Хаёлимда бир дунё яратиб олгандим. Унда менинг икки бобом бор эди – бири ўзимизнинг Ойбек, иккинчиси ўрис амаки “Ҳазрати Сергий”. Нима дейсиз энди, хаёл ўз номи билан хаёл-да…

ҚАЙДАСАН, МЎЪЖИЗА?
Иқбол Қўшшаева мутолаа қилади

ЮЛДУЗЛАРГА ТЕРМИЛГАН САНЪАТКОР
Сергей Бондарчук. Мўъжиза истаб

Ҳали “Қайсар чумчуқ” эртаклар тўплами таъсиридан чиқиб улгурмаган кезлар кафтдек келадиган шу китоб қўлимга тушди-ю “чиройли амаки”нинг турфа қиёфадаги суратларини томоша қилиш мен учун одатга айланди-қолди. Ҳатто ичимдан “Шундоқ бобонг бўлса-я”, деган кулгили истак ўтарди. Хаёлимда бир дунё яратиб олгандим. Унда менинг икки бобом бор эди – бири ўзимизнинг Ойбек, иккинчиси ўрис амаки “Ҳазрати Сергий”. Нима дейсиз энди, хаёл ўз номи билан хаёл-да. Истараси иссиқ, донишманднамо қиёфа ортида ким бор? Ким ўзи бу одам? Шу саволлар етовида китобни ўқимоққа тутиндим. “Мўъжиза истаб” — мўъжиза излаб мутолаа қилган илк китобларимдан бири бўлди.

Ўтган асрнинг тўқсонинчи йиллари аввали. Рус инқилоби миллатимиз бошига солган савдолар ҳақида кўп гапирилаётган кезлар. Бу — болалик чопқиллаб ўтаётган, ўр ўсмирлик ўзига имлаётган дамларга тўғри келади. Оиладаги адабий- сиёсий суҳбатларнинг таъсирими, ўша кезлар “миллий ғурур”им ғўддайиб кетса денг. Ғариб тасаввурнинг ғўр муштумчаси “инқилоб”га эмас, “рус” сўзига ўқталган. Ўзимча исён қилиб, рус тили дарсига киришдан бош тортдим. “Мўъжиза истаб” китоби эса “ғурурча”мни синдирди-қўйди.

Сергей Бондарчук менга адабиёт моҳиятини танитди. “Отелло Ягога ишониб, Дездемонани эмас, балки разиллик, сотқинлик дунёсини жазолайди. У ўз жинояти билан эмас, балки разолат, ифлослик қай бир ниқоб ичига яширинмасин, у билан аёвсиз курашга тайёр экани билан улуғдир”, “Чирой бу фариштадек қиёфа, шамшоддек қомат эмас. Наташада униси ҳам, буниси ҳам йўқ. Оғзи катта, елка суяклари чиқиқ, деб таърифлайди уни Толстой. Айни вақтда у беқиёс гўзал. Чирой ниқоб эмас, балки бутун борлиғидир”. Бирам бошқача, бирам бошқача! Ҳатто акаларимнинг дарслигидаям учратмаганман бундай фикрларни.

Шекспир, Толстой, Чехов, Блок, Шолохов, Шукшин, Арам Хачатурян олами… Соколов, Ҳазрат Сергий, Пьер Безухов, князь Андрей, Наташа Ростова, Арбенин, Наполеон дунёси… Булар билан танишишим шарт эди! Ўқидиму ўзгардим. Санъат дунёси сирли-сеҳрли қитъа бўлиб туюлди. Бадиий адабиётни кино ва мусиқа каби санъат ҳодисаси сифатида қабул қила бошладим. Миядаги зиндонча ҳам кенгайгандек бўлди. Маҳдуд ақидалардан қандай халос бўлганимни сезмай қолдим. Миллат бошқа, сиёсат бошқа экан. Мўмин билан мунофиқнинг ўртасидаги девор қанчалик қалин бўлса, санъат билан сиёсат ўртасидаги жарлик ҳам шу қадар улкан. Инсон қалби — сиёсий мафкура тарозисида ўлчаб бўлмайдиган нодир ҳодиса. Ясама, таги пуч ғоялар билан инсон изтиробига — моҳиятига ета олмайсан.

Бугун ҳам, “мустабид тузум” тарихини унуттириш учун мутаассибларча совет даврида яратилган дурдоналарни қатағон этишга бел боғлаганларини кўриб, ҳайронлар қоламан. Асос-моҳиятида инсон турган санъатни манфаатлар ўйини — сиёсатдан айро кўра олиш шунчалар қийинми? Ахир, Ленин дегани Бондарчук дегани эмас-ку! Сталин юрагингизда қанчалар кучли жароҳат қолдирган бўлса, Тенгиз Абуладзе кўксидаги дард ҳам сизникидан кам эмас. Йўқса, у “Тазарру” этмас эди. Қабиҳ Гдлянга бўлган нафратни деб, Хачатурян “Маскарад”ини эшитишдан воз кечиш бориб турган тентаклик-ку! Уларнинг қисмат битиги бошқа-бошқа, ахир.

