26 апрел — Ўзбекистон халқ шоири Муҳаммад Юсуф таваллуд топган кун

Унинг шеъриятдаги ростгўйлигидан ҳайратландим. Зотан, у барча шеърларида рост куйлашга интилган. Шунинг учун эл назарига тушган, эл ардоғида бўлган. Шунинг учун ҳам Муҳаммад Юсуф хулқидан, қонидан, юрагидан яралган шеър – Муҳаммад Юсуф бўлиб қолган.

Турсун Али
ЭЛ ШОНИНИ КУЙЛАГАН ШОИР

Булбулзабон дўстим, қумридил дўстим,
Ярмиси гул дўстим, ярми дил дўстим.
Муҳаммаджон десам – кўнглимдан кечар
Булбул умри билан, дил умри, дўстим.

Сирожиддин Саййид

Эл суйган, халқ ардоқлаган Ўзбекистон халқ шоири Муҳаммад Юсуф ҳақида ёзишдан аввал хаёлим кўзгусида у жонланди, кўз ўнгимда сурати ва сийрати намоён бўлди.
Муҳаммаджонни илк бор ишга келганида таниганман. Қорачадан келган, юраги гуриллаётган оловдай, меҳр билан тикилувчи кўзлари бир умр ёдимда қолган. Ишхонамиз Навоий кўчаси, 30-уйда жойлашган бўлиб, мен Ғафур Ғулом номидаги нашриётда ишлардим. Муҳаммаджон билан деярли ҳар куни кўришар эдик. Муҳаммаджон ҳозирги ўзбек адабиётини яхшироқ билишни истарди. Жаҳон тиллари Университетининг рус тили факультетини тамомлаб, энди иш бошлаганди. “Эшитинг, янги машқларимдан”, — деб қўлёзма ҳолида шеърлар ўқир эди. Сўнгра ўзига хос оҳангда, “Қалай?” деб, шеър даражасини билишни истар эди. Деярли ҳар куни беш-олтита, гоҳида ундан ҳам зиёд шеърлар ёзарди.
У шеъриятда жуда тез ўсди, дардчил шеърлари билан эл кўнглига тез кириб борди. Унинг содда шеърияти қалбларни чақмоқдек ёритди. Ҳар бир ўзбекнинг қалбидан ўзининг ўрнини эгаллади. “Мен шеърни қўшиқ учун ёзмайман, шеърларимнинг ўзи қўшиқ бўлса, нима қилай?” – бу гапларни айтган Муҳаммад Юсуфнинг қалбида эл-юрт ҳақидаги мангу бир қўшиқ шовуллаб турганига бир неча бор амин бўлганман. Унинг ўзига хос эркинлиги, нозик қалбию дардчил ҳиссиёти барча-барчаси унга ярашиқли, ўзига хос эди. ўша кезлари шоирнинг шеърлари билан яралган қўшиқларни ижро этган хонандалар ҳам юлдуздай порлаб, эл назарига тушди.
Муҳаммад Юсуфнинг қатъийлиги, бирсўзлилиги ва талабчан муҳаррирлигига кўп гувоҳ бўлдим. Менинг “Изтироб остонаси” номли қўлёзмам Ғафур Ғулом номидаги нашриётнинг режасига кирган, унга Муҳаммад Юсуф муҳаррир этиб тайинланганди. У қўлёзмани қўлига олгач, китобни “Ота юрт” деб номлаймиз, деди. Мен эътироз билдирдим. Ахир, тўпламдаги бир шеъримнинг лирик, қаҳрамони икки фарзандли, у ўз остонасида ёхуд севгилиси сари кетиш изтиробида, дедим тўплам номини ёқлаб. Нима бўлибди, тўпламни туғилган қишлоғингиз манзаралари, кўринишлари кўпроқ ташкил этиб турибди. Бунинг устига “Ота юрт” ижтимоий масала, деб кўнмади. “Ҳейй, таниқли шоир Муҳаммад Алининг “Оталар юрти” номли китоби бор-ку!” — десам ҳам, “Йўқ, китоб мен айтган номда бўлади!” — деди қатъий оҳангда. Мен индамадим. У қўлёзмани титкилай-титкилай, “Сиз қофияли шеърлар ёзинг”, — деб шеърларни қўлимга узатаркан, “Тўпламни бармоқ вазндаги шеърлар билан тўлдирасиз, қаранг, қофияли шеърларингиз қандай яхши!” — деб “Укамга хат”, “Укамдан хат”, “Куннинг умри”, “Тўкилганда ойдан ёғдулар”, “Теримчи қизлар” каби шеърларимни мақтади. Мен “Муҳаммаджон, барча китобларим аралаш вазндаги шеърлар билан чоп этиляпти-ку, нима қилибди?” — деб туриб олдим. “Ундай бўлса, китобга мен муҳаррирлик қилмайман”, — деди жиддий. Шеърият бўлими мудири, истеъдодли шоир Шавкат Раҳмонга юзлашдик. Муҳаммаджон Шавкат акага ўзи ёқтирган шеърларимни овоз чиқариб ўқиб, “Tўпламни шундай шеърлар билан бойитсак десам, муаллиф кўнмаяпти”, — деди. Бўлим мудири ҳам муҳаррирнинг гапини маъқуллаб, тўпламни янги шеърлар билан тўлдиринг, деди. Ушбу сатрларни ёзаётган чоғим ўйласам, бу муҳаррир талаби ҳам юксак эканлигини ҳис қилдим.
Бир кун Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасининг “Дўрмон” ижод уйида юрсам, Муҳаммаджон, пиёда бораётган экан. Мен машинани тўхтатдим. У машинага чиқди. Кайфияти соз экан. Комил Яшиннинг дала ҳовлисини менга беришди, ўша жойда турибман. Ҳозир Абдулла аканинг уйига кирамиз, кутяпти, деди.
Мен қурилиш бўлаётган дала ҳовлимни кўриб, қайтиб келишга сўз бердим. Ишларим битгач, Абдулла аканикига ўтсам, дарвоза очиқ, сув устидаги супада устоз-шогирд гурунглашиб ўтиришган экан. Саф кенгайганидан хурсанд бўлишди. Бир пайт Абдулла ака бизга адабиёт, фалсафа бўйича бир қанча мушоҳадали саволлар берди. Ва қани ким тез, мукаммал жавоб беради, деб қизиқиш билан тикилди. Мен тортиниб, ўйланиб тургунимча Муҳаммаджон тез-тез жавоб бериб, устознинг олқишига, таҳсинига сазовор бўлди. Дастурхондан туриб кўчага чиқгач, “Қалай, сиздан кўра саволларга яхши жавоб бердимми”, — деди ҳаяжон тўла кўзлари чақнаб.
— Ҳа, албатта, илмда ҳам, шеъриятда ҳам сиз мендан зўрсиз, — дея елкасига уриб қўйдим.
Муҳаммад Юсуф Андижон вилояти Марҳамат туманининг сўлим қишлоғида туғилган. У толлар, тераклар ва турфа дарахтлар билан дўстлашган, капалак, булбул, қалдирғочлар ила ўйнаган, табиатга туганмас меҳр қўйган. Ям-яшил бедапоялар, чексиз далалар, ўт-ўланлар оғушида кечган болалиги, ўсмирлиги. У онасининг қучоғида тойчоқдек эркаланган, синглисини суйган жонидек. Ҳар бир юртдошига, қишлоғига, бутун Ўзбекистонига меҳри тобланган офтобдек. Шундан у табиат шоири, эл шоири бўлиб етишган. Биргина мисол:

