24 август — Хорхе Луис Борхес туғилган кун

  Хорхе Луис Борхес ўз ижодини шеър ёзиш билан бошлаган, маълум вақтдан сўнг шоирликни ташлаб, носирликка ўтган  ва  у айнан насрий асарлари туфайли ХХ аср жаҳон адабиётининг ёрқин сиймоси даражасига кўтарилди. Аммо, унинг шеъриятига қизиқиш ҳам адабий иқлимни асло тарк этмади…

Хорхе Луис БОРХЕС
ДЕНГИЗДАН-ДА ТЕРАН ҲАР ДАҚИҚА

Жаҳон адабиётида ижоди ёруғ юлдуздек чарақлаб турган Борхес назмда ҳам ўзига хос ижод этиб, шеъриятни янгилаган шоирлардандир.

Бинобарин, 1920 йиллар Аргентинада шеърият дунёси мамлакат пойтахти Буэнос-Айреснинг Йўқсил ишчилар яшовчи хокисор Боэдо кўчаси ва Бадавлат сармоядорлар умргузаронлик қилувчи муҳташам Флорида кўчаси номлари замирида қоқ икки лагерга бўлиниб кетган эди. “Флоридачилар” Европада кенг тарқалган Юксак поэзия – жимжимадорликка мойил бўлишса, “Боэдочилар” “соф” ва “оддий” (сенсильизм) шеъриятни ёқлаб қалам тебратишарди. Бу гуруҳлар шундай бўлса ҳам, бир-бирига душманлик кайфиятига берилиб кетишмаган, ўзларини бир авлодга мансуб деб билишар, қолаверса, Аргентина деган диёр ўз маданияти билан уларнинг бошини қовуштирган эди. “Боэдочилар” орасидан Альваро Юнке деган шоир чиққан ва “Дунёда ҳеч бўлмаганда битта камситилган ва хўрланган кимса бор экан, инсон ҳеч маҳал бахтли бўла олмайди”, дея, ўз “кредо”сини эълон қилган эди.

“Флоридачилар”га мансуб бўлган Хорхе Луис Борхес ўз ижодини ўша кезларда бошлаган, маълум вақт шеърлар ёзганидан сўнг шоирликни ташлаб, носирликка ўтган, кейинчалик бутун дунёга танилган носир даражасига кўтарила билган.

Йигирманчи аср бошидаги чорак асрлик иқтисодий юксалиш, жамият ҳаётининг маълум даражада демократик тус олиши асносида шаклланган Хорхе Луис Борхес, тадқиқотчилар ёзишича, ижодкор зиёлилар орасида вужудга келган ниҳоятда мураккаб ва асабий вазиятга тушиб қолади. Мамлакат тарихи ва бугунги куни унга кўп жиҳатдан охири йўқ улкан хатолар силсиласи, туганмас ва тушуниб бўлмас фожиадек туюларди…

Ана шундай бир шароитда Хорхе Луис Борхес кўплаб “изм”лар силсиласидан “ультраизм” йўналишини танлади. Борхеснинг ультраизм билан танишуви Испанияда, ўзи таълим олган Женевадан Биринчи жаҳон уруши бошланганидан кейин бу мамлакатга кўчиб келгач рўй берди. Ультраизм йўналишидаги бадиий тафаккурда портловчи ва бир-бирига боғланмаган метафораларга мурожаат қилиш Хорхе Луис Борхесга маъқул тушди, ватанига қайтиб келганидан сўнгра ўзини Аргентина “ультраистлари сардори” деб эълон қилди. Бу бир тактик усул ўзига хос ҳийла ҳам эди.

Шунинг учун ҳам Хорхе Луис Борхес бу даврда яратилган асарларини китобларига киритмаган, айримларидан воз кечган, нашр қилдирмоқчи бўлса, жиддий қайта ишлаган эди.

Хорхе Луис Борхес жуда кўплаб халқаро адабий мукофотлар совриндори бўлган. Ҳатто 1970 йилда Нобель мукофотига номзод қилиб кўрсатилган, аммо Аугусто Пиночет сиёсатига ижобий қарашлари туфайли тақдирланмаган.

Борхес 1986 йил 14 июнда Женевада вафот этди. 2008 йилда Лиссабонда шоирга ҳайкал ўрнатилди.

Таржимон

ЁМҒИР

Боғ узра майдалаб ёғмоқда ёмғир,
Ҳовли саҳни сокин тозарган, ойдин.
Балки тиниб қолди? Оқшом нам, дилгир,
Азизларинг узра ёғгандир бетин.