Муаллиф ким ҳақида ёзмасин ёки қай бир мавзуни қаламга олмасин, ҳар бир мисра ортида юксак дидли мутафаккир турганини илғайсиз. Масалан, Арам Хачатурян ҳақидаги мақолада бундай ёзади: “Менинг тасаввуримча, ҳаёт оҳангларини ўзида акс эттирувчи музика бор ҳамда коинот мутаносиблиги, уйғунликни, бошқа сўз билан таъриф этганда, инсоннинг ички олами, ҳиссиёт дунёси гармониясини ифода этувчи яна бошқа бир музика бор. Немис олими Лебниц мусиқа — ўзи беҳисоб эзгулик, ўз кучидан бехабар бениҳоя шодлик, дейди. Бир қанча улуғ кишилар мусиқа санъатининг ана шу фазилати — гармония нафосатига катта эътибор берадилар. Бу борада Лев Толстой Гайднни, Эйнштейн Моцартни юқори ўринга қўяди”.

Ҳар гал олий уйғунликни қўмсаганимда, инсон ҳиссиётини инжалик билан, гард юқтирмай ифодалашда санъатнинг ҳеч бир тури куйнинг яқинига келолмаслигига амин бўламан. Ва мусиқий илмим ғариблигидан ўкинаман ҳам. Шундай нозик кечинмалар борки, уларни ифодалашда сўз дағаллик қилиб қолади гўё. Қалбингизни сўзга ишониб топширолмайсиз. Хоҳлайсизми-йўқми, сўз юракни бир қадар яланғочлайди-да Куй эса қалбингдан қуюлиб келаётган нолани бегонага ошкор этмайди, уни фақат хослар англайди…

Ўтган йиллар давомида интеллектуал кинонинг дарғалари Микеланжело Антониони, Ингмар Бергман, Андрей Тарковскийнинг мемуарларини ҳижжаладим. Уларнинг ёзмишлари Бондарчукнинг қайдларидан кескинроқ, фикрлар салмоқлироқ. Муаллифлар ўзига ҳам, жамиятга ҳам беаёв. Ҳар бир иқрорда пешонаси тиришган ҳақиқатни кўрасиз гўё. Маълум муддат улар таъсирида юрдим. “Воҳ, мана буни мемуар дейдилар! Мана сенга иқрор!” деб тасаннолар ҳам ўқидим. Лекин бугун кўнгил негадир бир замонлар ўқиганим “Мўъжиза истаб” томон талпинди. Нега? Ўзимча англашга ҳаракат қиламан. Гап шундаки, Бондарчукнинг мулоҳазалари инсонийлиги билан ажралиб туради. “Мўъжиза истаб” — товони замин тафтини сезиб турган донишманднинг самимий ўй-кечинмалари жамланган китоб. Англаганим шуки, оёғи заминдан узилган ҳайрат Ер фарзанди — инсонга тўкис таскин-тасалли беролмас экан.

Бондарчук салафлари каби борлиқни тафтишчи нигоҳи билан эмас, юрак мезони билан ўрганади, баҳолайди. Юрак ҳароратига йўғрилган фикрлар эса фақат ақлни чархлаб қолмай, кўнгилга ҳам ёруғлик индиради.

“Уруш ва тинчлик” фильмида кўзда ёш билан олис юлдузларга термулган Безухов-Бондарчукни эсланг! “Уруш ва тинчлик” ва “Дашт” фильмлари хотимасидаги замину осмон висолини эсланг! Бирида осмон — юксаклик надимаси заминнинг бардошига таъзим қилса, иккинчисида замин осмонга — кенгликка табассум ҳадя қилади. Бу гўзал уйғунлик кўксида инсон юраги урмоқда! Сергей Бондарчук заминни ҳам, осмонни ҳам инсонни тинглагандек тинглайди.

ЗАМОНДОШИМ МЕНИНГ, ЖАНОБ РОСТОПЧИН!
Лев Тостой. Уруш ва тинчлик

— Cен бизнинг, Жазоиримизнинг фожиаси ҳақида ёз.
— Мен кўп ёздим, аммо эвазига эшитганим фақат ҳақорат бўлди.

— Мен газетбоп мақола ё эсселарни эмас, романни назарда тутяпман. Ҳақиқат адабиётда гавдаланади. Ҳақиқий Русияни тарихчиларнинг китобидан эмас, Достоевский ва Толстой романларидан топасан.

