Sahifaga tuzatish kiritildi   Мумтоз хитой шеъриятининг ёрқин сиймоларидан бири Су Ши   Сун сулоласи даврида яшаган.. Умрининг катта қисми сургунда ўтган шоир  Су Дунгпо  тахаллуси билан шеърлар ёзган, шунингдек, эссенавис, мусаввир, хаттот ва давлат арбоби сифатида фаолият юритган…

СУ ДУНГПО — СУ ШИ
ҲАВОДА ЎЙНАЙДИ БАҲОРИЙ ИФОР
Турсун Али таржималари

  Мумтоз хитой шеъриятининг ёрқин сиймоларидан бири Су Ши (1037-1101)  Сун сулоласи даврида яшаган.. Умрининг катта қисми сургунда ўтган шоир  Су Дунгпо  тахаллуси билан шеърлар ёзган, шунингдек, эссенавис, мусаввир, хаттот ва давлат арбоби сифатида фаолият юритган. У Мэйчжоу шаҳри яқинидаги Эмэйшань тоғининг этагида ўша даврнинг машҳур олими оиласида дунёга келган. Ёшлигидан кучли қобилият эгаси сифатида ном қозонган. Саройда хизмат қилган йиллари вазир Ван Аньши олиб бораётган сиёсий йўналишга қаршилик кўрсатгани учун Су Ши Хэбэй вилоятига сургун қилинади. Аммо, сургунда юрганида ночор аҳволидан нолимасдан Хэбэй табиатининг гўзаллигига бағишланган шеърлар ёзади ва вақт ўтиб, бу шеърларда намоён бўлган уйғулар самимияти ва янгича ифода тарзи туфайли мумтоз хитой шеъриятининг дурдуна асарлари сифатида тан олинади.
Сургундан қайтган Су Ши вазир Ван Аньши билан ярашади, улар, ҳатто, бир-бирларига шеърий мактублар ҳам ёзишади. Кўп ўтмай Су Ши яна саройдан четлаштирилади ва Гуандун вилоятига бадарға этилади. Шоир вилоятнинг Дунгпо деб аталган манзилида яшагани учун ўша жой номини тахаллус сифатида қабул қилади. «Дунгпо» «шарқий нишаб, қиялик» маъносини англатган.

СУХИ КЎЛИ СОҲИЛИДА ШАРОБ ИЧАРМАН

Бир лаҳза ёришди сувга лиммо-лим
Кўлнинг кенгликлари, тиниди олам.

Шаррос қуйиб берган ёмғир қаърида
Элас-элас гўё кўрингай тоғлар.

Сиху кўлининг-чи ажиб манзарин
Ойжамол Си Ши*га  қиёслаб бу дам,

Атир-упасиз ҳам, чинакамига
Гўзаллик бўлмоғин туйдим шу чоғлар.

ҚАЙИҚДАН ТОҒЛАРГА КЎЗ ТАШЛАГАНИМДА

Мабодо қайиқдан қолсанг кўз ташлаб
Тулпорлар шаклида гўёки тоғлар.

Ажиб бир уюрдек чўзилиб кетган,
Юз йилқи – елётган юз чўққи каби.

Сафлари олдинда эмас бир текис,
Гоҳ ундоқ, гоҳ бундоқ – кўзинг ўйноқлар.

Ортидан, ортидан бу отлар гўё
Ўтлоққа ошиқар қимтиниб лаби.

Тепага қарадим, анов сўқмоқда,
Тоғ энишин илон изи чирмаган.

Тентирар сўқмоқда дайдиб бир киши,
Чулдирар, атрофда нуқул қоялар.

Қўлимни силкитиб, оғзимни очдим,
Бирров сўзламоққа шайдо бўлиб ман,

Жанубга учарди бир гала қушдек
Елканим заминга солмай соялар!

ҚИСҚА ШЕЪР

Бу ўлкага етиб келган эдим мен
Шамол турди, ёмғир қуйди бетўхтов.

Сўққабош дарбадар, топарманми, айт,
Азим бу дунёдан бирор бошпана?

Қўлимдан келсайди кўкдан булутни
Бошимга кийволиб юрардим, холос,

Оддий йўл чакмани менга бўларди,
Тупроқни устимга буркасам бешак!

ГУЛСАФСАР

Баҳор ифорини келар етаклаб,
Кунчиқардан ичи сиқилган шамол.

Деразалар бўйлаб сирғалади Ой,
Ҳавода ўйнайди баҳорий ифор.