Ер айланар, Ер айланар,
Ер югуриб тинмайди,
Яктагининг енгларидан
Тер югуриб тинмайди.
Қўлинг тегмай бу дунёда
Битта гиёҳ унмайди,
Тин билмаган жоним менинг,
Бободеҳқоним менинг…

Беихтиёр шеърни ўқиб, оддий бободеҳқонни севиб қоласиз, у билан ҳасратлашасиз! Ёнасиз – куясиз, ҳайратланасиз, унга таҳсин ўқийсиз, у сизнинг ҳам қадрдонингиз бўлади, шубҳасиз. Унинг аксарият шеърларида юрт манзараси, меҳнаткаш ўзбекнинг тийнати бутун кўриниши, сийрати содда сатрларда намоён бўлади, мадҳ этилади. Шунинг учун шоирнинг шеърларини кетмончидан тортиб, илм одамигача тушунади, севиб қолади. Ушбу мақолани ёзаётган чоғда Муҳаммад Юсуфнинг “Осмоннинг охири” номли достондек узун шеърини ўқиб, (аввал эътибор бермаган эканман) шоирнинг шакл изланишидан қувондим. Шеърнинг менга ёққанлиги – эркин вазнда, фикрни ҳам эркин, бемалол айта олганлигида. Унинг шеъриятдаги ростгўйлигидан ҳайратландим. Зотан, у барча шеърларида рост куйлашга интилган. Шунинг учун эл назарига тушган, эл ардоғида бўлган. Шунинг учун ҳам Муҳаммад Юсуф хулқидан, қонидан, юрагидан яралган шеър – Муҳаммад Юсуф бўлиб қолган.