Альбер Камю асари асосида суратга олинган “Биринчи одам” фильмидан.

Нега ўтмишни тарихий манбалардан эмас, тасаввур маҳсули бўлмиш бадиий адабиётдан излаш керак? Нега? Назаримда, ҳокимият соясида битилган солнома ҳақиқатга ўқилган жаноза кабидир. Дунё дунё бўлибдики, салтанант сарварлари марҳаматига кўз тиккан муаррих салламнодан бошқасига ярамайди. Бундай ёлғон тарихнинг ташхисини Лев Николаевич “Уруш ва тинчлик” романида аллақачон қўйиб бўлган: “Факт билан тарихий тасвирлар орасидаги зиддиятларнинг вужудга келишига сабаб, ҳодисаларни тасвирлаган тарихчилар воқеаларнинг тарихини эмас, балки олий рутбали генералларнинг чиройли туйғулари ва оташин нутқларини баён қилган. Уларга генералларнинг олган мукофоти мароқлироқ кўринган. Бироқ госпиталь ва қабристонларда қолиб кетган эллик минг кишининг тақдири уларни қизиқтирмаган. Тарихдаги яна бир хато, бир шахс, бир шоҳ, бир саркарданинг фаолиятини одамларнинг истак-орзулари йиғиндиси деб билишдир. Ваҳоланки, одамлар истагининг йиғиндиси ҳеч қачон бир тарихий шахснинг фаолиятида ифода топган эмас. … Ҳамма одамларнинг истак-орзулари биргина тарихий шахс фаолиятида акс этади, деб ўйлаш тамомила янглиш фикрдир”.

“Уруш ва тинчлик” романини уч бора хатм қилдим. Биринчи марта ўқиганимда ўй-хаёлимни князь Андрейнинг ҳаёт ва ўлим, муҳаббат ва алам билан боғлиқ ахлоқий тушунчалари банд этди.Бир муддат фикрчан йигитнинг мураккаб руҳиятида яшадим ҳам. Кейин Пьер Безуховнинг маънавий дунёсига кўчдим. Болконскийда ҳаёт ҳақиқатига тик боқадиган жўмард адиб чўрткесарлигини кўрсам, Безуховда Инсон деган ҳодисани коинот миқёсида англаётган дарднок донишманд ҳалимлигини кўраман. Файласуф ва инсоншунос Толстойнинг ўй-қарашлари фикрингизга қанот бериб, қалбингизга буюк бир таскинни жойласа; жамиятшунос ва тарихчи Толстойнинг ҳукм-хулосалари виждонингизни турткилайди, уни бедор этади.

Бородино жангида турланиб-тусланган аъёнлар ҳақидаги аччиқ ҳақиқатлар, “Энди чегарадан ўтиб урушни давом эттириш бефойда ва кони зарар”, деб куюнган Кутузов атрофида кечган ўйинлар таъсирида туғилган фикрларга кунда-кунора тўқнашаман. Ёзувчи фавқулодда одиллик билан Русия кечмишидан умуминсоний хулосалар чиқаради. Агар муаллиф Буюк Бородино жанги баҳонасида ўзи мансуб миллатни улуғлаб, унга мадҳия ўқиганида, “Уруш ва тинчлик” эҳтимол бугун унутилиб кетган бўларди, Толстой ТОЛСТОЙ бўла олмасди. Адиб рус аркони давлати манфаат кўйида фотиҳ французлардан-да тубан кетганини тарихий шахсларнинг (тўқима образлар эмас!) қилмиши орқали ишонарли тасвирлайди. “Французлар мағлубияти муқаррар, душман қочиб бормоқда, уларни юртдан чиқиб кетгунча кузатиб қўйиш керак… Лекин генераллар ўзларини кўрсатиш, кимларнидир қойил қолдириш илинжида жангларни ҳамон давом эттирар, бирор герцог ёки қиролни асир олиш учун қанчадан-қанча қон тўкар эдилар. Уруш, қирғин, одам ўлдириш, мунофиқлик, разилликка айланган бир дамни айни қаҳрамонлик кўрсатадиган пайт деб тушунишарди”.

Ўн тўққизинчи аср русининг дарди йигирма биринчи аср ўзбеги учун ҳам бегона эмас. Ҳақиқат каби, тубанлик ҳам миллат танламайди. Бородино ҳар бир тузумда турлича ном билан аталади. Ҳар бир давлатнинг ёнаётган Москваси — кулга айланган виждони бор. Ҳар бир миллатнинг ерга урилган юксаклиги — Кутузови бор. Биргина шиорбоз Ростопчин отлиқ тарихий нусханинг қиёфасида мен ўнлаб замондошларимни кўраман. Улар — менинг шуҳратпараст миллатдошим, ҳақиқатфуруш ҳамкасбим, ватанбоз шоириму амалпараст арбобимдир.