Ҳаттоки, боғдаги гулсафсарлар ҳам
Қоқ тунда ғафлатда тўнгмиш бемалол,

Шам ёқиб, мафтуни бўлдим ногаҳон,
Нақадар гўзалдир гуллар либоси.

БАҲОР ТУНИ

Минг олтин қуймасига лойиқдир, ишон,
Тунги соатлардаги бир лаҳза ҳам шояд.

Ҳавода, теграм узра гуллар хуш бўйи,
Ойдан-да ястанади соялар маҳзун.

Хобхоналардан таралар майиндан майин
Эркатой най навоси ёқимли ғоят.

Олис чодирчаларнинг қаърида эса
Бор нарсани қаърига тортган қора тун.

ОЛТИНТОҒ ИБОДАТХОНАСИ
ЁНИДАН СУЗИБ ЎТЯПМАН

Киндик қоним томган қишлоқ ортидан
Янцзицзян дарёси бошланар, шундоқ.

Амалдорман бугун – қисматда бори,
Қаергача суздим қайиқда, мана.

Менга дедиларки, тўлқинлар бунда
Арслон бўйи келар турганда мундоқ,

Совуқ кунларда-чи, уларнинг изи
Қумзорга нақш солиб чекинар яна.

Дарё киндигида бир қоя бордир,
Илондек тўлғонар шамолда рўё.

Элас йўқолади, қалқади тағин
Шерёл тўлқинларга қасдма-қасд, адаш.

Мен эса қояга тирмашиб ўктам,
Жонажон юртимни кўргимдур гўё,

Шимолга кўз солгум, жанубга боққум,
Қоялар занжирин кўрарман яккаш.

Оқшомда кулбамни эслайман маҳзун,
Аммо қайтмоққа-чи, “топилмас эшкак”.

Изидан боқаман нақадар олис
Пучмоқларга Қуёш олиб кетар бош.

Андак шамол эсса атроф қувнайди,
Дарё яшнаб кетар шамолдан бешак,

Шафақ балиқдайин, думи қирмизи,
Танга босган танда ялтирар кўзёш.

Мана, энди дарё узра порлар Ой,
Нурига чулғанар атрофда бирров.

Зулматнинг иккинчи посбонидан-чи,
Ойсиз кечаларда Кўк ҳам зимистон.

Ногаҳон қоядан, дарё тўшидан
Тоғларга ташланди ҳайбатли олов,

Гулдиради жимжит соҳиллар нохос,
Қарғалар ваҳмада қағиллар чунон.

Қачон, ўзи, ҳукмрон эрур сукунат,
Ташвишда тушунмай қолибман, қаранг.

Иблис эдими у? Ё бирор инсон?
Бу излар кимники? Ким келди, ўзи?

Дарё киндигидан турган қоядан,
Тоққа етиб бўлмас ҳаттоки аранг,

Ақлим шошиб қолди, Дарё маъбуди
Очиб қўймагунча дарбадар кўзин.

О, Дарё маъбуди, сенга ташаккур,
Англадим, серташвиш бу дунё аро,

Мен ҳам қоя мисол ёлғиз қолганман,
Ўртамизда оқар бир азим дарё!

ЦЗЯЧЖОУ** ДАН ЭНДИГИНА СУЗА БОШЛАГАНДА

Тонгда сузиб кетдик –
Ноғора садоси таралар – “дўм-дўм”.

Кунботардан эсган шамол ҳам
Мачта байроқчасин ҳилпиратар қув.

Жонажон бошпанам –
Қайдадир туманда бўлиб қолди гум,

Елканларимиз елар, еладир,
Кенгиш бир оқимга дўнар дарё – сув.

Цзиньшу  ўзани ҳам*** ,
Мана, кўзимиздан бўлибдир бадар,

Маньцзян суви-чи,
Шаффофдир, оқиши зилолдир тиниқ.

Тошсуврат Будда**** ҳам
Бизга қоялардан ташлайдир назар,

Водийлардан нари
Кенглик, тағин кенглик – бағри кенг бўшлиқ.

Жимжит бир қўрғонча.
Кўприкда-чи кекса роҳиб ўлтирар.

Балиқ тутмоқда-ю,
Жимгина кузатиб қўймоқда шомни.

Қўлимиз силкиймиз,
Ул-да қўлин силкиб, маъюс мўлтирар,

Изимиздан боқар,
Чулдироқ тўлқинлар туртар илҳомни.

ҒАРБИЙ ЎРМОН ИБОДАТХОНАСИ
ДЕВОРИДАГИ БИТИК

Тоғнинг юзига боқ – чўққилар тўмтоқ,
Ёнидан қарасанг – найзазор гўша.

