozgan.
22-bet: * “naylay” so’zi O.SH.da ishlatilmagan, “tushirib” qoldirilgan ko’rinadi. [O.SH. = Ozod Sharafiddinov mas’ul muharrirligida chiqqan “Cho’lpon, Yana oldim
sozimni”, Toshkent, 1991 yil].
** Cho’lpon she’riyati tilida o’tgan zamon sifatdoshi yasash uchun jarangsiz undoshlardan keyin –kan qo’shimchasi qo’shiladi: o’t-o’t+kan > o’tkan; uch+kan> uchkan.
*** O.SH. nashrida bu ibora “omon bormi” deb berilgan.
27-bet: * Asl nusxadagi “zulmatka tukurdi” O.SH. nashrida “zulmatga tupurdi” deb berilgan.
32-bet: * falloh – Misr dehqoni [Shoir izohi].
34-bet: * Shoir bu so’zning sheva shakli “baynalmilal”ni qo’llagan,
36-bet: * O.SH. nashrida [Qarang: 546-bet] “Hey” so’zi “Qay” deb berilgan.
** Bu so’z birinchi lotincha nashrda “batirasan” shaklida xato terilgan.
*** Birinchi lotincha nashrda bu so’z “Qraqlardan” (36-bet) shaklida xato terilgan.
37-bet: *Hindistondagi katta daryo [Shoir izohi]
** Amerikadagi mashhur sharshara [Shoir izohi]..
40-bet: * O,SH. nashrida bu so’z “bu” deb [536-bet] xato o’qilgan.
43-bet: * Lotin alifbosiga asoslangan birinchi nashrda “Diyarmi” shaklida xato berilgan.
Nashrga tayyorlovchi, so’zboshi va izohlar muallifi Xayrulla X.Ismatulla, AQSH.