“Ростопчин афиша ёзиш билан халқни ҳаяжонлантирмоқчи бўлди. У гарчи ватанпарварлик туйғусига эга бўлса ҳам, идора қилмоқчи бўлган халқи ҳақида тариқча тасаввури йўқ эди. … Назарида Москва аҳолисининг фақат зоҳирий фаолиятига эмас, балки ўз хитобнома ва афишалари орқали унинг ички туйғусига ҳам раҳбарлик қилаётгандай эди. Ваҳоланки, афишалар бемаъни тилда ёзилган бўлиб, халқ ўз доирасида бу тилни масхара қилади…” Ҳақиқат шуки, бугунги журналистлару аҳли шуаро ҳам бундай масхараомуз ҳолатни четлаб ўтолган эмас. Ахир, биз ҳам хоҳ “дилбузар”да бўлсин, хоҳ матбуотда одам боласи гапирмайдиган чулчит тилда халқ онгини тизгинлашга уринмадикми? Ростопчиннинг “Хоинлар!” деган маломати хорчиларимизнинг нақоратига айланмадими? Рус арбобининг ёш йигит Верешчагинни оломон ҳукмига топшираётгандаги ҳайқириғини бир дунё ҳасрат ила ўқийман, манзарани бор бўй басти билан кўраман ва унда яшайман. «Уринглар буни! Хоин ўлсин, лекин рус номини булғамасин!.. Бу одам ўз подшоҳига, ўз Ватанига хиёнат қилди. Чопиб ташланглар”… Верешчагиннинг “Граф, тепамизда Худо бор!” деган сўзи эсига тушди ва эти жимирлаб кетди. Бироқ бу ҳол бир лаҳзагина давом этди, холос. У тиржайиб ўзидан кулди: “Менинг бурчим халойиқни тинчитмоқ эди. Халқ бахт-саодати йўлида бунақанги қурбонлар кўп бўлган ва бўлади”. Аслида, бу мўйсафид тарих учун янгилик эмас. Ростопчиннинг “салаф”лари ҳам шундай дея ўзига таскин берган. “Ҳам халойиқни тинчитиш учун уни қурбон қилдим, ҳам жинояткорни жазоладим”. “Жамият фароғати учун” деган сохта шиор гоҳида одамни тубанликнинг қоқ тубига итқитади. “Ахир, мен бу ишни ўзим учун қилганим йўқ-ку”. Бу гапни айтиш учун, албатта, Ростопчин деб аталмоқ, Москванинг бош қўмондони бўлмоқ шарт эмас… Замон ва макон чегараларидан ошган мутафаккир даҳоси қаршисида бош эгаман.

Толстой бобо билан бу галги суҳбатдан чиқарган хулосам шуки, таъмагир, хушомадгўй кимсадан улуғлик излаб овора бўлмаган ма`қул. Чунки у ҳар қандай юксакликни ўз бўйига қараб бичиб олади. Шу сабаб ҳам янги амалга ўтгани ва орден олгани учун ўзидан сархуш Василий Курагин донишманд Безухов наздида уволгина мўйсафид бўлиб кўринади.

БАЛОЙИ ИШҚНИНГ ЧАҚМОҒИ…
Алишер Навоий. Лисон ут- тайр.
Шайх Санъон ҳикояти.

“Лисон ут -тайр” — достони бало дашти ичра танҳо пароз қилган Қақнуснинг видолашув ноласи. “Лисон ут-тайр» — бутун башар истиғфорини айтиб ўтган умрнинг хулосаси. Китоб устига мук тушганда, чиндан ҳам “Инсон — коинотнинг гултожи”, деб тасанно ўқийсиз. Лекин ҳаёт кафтида туриб “сайраш”га тўғри келганда Дарвин назарияси ҳам ҳайф деган шаккокона ўйларга борасиз. Нега деганда, китоб ўқиганда санъонларга ҳамдард бўламиз-у, аммо ҳаётда Шайхни масхаралаган бутпараст кофирга айланиб қоламиз.

Тасаввуфшунослигу навоийшунослик илмидан анча йироқман. Оддий ўқувчи сифатида кўнглимда уйғонган ўйларни баён этаётирманки, хато қилсам ма`зур тутгайсиз.

Шайх Санъон қисмати Навоийга қадар ҳам, ундан кейин ҳам кўпларни ўйлатган. Ўйлатишга ўйлатган-у, лекин унинг ҳақиқатига кимлар ета олган — ёлғиз Ўзига аён.