Ўзига қараб юр – тобора баланд,
Изингга қайтганда чўкар тоғ қади.

О, йўқ, қиёфасин ўзгартмас тоғлар,
Моҳияти шудир, тоғ ўша-ўша,

Эврилиш эса-чи шунгадир боғлиқ,
Тоққа қайдан боқсанг – шундоқ бўлади!

Изоҳлар

* Си Ши – милоддан аввалги V асрда яшаган афсонавий соҳибжамол аёл. Юэ подшоси билан жангда енгилган маҳалда Си Шини унга тортиқ қилган, ўз навбатида, гўзал аёл билан банд бўлиб, давлат ишларини унутган У подшоси пировардида ҳалокатга йўлиққан. У подшосидек азалий рақиби устидан Қалаба қозонган Юэ подшоси Си Шини кўлга чўктириб юборган, бинобарин, маҳлиқо аёлни ўта хавфли ўлжа деб ҳисоблаган. Си Ши Хитой мумтоз шеъриятида ва шеърхонлар орасида гўзаллик тимсоли бўлиб қолди.
** Цзячжоу – Сичуань провинциясидаги замонавий Цзядин шаҳрининг эски номи. Бу шеър 1059 йилда, Су Ши отаси машҳур адабиётчи Су Сюн, иниси Су Цзья билан Янцзи дарёси бўйлаб саёҳат қилганда ёзилган. Укасининг номи бошқа шеърларда ҳам учраб туриши мутахассислар томонидан қайд этилган.
*** Цзиньшу ўзани, Маньцзян суви – Янцизи дарёсининг ирмоқлари. Бугунги кунда тегишлича Циньицзян ва Миньцзян деб аталади.
**** Тошсуврат Будда – Су Шининг йўл хотираларига қараганда, Будданинг шеърида айтиб ўтилган мумтош ҳайкали Миньцзян ва Янцзи дарёлари қўшилган жойда ясалган экан. Ўайкалтарошлар уни “Келажак Буддаси”, яъни келажакда инсониятни ёвузлик ва бахтсизликлардан халос этиш учун зуҳур этиши лозим бўлган бодихаства Майтрейя тарзида ифодалаган эдилар. Майтрейя ҳайкали ва тасвири бутун Хитойда учрайди. Уни одатда қорнини катта қилиб, нурафшон табассум сочиб турган, эркин бир ҳолатда ярим ёнбошлаган тарзда, яъни ўзида ҳаётдан мамнунлик ва бахтиёрлик тимсоли сифатида тасвирлашган.

Манба: «Китоб дунёси» газетаси веб-саҳифаси

SU DUNGPO — SU SHI
HAVODA O’YNAYDI BAHORIY IFOR
Tursun Ali tarjimalari

   Mumtoz xitoy she’riyatining yorqin siymolaridan biri Su Shi  Sun sulolasi davrida yashagan.. Umrining katta qismi surgunda o’tgan shoir  Su Dungpo  taxallusi bilan she’rlar yozgan, shuningdek, essenavis, musavvir, xattot va davlat arbobi sifatida faoliyat yuritgan. U Meychjou shahri yaqinidagi Emeyshan tog’ining etagida o’sha davrning mashhur olimi oilasida dunyoga kelgan. Yoshligidan kuchli qobiliyat egasi sifatida nom qozongan. Saroyda xizmat qilgan yillari vazir Van An`shi olib borayotgan siyosiy yo’nalishga qarshilik ko’rsatgani uchun Su Shi Xebey viloyatiga surgun qilinadi. Ammo, surgunda yurganida nochor ahvolidan nolimasdan Xebey tabiatining go’zalligiga bag’ishlangan she’rlar yozadi va vaqt o’tib, bu she’rlarda namoyon bo’lgan uyg’ular samimiyati va yangicha ifoda tarzi tufayli mumtoz xitoy she’riyatining durduna asarlari sifatida tan olinadi.
Surgundan qaytgan Su Shi vazir Van An`shi bilan yarashadi, ular, hatto, bir-birlariga she’riy maktublar ham yozishadi. Ko’p o’tmay Su Shi yana saroydan chetlashtiriladi va Guandun viloyatiga badarg’a etiladi. Shoir viloyatning Dungpo deb atalgan manzilida yashagani uchun o’sha joy nomini taxallus sifatida qabul qiladi. «Dungpo» «sharqiy nishab, qiyalik» ma’nosini anglatgan.

SUXI KO’LI SOHILIDA SHAROB ICHARMAN

Bir lahza yorishdi suvga limmo-lim
Ko’lning kengliklari, tinidi olam.