Мавсум бузуқ ҳаво билан қайтмоқда,
Хазина аталур безовта нигоҳ.
Атиргул кўринар унга боққанда,
Атроф байрам мисол ранг-барангдир, боқ.

Тобора қоронғу дераза ортида
Ёмғир эркалаган мўйқалам, ана,
Қорайиб турадир зинапояда.

Чиринди исига тўйинган атроф.
Тирик кишим сасин туяман яна,
Қайтиб келаётган отамники, ҳа.

“ЎН ЕТТИ ҲАЙКУ”ДАН

1

Оқшом ва тоғлар.
Нималарни менга қилдилар ҳикоя?
Унутилди аттанг, барибир.

7

Шу кундан мен
шахмат тахтасидаги доналарга
қўл теккизмадим сира.

14

Сўнаётган ёруғлик,
сўниб бораётган салтанатми
ёки ёнарқурт?

ҲОВЛИЧА

Оқшомда
рангларин ўчирар толиққан ҳовли.
Осмони фалакдан тўлин ой
кутадир беҳуда илк эҳтиросларин.
Кичик ҳовли, тошлоқ ирмоқдай
нилий ранглар
деразага сингишиб кетар.
Сокин ва ёруғ юлдузлар оралаб
қотиб қолди Абадият ҳам.
шийпонча билан устунчалар оралиғида
Сир тутилган дўстлик лаҳзаси ураверар жом.

ШАНБАЛАР

(парча)

Унутилган соялари дала ҳовлининг
тақа-тақ беркитилган деразалари.
Менинг нотинч кўнглим кимсасиз уй бўйлаб
сенинг тинчимас қалбингни
излайди кўр-кўрона.
Овунмас соғинч узра қўяр узиб
истак ила тортинчоқлик.
Тун зимистони узра
сенинг нурафшон яланғочлигинг чиқиб келар.
Қалбга ўхшаб тобора оғриқдан қисилиб кетган
жимлик қаърига сингийди икки тан, вужуд.

XIII АСР ШОИРИ

Кўз ташлар, қораламалар бошбошдоқ,
Сонетнинг чўнг биринчи намунаси у.
Гуноҳкор тўртлик, учликларга қарар,
Ўз-ўзича қалам ёза олган-ку?

О, нечанчи сайқал бермоқда сатрга,
Осудаланади… Ё салом товушин илғар,
Нотаниш даҳшат аро шоир булбулнинг
Асрлар оша сайрашини тинглар.

Ошно бўлган идрок ила ҳис этар
Аполлон етказган хаёл далдасида
Унга табаррук юзин очгай Архетип:

Қирра-қирра биллур нигоҳини ҳам
Умр бўйи қондириб бўлмайди, ёҳу,
Лабиринтинг, Дедал, ё Сфинксинг, Эдип?

БУЭНОС-АЙРЕС КЎЧАЛАРИ

Буэнос-Айрес кўчалари,
Сиз – юрагим қоқ марказий нуқтаси.
Пиёдалар шошилинч одимларидан азият чеккан
мудроқ хиёбонлар эмас,
ай сиз, чекка ҳудудлар сокин жин кўчалари,
сизга нотаниш дарахтлар пакана пояси,
шаҳар чеккалари,
бунда қоп-қоронғу юпун кулбачалар
елкасидан эзиб босар Абадий макон,
текисликлар ва осмон
олис-олис кенгликларига ғарқ бўлиб кетишдан
тургандек чўчиб.
Тирик инсон қалбин соғинган барчага
Бахт-саодат этарсиз ваъда:
Чорраҳаларингизда тутинади дўст
уйлар зиндонидан озодликка чиққан тақдирлар.
Ҳеч бўлмаса,
Қайроқтош тўшалган кўксингиз узра
адашган умид дадил илдамлаб боргани учун
эгилиб таъзим қиламан сизга.
Эгри-бугри қайрилишларингиз
Осмон турфа шамолларида ҳилпираётган
байроқларнинг ҳаприқишидек.
Майли, менинг шеърларим дастасида
рақсга тушаверсин ўша байроқлар.