Шайх Санъон — шайхлар пешвоси! Ҳар бири Боязид Бистомий даражасидаги тўрт юз муридга эга шайхул машойих. Тақвода у зот билан тенглаша оладиган мардум топилмас. Издиҳом унинг бир оғиз сўзига илҳақ. Не тонгки, унинг бошига савдо тушмиш. Расвойи жаҳон этишга қодир ишқ савдоси. Бу дард уни не кўйларга солмади. Бир умрлик илму амалини ҳабада этиб, дину иймонига ўт қўйди. Зуннор боғлади, чўчқа боқди, оташгоҳ ўтининг парвонаси бўлди, Каломуллоҳни ўтга ташлади… Мўмин учун неки нораво бўлса барини қилди. Хўш, Навоий унинг ҳолидан баён этмоқдан нени кўзлаган эди?

Ботиний билимга етишмоқнинг энг ишончли йўли — Ишқ йўлидир. Фақат ишқ такаббур МЕНни синдириб, хокитуроб айлайди. Ичдаги деворларни, тўсиқларни қулатади. Ва фақат ишқ бани одамни малоикалар сажда қиладиган мақомга кўтаради.

Шайх чўчқабоқарлик қилди. Зеро, ҳар бир инсон ичида чўчқа — тубан ҳайвон бор. У ўзидаги “тубан”ни таниб-билиб олди. Инсон гуноҳни таний бошлаган ондан эса ундан халос бўлишга чоғланади.

Умри ибодат ичра ўтган шайх Қуръони каримни ўтга ташлади. “Анал ҳақ” деган Мансур Ҳаллож ёки севгилиси Лайлига ёзган мактубларни йиртиб ташлаган Мажнун аҳволини ёдга солади. Каломуллоҳ – Оллоҳнинг сўзи акс этган китоб. Ошиқ учун эса унинг акси эмас, ЎЗИ муҳим. Аслида, илоҳий каломнинг маскани китоб саҳифалари эмас, балки мўминнинг қалбидир.

Белига зуннор боғлади. Энди унинг учун одамлар мўмину кофирга, гуноҳкору бегуноҳга тоифаланмайди. Мусулмон каби кофир ҳам унинг жондоши. У учун на Машриқ қолди, на Мағриб. Олам маҳшаргоҳга айланди.

Оташгоҳда ўт ёқди. Бу иши билан ўша кезгача эришган мартабаю мақомига ўт қўйди. Демак, обрў-иззат ғавғосидан халос бўлди.

Бири дебким: “Чун машойихқа бу иш—
Етса, бизга етгай асру сарзаниш.

Шайх дебким: “Йўқ, алар бирла ишим
Ким харобот ичрадур истар кишим”.

Бу синов Худонинг унга юборган кулфати эмас, қилган амалларига ажру мукофотидир. ҲАҚ уни шу йўл билан йўлдан озган азозилнинг қаро қисматидан қутқарди. Шайх моддият билан ўлчанадиган барча даъволардан озод бўлиб ОЛИЙ ҲЕЧЛИКка мушарраф бўлди. Та`бир жоиз бўлса, шайхул машойихлик мақомининг ўзи ҳам бир занжир эди. “Ўз нуқсонини исбот қила олган кишигина ҳақиқий комилдир. Зеро, қуёш ҳам туш пайтида ўзини баркамол кўриб, энг юксак нуқтага кўтарилдим деб ўйлайди, аммо шу ондаёқ унга завол юзланади. Яъни у пастга қараб бота бошлайди. Негаки, унинг чиндан ҳам камолоти бор эди, аммо уни кўрган заҳотиёқ заволга юз тутди”.

Балки гапларим кимгадир эриш туюлар, хоҳ ҳаётда бўлсин, хоҳ телевизорда айрим уламоларимизнинг (улар кам эмас!) нигоҳидан ҳамдардлик излайман, нур қидираман, аммо топа олмайман! Ингмар Бергман фильмларидаги руҳонийларни кўргандек бўламан. Ўша ҳукмфармо авзо, ўша ўгай нигоҳ. “Илоҳ бу йўлда фақат ўзини ўйлаб, манманликка берилишдан ҳам ортиқроқ гуноҳ йўқ деб ҳисоблайди ”. Бергманнинг протестант руҳонийлари, Толстойнинг проваслав руҳонийлари ҳақидаги дардли ўйлари менинг уламоларимга ҳам тааллуқли, деган саркаш хаёлга бораман. Дину мазҳаб ўзга, бироқ моҳияту маҳрумият битта!