Sharros quyib bergan yomg’ir qa’rida
Elas-elas go’yo ko’ringay tog’lar.

Sixu ko’lining-chi ajib manzarin
Oyjamol Si Shi*ga qiyoslab bu dam,

Atir-upasiz ham, chinakamiga
Go’zallik bo’lmog’in tuydim shu chog’lar.

QAYIQDAN TOG’LARGA KO’Z TASHLAGANIMDA

Mabodo qayiqdan qolsang ko’z tashlab
Tulporlar shaklida go’yoki tog’lar.

Ajib bir uyurdek cho’zilib ketgan,
Yuz yilqi – yelyotgan yuz cho’qqi kabi.

Saflari oldinda emas bir tekis,
Goh undoq, goh bundoq – ko’zing o’ynoqlar.

Ortidan, ortidan bu otlar go’yo
O’tloqqa oshiqar qimtinib labi.

Tepaga qaradim, anov so’qmoqda,
Tog’ enishin ilon izi chirmagan.

Tentirar so’qmoqda daydib bir kishi,
Chuldirar, atrofda nuqul qoyalar.

Qo’limni silkitib, og’zimni ochdim,
Birrov so’zlamoqqa shaydo bo’lib man,

Janubga uchardi bir gala qushdek
Yelkanim zaminga solmay soyalar!

QISQA SHE’R

Bu o’lkaga yetib kelgan edim men
Shamol turdi, yomg’ir quydi beto’xtov.

So’qqabosh darbadar, toparmanmi, ayt,
Azim bu dunyodan biror boshpana?

Qo’limdan kelsaydi ko’kdan bulutni
Boshimga kiyvolib yurardim, xolos,

Oddiy yo’l chakmani menga bo’lardi,
Tuproqni ustimga burkasam beshak!

GULSAFSAR

Bahor iforini kelar yetaklab,
Kunchiqardan ichi siqilgan shamol.

Derazalar bo’ylab sirg’aladi Oy,
Havoda o’ynaydi bahoriy ifor.

Hattoki, bog’dagi gulsafsarlar ham
Qoq tunda g’aflatda to’ngmish bemalol,

Sham yoqib, maftuni bo’ldim nogahon,
Naqadar go’zaldir gullar libosi.

BAHOR TUNI

Ming oltin quymasiga loyiqdir, ishon,
Tungi soatlardagi bir lahza ham shoyad.

Havoda, tegram uzra gullar xush bo’yi,
Oydan-da yastanadi soyalar mahzun.

Xobxonalardan taralar mayindan mayin
Erkatoy nay navosi yoqimli g’oyat.

Olis chodirchalarning qa’rida esa
Bor narsani qa’riga tortgan qora tun.

OLTINTOG’ IBODATXONASI
YONIDAN SUZIB O’TYAPMAN

Kindik qonim tomgan qishloq ortidan
Yantszitszyan daryosi boshlanar, shundoq.

Amaldorman bugun – qismatda bori,
Qaergacha suzdim qayiqda, mana.

Menga dedilarki, to’lqinlar bunda
Arslon bo’yi kelar turganda mundoq,

Sovuq kunlarda-chi, ularning izi
Qumzorga naqsh solib chekinar yana.

Daryo kindigida bir qoya bordir,
Ilondek to’lg’onar shamolda ro’yo.

Elas yo’qoladi, qalqadi tag’in
Sheryol to’lqinlarga qasdma-qasd, adash.

Men esa qoyaga tirmashib o’ktam,
Jonajon yurtimni ko’rgimdur go’yo,

Shimolga ko’z solgum, janubga boqqum,
Qoyalar zanjirin ko’rarman yakkash.

Oqshomda kulbamni eslayman mahzun,
Ammo qaytmoqqa-chi, “topilmas eshkak”.

Izidan boqaman naqadar olis
Puchmoqlarga Quyosh olib ketar bosh.

Andak shamol essa atrof quvnaydi,
Daryo yashnab ketar shamoldan beshak,

Shafaq baliqdayin, dumi qirmizi,
Tanga bosgan tanda yaltirar ko’zyosh.

Mana, endi daryo uzra porlar Oy,
Nuriga chulg’anar atrofda birrov.

Zulmatning ikkinchi posbonidan-chi,
Oysiz kechalarda Ko’k ham zimiston.

Nogahon qoyadan, daryo to’shidan
Tog’larga tashlandi haybatli olov,

Guldiradi jimjit sohillar noxos,
Qarg’alar vahmada qag’illar chunon.

Qachon, o’zi, hukmron erur sukunat,
Tashvishda tushunmay qolibman, qarang.