1964

1

Гўё сеҳрланган барчаси. Яна бир бора
Бундайин чароғон бўлмас ой шундоғам,
Боғни босган мудроқ. Ой эндиликда
Кўзгу бор-йўғи, ўтмиш кўланкаси қора,
Сўниш ҳовури. Ёнма-ён ёнаётган икки чеккам,
Чалкашиб турган қўлларимдек… –
Алвидо! Барчасига алвидо!
Содиқ қолур хотира, соғинч!
Исталган ҳар қандай кимса (доим этарсан таъкид)
Соҳиби бўлмаган бир лаҳзани йўқотадир, о,
Бироқ унут бўлган аъмолин ўрганиш машқи
Этгай насиб кучи етганларга муқаррар!
Сени ўлдурарлар биргина атиргул ила, ай,
Титраб турган биргина торларда кадар.

2

Барча шодликлар ўтмишда. Нима ҳам дердик,
Замона беҳисоб бойликлар ила тўла.
Денгиздан-да теран ҳар дақиқа, бешак,
Ҳам тушунарсиздир. Кун узун бироқ.
Офтоб ботишидан бўлмайди қочиб!
Қолдиқ эса янада қисқароқ —
Ўшал яширин ҳадя яқинроқ янада.
Денгиз ва камон ўқлари ўзгача.
Қайсики, бир куни бизни даволар
Тундан ва муҳаббатдан, шубҳасиз.
Белгилаб қўйилгай ҳар бир йўқотиш,
Барча нарса бўлган, энди ҳар нарса жумбоқ.
Фақатгина энди қалбингда қайғули қувонч,
Бурчакларга бошловчи яна ўша эшик, боқ.

ИМКОНИЯТДАН ТАШҚАРИДА

Верленнинг ҳеч мен эслолмайдиган сатри бор битта.
Қайдадир, яқин орада
энди мен ўтмайдиган бир кўча ҳам бор.
Ҳатто ўз уйимда мени кўрмайдиган,
катта кўзгу борлиги эҳтимол.
Қай бир эшикни умрбодга ёпдим ортимдан.
Кутубхонам китоблари орасида
ўзгачаси бор битта.
Уни ўқиш насиб этмайди менга ҳеч.
Элликка кираман шу ёзда.
Демак, ажал ҳам айтарли олисда эмас.

Рус тилидан Турсун АЛИ таржимаси

Манба: “Жаҳон адабиёти” журнали, 2017/12

24 avgust — Xorxe Luis Borxes tug‘ilgan kun

  Xorxe Luis Borxes o‘z ijodini she’r yozish bilan boshlagan, ma’lum vaqtdan so‘ng shoirlikni tashlab, nosirlikka o‘tgan va u aynan nasriy asarlari tufayli XX asr jahon adabiyotining yorqin siymosi darajasiga ko‘tarildi. Ammo, uning she’riyatiga qiziqish ham adabiy iqlimni aslo tark etmadi…

Xorxe Luis BORXЕS
DЕNGIZDAN-DA TЕRAN HAR DAQIQA

Jahon adabiyotida ijodi yorug‘ yulduzdek charaqlab turgan Borxes nazmda ham o‘ziga xos ijod etib, she’riyatni yangilagan shoirlardandir.

Binobarin, 1920 yillar Argentinada she’riyat dunyosi mamlakat poytaxti Buenos-Ayresning Yo‘qsil ishchilar yashovchi xokisor Boedo ko‘chasi va Badavlat sarmoyadorlar umrguzaronlik qiluvchi muhtasham Florida ko‘chasi nomlari zamirida qoq ikki lagerga bo‘linib ketgan edi. “Floridachilar” Yevropada keng tarqalgan Yuksak poeziya – jimjimadorlikka moyil bo‘lishsa, “Boedochilar” “sof” va “oddiy” (sensilizm) she’riyatni yoqlab qalam tebratishardi. Bu guruhlar shunday bo‘lsa ham, bir-biriga dushmanlik kayfiyatiga berilib ketishmagan, o‘zlarini bir avlodga mansub deb bilishar, qolaversa, Argentina degan diyor o‘z madaniyati bilan ularning boshini qovushtirgan edi. “Boedochilar” orasidan Alvaro Yunke degan shoir chiqqan va “Dunyoda hech bo‘lmaganda bitta kamsitilgan va xo‘rlangan kimsa bor ekan, inson hech mahal baxtli bo‘la olmaydi”, deya, o‘z “kredo”sini e’lon qilgan edi.

“Floridachilar”ga mansub bo‘lgan Xorxe Luis Borxes o‘z ijodini o‘sha kezlarda boshlagan, ma’lum vaqt she’rlar yozganidan so‘ng shoirlikni tashlab, nosirlikka o‘tgan, keyinchalik butun dunyoga tanilgan nosir darajasiga ko‘tarila bilgan.