Юксакдаги муршид Шайх Санъоннинг собит эътиқоди билан жунун саҳросини кезиб ҲЕЧ КИМлигини англаган савдойи Санъоннинг ҳақиқатига қиёс топилармикан?! “Қиёматда намозни, рўзани, садақани… Ҳамма-ҳаммасини тарозига қўярлар, фақат муҳаббат тарозига сиғмайди”, дейди Мавлоно Румий. Ишқ изтироблари кечирилмас гуноҳ — кибрни илдизи билан қўпориб ташлади. У шуниси билан ҳам улуғ туйғу. Озурда қалбга эса Расулуллоҳнинг(с.а.в) ўзлари мададкор бўлади: “К-эй муршиди соҳиб вусул, Муждаки, бўлди мададкоринг расул!”
Туйғу қанча қудратли бўлса, маҳбуба кўнглини ҳам шунча тез маҳв этади, уни ҳам оташ домига тортади. Муҳаббат биргаликда ҳайрат туйиб, биргаликда фарёд уришдир. Балои ишқнинг чақмоғи куфр санамининг бошига ҳам чақди. Тарсо қизи Шайх кезган биёбонда саросар тентиради. Унинг ғурури чил-чил синди. Аввалги таманнодан асар ҳам қолмади. Маҳбубининг ҳақиқатига етмоқ учун ўтинчу надомат ила пойи пиёда йўлга тушди…

«ҲУКМ СОАТИ ЕТДИ…»
Михаил Лермонтов. Демон

Оламда изтироб кўп. Ҳар бирининг ўз юки-залвори бор. Изтироб ичидаги одам ҳасрат чекаётган бошқа бировга “Менинг дардим сеникидан енгилроқ”, демайди. Бахтсизлик қай йўсинда келмасин, ўз номи билан бахтсизлик. Бироқ оламда бир қайғу борки, унда замин зулмати мужассамдир. Бу — Иблис қайғуси. Мағлубиятлар ичида энг машъуми кибрнинг мағлубияти бўлса ажаб эмас. Кибр нима? Ўз бўйидан баланд юксакликни қабул қила олмаслик. “Мен ҳаммадан аъломан”, деган дардга мубталолик. Ҳамма бало шундаки, мутакаббир Иблис одамни Ҳазрати ИНСОНга айлантиришга қодир олий ҳисларни, шуурни, покликни нозик фаросат билан илғайди. Ва чертиб-чертиб хўрлайди. Кўп ўйлайман, одамларни ортидан эргаштиришга қодир ёки туйғуси-фикри билан ажралиб турган хосларнинг феъли-хўйи ва ҳаётидаги ноодатий қирраларни мамарайимчасига қаричлаш тўғримикан? Шундоғам уларнинг умри беомон тўлқинлар гирдобида кечади-ку. Ким билсин, аламзада Иблис уларни қурол қилиб ҲАҚқа “ҳақ”лигини исботламоқчи бўлар,“Халифа деб яратганинг — одамнинг аҳволини кўр”, дея. Мангу лаънатга дучор бу қувғинди руҳ найрангларидан ҳар қанча огоҳ этилмасин, барибир унинг муқомларига алданиш, аламига гирифтор бўлиш Одам болаларининг ёзуғи экан.

Михаил Лермонтовнинг “Демон” поэмаси мутолаасига шўнғиган ўқувчи қора қайғу — Иблис қайғусининг маҳобатини идрок этади.

Не ажабки, “жаҳон дашти ичра беватан” тентираб юрган Иблиснинг кўзи тонг поклиги — Тамарага тушиб қолади?!

Ёҳу! Иблис қизни пайқади,
Ўша замон сезди ҳаяжон:
Ширин бир куй гўё биёбон —
Даштдай кўнгли ичра тарқади.

Гўзал хилқат олий даргоҳдан қувилган иблисга масъуд онларини, ким эди-ю, ким бўлиб қолганини эслатди. Ҳувиллаган кўнглига оний ҳайрат -нурни солади. “Эслаб кетиб ўтмишни, ёлғиз/ Бир оҳ тортиб, нафас оларди”. Ўтмишини унутмайди. Унута олмайди!

Шунда Иблис энг биринчи бор
Муҳаббатнинг дардини туйди…
Нола чекиб дили зору зор,
Ишқ ўтида ловиллаб куйди.

Қўрқиб, жилмоқ бўлди бу ердан…
Қанотини кўтаролмади!
Ажаб! Қуруқ кўзидан бирдан
Ёши оқди… Ҳеч чидолмади…

Ўша жойда ҳалига қадар
Одам ёши эмас, ўша ёш,
Ўша ўтдек ёш куйдирган тош,
Якка, қора, куйган тош ётар…

Гарчи кўзидан оққан шўр ёш тошни куйдирса-да, муҳаббат — Иблис эмас, у Тамара! Чунки муҳаббат адашар, хато қилар, гуноҳ қилар, лекин зулм қилмайди. Қилса ҳам, фақат ўзига қилади, ўзгага эмас. Муҳаббат тугаган жойда шайтон муқоми — макр бошланади.