Iblis edimi u? YO biror inson?
Bu izlar kimniki? Kim keldi, o’zi?

Daryo kindigidan turgan qoyadan,
Toqqa yetib bo’lmas hattoki arang,

Aqlim shoshib qoldi, Daryo ma’budi
Ochib qo’ymaguncha darbadar ko’zin.

O, Daryo ma’budi, senga tashakkur,
Angladim, sertashvish bu dunyo aro,

Men ham qoya misol yolg’iz qolganman,
O’rtamizda oqar bir azim daryo!

SZYACHJOU** DAN  ENDIGINA  SUZA  BOSHLAGANDA

Tongda suzib ketdik –
Nog’ora sadosi taralar – “do’m-do’m”.

Kunbotardan esgan shamol ham
Machta bayroqchasin hilpiratar quv.

Jonajon boshpanam –
Qaydadir tumanda bo’lib qoldi gum,

Yelkanlarimiz yelar, yeladir,
Kengish bir oqimga do’nar daryo – suv.

Szin`shu o’zani ham*** ,
Mana, ko’zimizdan bo’libdir badar,

Man`tszyan suvi-chi,
Shaffofdir, oqishi ziloldir tiniq.

Toshsuvrat Budda**** ham
Bizga qoyalardan tashlaydir nazar,

Vodiylardan nari
Kenglik, tag’in kenglik – bag’ri keng bo’shliq.

Jimjit bir qo’rg’oncha.
Ko’prikda-chi keksa rohib o’ltirar.

Baliq tutmoqda-yu,
Jimgina kuzatib qo’ymoqda shomni.

Qo’limiz silkiymiz,
Ul-da qo’lin silkib, ma’yus mo’ltirar,

Izimizdan boqar,
Chuldiroq to’lqinlar turtar ilhomni.

G’ARBIY  O’RMON IBODATXONASI
DEVORIDAGI BITIK

Tog’ning yuziga boq – cho’qqilar to’mtoq,
Yonidan qarasang – nayzazor go’sha.

O’ziga qarab yur – tobora baland,
Izingga qaytganda cho’kar tog’ qadi.

O, yo’q, qiyofasin o’zgartmas tog’lar,
Mohiyati shudir, tog’ o’sha-o’sha,

Evrilish esa-chi shungadir bog’liq,
Toqqa qaydan boqsang – shundoq bo’ladi!

Izohlar

* Si Shi – miloddan avvalgi V asrda yashagan afsonaviy sohibjamol ayol. Yue podshosi bilan jangda yengilgan mahalda Si Shini unga tortiq qilgan, o’z navbatida, go’zal ayol bilan band bo’lib, davlat ishlarini unutgan U podshosi pirovardida halokatga yo’liqqan. U podshosidek azaliy raqibi ustidan Qalaba qozongan Yue podshosi Si Shini ko’lga cho’ktirib yuborgan, binobarin, mahliqo ayolni o’ta xavfli o’lja deb hisoblagan. Si Shi Xitoy mumtoz she’riyatida va she’rxonlar orasida go’zallik timsoli bo’lib qoldi.
** Szyachjou – Sichuan provintsiyasidagi zamonaviy Szyadin shahrining eski nomi. Bu she’r 1059 yilda, Su Shi otasi mashhur adabiyotchi Su Syun, inisi Su Szya bilan Yantszi daryosi bo’ylab sayohat qilganda yozilgan. Ukasining nomi boshqa she’rlarda ham uchrab turishi mutaxassislar tomonidan qayd etilgan.
*** Szinshu o’zani, Man`tszyan suvi – Yantsizi daryosining irmoqlari. Bugungi kunda tegishlicha Sinitszyan va Mintszyan deb ataladi.
**** Toshsuvrat Budda – Su Shining yo’l xotiralariga qaraganda, Buddaning she’rida aytib o’tilgan mumtosh haykali Mintszyan va Yantszi daryolari qo’shilgan joyda yasalgan ekan. O’aykaltaroshlar uni “Kelajak Buddasi”, ya’ni kelajakda insoniyatni yovuzlik va baxtsizliklardan xalos etish uchun zuhur etishi lozim bo’lgan bodixastva Maytreyya tarzida ifodalagan edilar. Maytreyya haykali va tasviri butun Xitoyda uchraydi. Uni odatda qornini katta qilib, nurafshon tabassum sochib turgan, erkin bir holatda yarim yonboshlagan tarzda, ya’ni o’zida hayotdan mamnunlik va baxtiyorlik timsoli sifatida tasvirlashgan.

Manba: «Kitob dunyosi» gazetasi veb-sahifasi