Манба: “Китоб дунёси”,2013 йил 24 апрель

Tursun Ali
EL SHONINI KUYLAGAN SHOIR

Bulbulzabon do’stim, qumridil do’stim,
Yarmisi gul do’stim, yarmi dil do’stim.
Muhammadjon desam – ko’nglimdan kechar
Bulbul umri bilan, dil umri, do’stim.

Sirojiddin Sayyid

El suygan, xalq ardoqlagan O’zbekiston xalq shoiri Muhammad Yusuf haqida yozishdan avval xayolim ko’zgusida u jonlandi, ko’z o’ngimda surati va siyrati namoyon bo’ldi.
Muhammadjonni ilk bor ishga kelganida taniganman. Qorachadan kelgan, yuragi gurillayotgan olovday, mehr bilan tikiluvchi ko’zlari bir umr yodimda qolgan. Ishxonamiz Navoiy ko’chasi, 30-uyda joylashgan bo’lib, men G’afur G’ulom nomidagi nashriyotda ishlardim. Muhammadjon bilan deyarli har kuni ko’rishar edik.
Muhammadjon hozirgi o’zbek adabiyotini yaxshiroq bilishni istardi. Jahon tillari Universitetining rus tili fakul`tetini tamomlab, endi ish boshlagandi.
“Eshiting, yangi mashqlarimdan”, — deb qo’lyozma holida she’rlar o’qir edi. So’ngra o’ziga xos ohangda, “Qalay?” deb, she’r darajasini bilishni istar edi. Deyarli har kuni besh-oltita, gohida undan ham ziyod she’rlar yozardi.
U she’riyatda juda tez o’sdi, dardchil she’rlari bilan el ko’ngliga tez kirib bordi. Uning sodda she’riyati qalblarni chaqmoqdek yoritdi. Har bir o’zbekning qalbidan o’zining o’rnini egalladi. “Men she’rni qo’shiq uchun yozmayman, she’rlarimning o’zi qo’shiq bo’lsa, nima qilay?” – bu gaplarni aytgan Muhammad Yusufning qalbida el-yurt haqidagi mangu bir qo’shiq shovullab turganiga bir necha bor amin bo’lganman. Uning o’ziga xos erkinligi, nozik qalbiyu dardchil hissiyoti barcha-barchasi unga yarashiqli, o’ziga xos edi. o’sha kezlari shoirning she’rlari bilan yaralgan qo’shiqlarni ijro etgan xonandalar ham yulduzday porlab, el nazariga tushdi.
Muhammad Yusufning qat’iyligi, birso’zliligi va talabchan muharrirligiga ko’p guvoh bo’ldim. Mening “Iztirob ostonasi” nomli qo’lyozmam G’afur G’ulom nomidagi nashriyotning rejasiga kirgan, unga Muhammad Yusuf muharrir etib tayinlangandi. U qo’lyozmani qo’liga olgach, kitobni “Ota yurt” deb nomlaymiz, dedi. Men e’tiroz bildirdim. Axir, to’plamdagi bir she’rimning lirik, qahramoni ikki farzandli, u o’z ostonasida yoxud sevgilisi sari ketish iztirobida, dedim to’plam nomini yoqlab. Nima bo’libdi, to’plamni tug’ilgan qishlog’ingiz manzaralari, ko’rinishlari ko’proq tashkil etib turibdi. Buning ustiga “Ota yurt” ijtimoiy masala, deb ko’nmadi. “Heyy, taniqli shoir Muhammad Alining “Otalar yurti” nomli kitobi bor-ku!” — desam ham, “Yo’q, kitob men aytgan nomda bo’ladi!” — dedi qat’iy ohangda. Men indamadim. U qo’lyozmani titkilay-titkilay, “Siz qofiyali she’rlar yozing”, — deb she’rlarni qo’limga uzatarkan, “To’plamni barmoq vazndagi she’rlar bilan to’ldirasiz, qarang, qofiyali she’rlaringiz qanday yaxshi!” — deb “Ukamga xat”, “Ukamdan xat”, “Kunning umri”, “To’kilganda oydan yog’dular”, “Terimchi qizlar” kabi she’rlarimni maqtadi. Men “Muhammadjon, barcha kitoblarim aralash vazndagi she’rlar bilan chop etilyapti-ku, nima qilibdi?” — deb turib oldim. “Unday bo’lsa, kitobga men muharrirlik qilmayman”, — dedi jiddiy. She’riyat bo’limi mudiri, iste’dodli shoir Shavkat Rahmonga yuzlashdik. Muhammadjon Shavkat akaga o’zi yoqtirgan she’rlarimni ovoz chiqarib o’qib, “To’plamni shunday she’rlar bilan boyitsak desam, muallif ko’nmayapti”, — dedi. Bo’lim mudiri ham muharrirning gapini ma’qullab, to’plamni yangi she’rlar bilan to’ldiring, dedi. Ushbu satrlarni yozayotgan chog’im o’ylasam, bu muharrir talabi ham yuksak ekanligini his qildim.
Bir kun O’zbekiston Yozuvchilar uyushmasining “Do’rmon” ijod uyida yursam, Muhammadjon, piyoda borayotgan ekan. Men mashinani to’xtatdim. U mashinaga chiqdi. Kayfiyati soz ekan. Komil Yashinning dala hovlisini menga berishdi, o’sha joyda turibman. Hozir Abdulla akaning uyiga kiramiz, kutyapti, dedi.
Men qurilish bo’layotgan dala hovlimni ko’rib, qaytib kelishga so’z berdim. Ishlarim bitgach, Abdulla akanikiga o’tsam, darvoza ochiq, suv ustidagi supada ustoz-shogird gurunglashib o’tirishgan ekan. Saf kengayganidan xursand bo’lishdi. Bir payt Abdulla aka bizga adabiyot, falsafa bo’yicha bir qancha mushohadali savollar berdi. Va qani kim tez, mukammal javob beradi, deb qiziqish bilan tikildi. Men tortinib, o’ylanib turgunimcha Muhammadjon tez-tez javob berib, ustozning olqishiga, tahsiniga sazovor bo’ldi. Dasturxondan turib ko’chaga chiqgach, “Qalay, sizdan ko’ra savollarga yaxshi javob berdimmi”, — dedi hayajon to’la ko’zlari chaqnab.
— Ha, albatta, ilmda ham, she’riyatda ham siz mendan zo’rsiz, — deya yelkasiga urib qo’ydim.
Muhammad Yusuf Andijon viloyati Marhamat tumanining so’lim qishlog’ida tug’ilgan. U tollar, teraklar va turfa daraxtlar bilan do’stlashgan, kapalak, bulbul, qaldirg’ochlar ila o’ynagan, tabiatga tuganmas mehr qo’ygan. Yam-yashil bedapoyalar, cheksiz dalalar, o’t-o’lanlar og’ushida kechgan bolaligi, o’smirligi. U onasining quchog’ida toychoqdek erkalangan, singlisini suygan jonidek. Har bir yurtdoshiga, qishlog’iga, butun O’zbekistoniga mehri toblangan oftobdek. Shundan u tabiat shoiri, el shoiri bo’lib yetishgan. Birgina misol:

Yer aylanar, Yer aylanar,
Yer yugurib tinmaydi,
Yaktagining yenglaridan
Ter yugurib tinmaydi.
Qo’ling tegmay bu dunyoda
Bitta giyoh unmaydi,
Tin bilmagan jonim mening,
Bobodehqonim mening…

Beixtiyor she’rni o’qib, oddiy bobodehqonni sevib qolasiz, u bilan hasratlashasiz! Yonasiz – kuyasiz, hayratlanasiz, unga tahsin o’qiysiz, u sizning ham qadrdoningiz bo’ladi, shubhasiz. Uning aksariyat she’rlarida yurt manzarasi, mehnatkash o’zbekning tiynati butun ko’rinishi, siyrati sodda satrlarda namoyon bo’ladi, madh etiladi. Shuning uchun shoirning she’rlarini ketmonchidan tortib, ilm odamigacha tushunadi, sevib qoladi. Ushbu maqolani yozayotgan chog’da Muhammad Yusufning “Osmonning oxiri” nomli dostondek uzun she’rini o’qib, (avval e’tibor bermagan ekanman) shoirning shakl izlanishidan quvondim. She’rning menga yoqqanligi – erkin vaznda, fikrni ham erkin, bemalol ayta olganligida. Uning she’riyatdagi rostgo’yligidan hayratlandim. Zotan, u barcha she’rlarida rost kuylashga intilgan. Shuning uchun el nazariga tushgan, el ardog’ida bo’lgan. Shuning uchun ham Muhammad Yusuf xulqidan, qonidan, yuragidan yaralgan she’r – Muhammad Yusuf bo’lib qolgan.

Manba: “Kitob dunyosi”,2013 yil 24 aprel.