Поэмада алам, ёлғизлик, ҳасад, ҳаддини билмас ғурур, беор, дарбадар, саркаш руҳнинг бутун драмаси Иблис изтиробида намоён бўлса, мудом шафқатга муҳтож муҳаббатнинг фожеий моҳияти, рангу рафтори Тамара қисматида кўринади. Тамара, Соня Мармеладова, Настасья Филипповна, Каренина, Лара Антипова ва Маргарита, ҳатто жиноятчи Катя Маслованинг кўргулиги баркамолликка-софликка тоқати йўқ Иблиснинг тантанасидир! Бу малъун уларни ўзи учун заррача қимматсиз бўлган чўчқабоқар дулсенияларнинг оёғи остига ташламагунча тинчимайди. Юксакликнинг бадалини бадномлик билан тўлатади. Ахир, Пастернак Ларани табиатнинг энг тоза хилқати бўлишга муносиб аёл деб бекорга куюнмайди. Ёки Толстой ўзи яратган қаҳрамонга ўзи маҳлиё бўлиб, Аннага шафқатсиз муносабатда бўлганини тан олади. Лекин бир таскин бор. Йигирма беш ёшли йигитча идрок этган буюк бир шафқат — ҳар ҳолда, фалакда ўлчовлар бошқача бўлса керак деган хаёлга ундайди. Балки, адабиёт — ер юзида чумоли каби ғимирлаб юрган қадрсиз инсоннинг мусибатларига кўкнинг кўзи билан, илоҳий ҳамдардлик билан қарашга даъватдир.

…Фаришта гуноҳкор жон — Тамарани бағрига босганча бу дунёдан олиб кетарди. Шу он дўзахий руҳ пайдо бўлиб, азалий такаббурлик билан «Қиз меники! Йўқол сен!» дейди. Бу гал осмон элчиси қатъият билан жавоб беради:

Етар шунча тантана қурдинг,
Етар шунча сен йўлдан урдинг;
Энди ҳукм соати етди,
Парвардигор қатъий амр этди!

Ўтди унга синов кунлари,
Ўтди унга азоб тунлари,
Ернинг фоний кийими билан
Зулм занжири ечилди ундан.

Нега? Нега зулм занжири ечилади? Ахир, у гуноҳ қилди-ку. Билатуриб шайтонни севди. Нега жаннатга кетар экан? Чунки “У қийналди, севди”. Неки ўтса ўзидан, жонидан ўтди. Шунинг учун жаннат эшиклари унга очиқ. Бўлди, бас! Севган кўнгилга, мазлум қалбга ҳукм ўқишга шошманг! Бу туйғунинг мудҳиш оқибатини ҳеч ким аёлнинг ўзичалик англамаган. У бекорга сўнгги нажотни фариштадан изламайди, Парвардигор элчиси бағрига талпинмайди. Бироқ аёл муҳаббати, қурбонлиги ҳам Иблисни мангу тамғадан — тавқи лаънатдан озод эта олмади. У ҳамон беадоқ саволлар исканжасида ўша кибр, ўша таъна билан замин узра тентираб юрибди.

Манба: «Тафаккур» журнали, 2018/3

Xayolimda bir dunyo yaratib olgandim. Unda mening ikki bobom bor edi – biri o‘zimizning Oybek, ikkinchisi o‘ris amaki “Hazrati Sergiy”. Nima deysiz endi, xayol o‘z nomi bilan xayol-da…

QAYDASAN, MO‘JIZA?
Iqbol Qo‘shshayeva mutolaa qiladi

YULDUZLARGA TЕRMILGAN SAN’ATKOR
Sergey Bondarchuk. Mo‘jiza istab

Hali “Qaysar chumchuq” ertaklar to‘plami ta’siridan chiqib ulgurmagan kezlar kaftdek keladigan shu kitob qo‘limga tushdi-yu “chiroyli amaki”ning turfa qiyofadagi suratlarini tomosha qilish men uchun odatga aylandi-qoldi. Hatto ichimdan “Shundoq bobong bo‘lsa-ya”, degan kulgili istak o‘tardi. Xayolimda bir dunyo yaratib olgandim. Unda mening ikki bobom bor edi – biri o‘zimizning Oybek, ikkinchisi o‘ris amaki “Hazrati Sergiy”. Nima deysiz endi, xayol o‘z nomi bilan xayol-da. Istarasi issiq, donishmandnamo qiyofa ortida kim bor? Kim o‘zi bu odam? Shu savollar yetovida kitobni o‘qimoqqa tutindim. “Mo‘jiza istab” — mo‘jiza izlab mutolaa qilgan ilk kitoblarimdan biri bo‘ldi.