Yigirmanchi asr boshidagi chorak asrlik iqtisodiy yuksalish, jamiyat hayotining ma’lum darajada demokratik tus olishi asnosida shakllangan Xorxe Luis Borxes, tadqiqotchilar yozishicha, ijodkor ziyolilar orasida vujudga kelgan nihoyatda murakkab va asabiy vaziyatga tushib qoladi. Mamlakat tarixi va bugungi kuni unga ko‘p jihatdan oxiri yo‘q ulkan xatolar silsilasi, tuganmas va tushunib bo‘lmas fojiadek tuyulardi…

Ana shunday bir sharoitda Xorxe Luis Borxes ko‘plab “izm”lar silsilasidan “ultraizm” yo‘nalishini tanladi. Borxesning ultraizm bilan tanishuvi Ispaniyada, o‘zi ta’lim olgan Jenevadan Birinchi jahon urushi boshlanganidan keyin bu mamlakatga ko‘chib kelgach ro‘y berdi. Ultraizm yo‘nalishidagi badiiy tafakkurda portlovchi va bir-biriga bog‘lanmagan metaforalarga murojaat qilish Xorxe Luis Borxesga ma’qul tushdi, vataniga qaytib kelganidan so‘ngra o‘zini Argentina “ultraistlari sardori” deb e’lon qildi. Bu bir taktik usul o‘ziga xos hiyla ham edi.

Shuning uchun ham Xorxe Luis Borxes bu davrda yaratilgan asarlarini kitoblariga kiritmagan, ayrimlaridan voz kechgan, nashr qildirmoqchi bo‘lsa, jiddiy qayta ishlagan edi.

Xorxe Luis Borxes juda ko‘plab xalqaro adabiy mukofotlar sovrindori bo‘lgan. Hatto 1970 yilda Nobel mukofotiga nomzod qilib ko‘rsatilgan, ammo Augusto Pinochet siyosatiga ijobiy qarashlari tufayli taqdirlanmagan.

Borxes 1986 yil 14 iyunda Jenevada vafot etdi. 2008 yilda Lissabonda shoirga haykal o‘rnatildi.

Tarjimon

YOMG‘IR

Bog‘ uzra maydalab yog‘moqda yomg‘ir,
Hovli sahni sokin tozargan, oydin.
Balki tinib qoldi? Oqshom nam, dilgir,
Azizlaring uzra yog‘gandir betin.

Mavsum buzuq havo bilan qaytmoqda,
Xazina atalur bezovta nigoh.
Atirgul ko‘rinar unga boqqanda,
Atrof bayram misol rang-barangdir, boq.

Tobora qorong‘u deraza ortida
Yomg‘ir erkalagan mo‘yqalam, ana,
Qorayib turadir zinapoyada.

Chirindi isiga to‘yingan atrof.
Tirik kishim sasin tuyaman yana,
Qaytib kelayotgan otamniki, ha.

“O‘N YETTI HAYKU”DAN

1

Oqshom va tog‘lar.
Nimalarni menga qildilar hikoya?
Unutildi attang, baribir.

7

Shu kundan men
shaxmat taxtasidagi donalarga
qo‘l tekkizmadim sira.

14

So‘nayotgan yorug‘lik,
so‘nib borayotgan saltanatmi
yoki yonarqurt?

HOVLICHA

Oqshomda
ranglarin o‘chirar toliqqan hovli.
Osmoni falakdan to‘lin oy
kutadir behuda ilk ehtiroslarin.
Kichik hovli, toshloq irmoqday
niliy ranglar
derazaga singishib ketar.
Sokin va yorug‘ yulduzlar oralab
qotib qoldi Abadiyat ham.
shiyponcha bilan ustunchalar oralig‘ida
Sir tutilgan do‘stlik lahzasi uraverar jom.

SHANBALAR

(parcha)

Unutilgan soyalari dala hovlining
taqa-taq berkitilgan derazalari.
Mening notinch ko‘nglim kimsasiz uy bo‘ylab
sening tinchimas qalbingni
izlaydi ko‘r-ko‘rona.
Ovunmas sog‘inch uzra qo‘yar uzib
istak ila tortinchoqlik.
Tun zimistoni uzra
sening nurafshon yalang‘ochliging chiqib kelar.
Qalbga o‘xshab tobora og‘riqdan qisilib ketgan
jimlik qa’riga singiydi ikki tan, vujud.

XIII ASR SHOIRI

Ko‘z tashlar, qoralamalar boshboshdoq,
Sonetning cho‘ng birinchi namunasi u.
Gunohkor to‘rtlik, uchliklarga qarar,
O‘z-o‘zicha qalam yoza olgan-ku?

O, nechanchi sayqal bermoqda satrga,
Osudalanadi… Yo salom tovushin ilg‘ar,
Notanish dahshat aro shoir bulbulning
Asrlar osha sayrashini tinglar.

Oshno bo‘lgan idrok ila his etar
Apollon yetkazgan xayol daldasida
Unga tabarruk yuzin ochgay Arxetip:

Qirra-qirra billur nigohini ham
Umr bo‘yi qondirib bo‘lmaydi, yohu,
Labirinting, Dedal, yo Sfinksing, Edip?

BUENOS-AYRЕS KO‘CHALARI

Buenos-Ayres ko‘chalari,
Siz – yuragim qoq markaziy nuqtasi.
Piyodalar shoshilinch odimlaridan aziyat chekkan
mudroq xiyobonlar emas,
ay siz, chekka hududlar sokin jin ko‘chalari,
sizga notanish daraxtlar pakana poyasi,
shahar chekkalari,
bunda qop-qorong‘u yupun kulbachalar
yelkasidan ezib bosar Abadiy makon,
tekisliklar va osmon
olis-olis kengliklariga g‘arq bo‘lib ketishdan
turgandek cho‘chib.
Tirik inson qalbin sog‘ingan barchaga
Baxt-saodat etarsiz va’da:
Chorrahalaringizda tutinadi do‘st
uylar zindonidan ozodlikka chiqqan taqdirlar.
Hech bo‘lmasa,
Qayroqtosh to‘shalgan ko‘ksingiz uzra
adashgan umid dadil ildamlab borgani uchun
egilib ta’zim qilaman sizga.
Egri-bugri qayrilishlaringiz
Osmon turfa shamollarida hilpirayotgan
bayroqlarning hapriqishidek.
Mayli, mening she’rlarim dastasida
raqsga tushaversin o‘sha bayroqlar.

1964

1

Go‘yo sehrlangan barchasi. Yana bir bora
Bundayin charog‘on bo‘lmas oy shundog‘am,
Bog‘ni bosgan mudroq. Oy endilikda
Ko‘zgu bor-yo‘g‘i, o‘tmish ko‘lankasi qora,
So‘nish hovuri. Yonma-yon yonayotgan ikki chekkam,
Chalkashib turgan qo‘llarimdek… –
Alvido! Barchasiga alvido!
Sodiq qolur xotira, sog‘inch!
Istalgan har qanday kimsa (doim etarsan ta’kid)
Sohibi bo‘lmagan bir lahzani yo‘qotadir, o,
Biroq unut bo‘lgan a’molin o‘rganish mashqi
Etgay nasib kuchi yetganlarga muqarrar!
Seni o‘ldurarlar birgina atirgul ila, ay,
Titrab turgan birgina torlarda kadar.

2

Barcha shodliklar o‘tmishda. Nima ham derdik,
Zamona behisob boyliklar ila to‘la.
Dengizdan-da teran har daqiqa, beshak,
Ham tushunarsizdir. Kun uzun biroq.
Oftob botishidan bo‘lmaydi qochib!
Qoldiq esa yanada qisqaroq —
O‘shal yashirin hadya yaqinroq yanada.
Dengiz va kamon o‘qlari o‘zgacha.
Qaysiki, bir kuni bizni davolar
Tundan va muhabbatdan, shubhasiz.
Belgilab qo‘yilgay har bir yo‘qotish,
Barcha narsa bo‘lgan, endi har narsa jumboq.
Faqatgina endi qalbingda qayg‘uli quvonch,
Burchaklarga boshlovchi yana o‘sha eshik, boq.

IMKONIYATDAN TASHQARIDA

Verlenning hech men eslolmaydigan satri bor bitta.
Qaydadir, yaqin orada
endi men o‘tmaydigan bir ko‘cha ham bor.
Hatto o‘z uyimda meni ko‘rmaydigan,
katta ko‘zgu borligi ehtimol.
Qay bir eshikni umrbodga yopdim ortimdan.
Kutubxonam kitoblari orasida
o‘zgachasi bor bitta.
Uni o‘qish nasib etmaydi menga hech.
Ellikka kiraman shu yozda.
Demak, ajal ham aytarli olisda emas.

Rus tilidan Tursun ALI tarjimasi

Manba: “Jahon adabiyoti” jurnali, 2017/12