O‘tgan asrning to‘qsoninchi yillari avvali. Rus inqilobi millatimiz boshiga solgan savdolar haqida ko‘p gapirilayotgan kezlar. Bu — bolalik chopqillab o‘tayotgan, o‘r o‘smirlik o‘ziga imlayotgan damlarga to‘g‘ri keladi. Oiladagi adabiy- siyosiy suhbatlarning ta’sirimi, o‘sha kezlar “milliy g‘urur”im g‘o‘ddayib ketsa deng. G‘arib tasavvurning g‘o‘r mushtumchasi “inqilob”ga emas, “rus” so‘ziga o‘qtalgan. O‘zimcha isyon qilib, rus tili darsiga kirishdan bosh tortdim. “Mo‘jiza istab” kitobi esa “g‘ururcha”mni sindirdi-qo‘ydi.

Sergey Bondarchuk menga adabiyot mohiyatini tanitdi. “Otello Yagoga ishonib, Dezdemonani emas, balki razillik, sotqinlik dunyosini jazolaydi. U o‘z jinoyati bilan emas, balki razolat, ifloslik qay bir niqob ichiga yashirinmasin, u bilan ayovsiz kurashga tayyor ekani bilan ulug‘dir”, “Chiroy bu farishtadek qiyofa, shamshoddek qomat emas. Natashada unisi ham, bunisi ham yo‘q. Og‘zi katta, yelka suyaklari chiqiq, deb ta’riflaydi uni Tolstoy. Ayni vaqtda u beqiyos go‘zal. Chiroy niqob emas, balki butun borlig‘idir”. Biram boshqacha, biram boshqacha! Hatto akalarimning darsligidayam uchratmaganman bunday fikrlarni.

Shekspir, Tolstoy, Chexov, Blok, Sholoxov, Shukshin, Aram Xachaturyan olami… Sokolov, Hazrat Sergiy, Pyer Bezuxov, knyaz Andrey, Natasha Rostova, Arbenin, Napoleon dunyosi… Bular bilan tanishishim shart edi! O‘qidimu o‘zgardim. San’at dunyosi sirli-sehrli qit’a bo‘lib tuyuldi. Badiiy adabiyotni kino va musiqa kabi san’at hodisasi sifatida qabul qila boshladim. Miyadagi zindoncha ham kengaygandek bo‘ldi. Mahdud aqidalardan qanday xalos bo‘lganimni sezmay qoldim. Millat boshqa, siyosat boshqa ekan. Mo‘min bilan munofiqning o‘rtasidagi devor qanchalik qalin bo‘lsa, san’at bilan siyosat o‘rtasidagi jarlik ham shu qadar ulkan. Inson qalbi — siyosiy mafkura tarozisida o‘lchab bo‘lmaydigan nodir hodisa. Yasama, tagi puch g‘oyalar bilan inson iztirobiga — mohiyatiga yeta olmaysan.

Bugun ham, “mustabid tuzum” tarixini unuttirish uchun mutaassiblarcha sovet davrida yaratilgan durdonalarni qatag‘on etishga bel bog‘laganlarini ko‘rib, hayronlar qolaman. Asos-mohiyatida inson turgan san’atni manfaatlar o‘yini — siyosatdan ayro ko‘ra olish shunchalar qiyinmi? Axir, Lenin degani Bondarchuk degani emas-ku! Stalin yuragingizda qanchalar kuchli jarohat qoldirgan bo‘lsa, Tengiz Abuladze ko‘ksidagi dard ham siznikidan kam emas. Yo‘qsa, u “Tazarru” etmas edi. Qabih Gdlyanga bo‘lgan nafratni deb, Xachaturyan “Maskarad”ini eshitishdan voz kechish borib turgan tentaklik-ku! Ularning qismat bitigi boshqa-boshqa, axir.

Muallif kim haqida yozmasin yoki qay bir mavzuni qalamga olmasin, har bir misra ortida yuksak didli mutafakkir turganini ilg‘aysiz. Masalan, Aram Xachaturyan haqidagi maqolada bunday yozadi: “Mening tasavvurimcha, hayot ohanglarini o‘zida aks ettiruvchi muzika bor hamda koinot mutanosibligi, uyg‘unlikni, boshqa so‘z bilan ta’rif etganda, insonning ichki olami, hissiyot dunyosi garmoniyasini ifoda etuvchi yana boshqa bir muzika bor. Nemis olimi Lebnis musiqa — o‘zi behisob ezgulik, o‘z kuchidan bexabar benihoya shodlik, deydi. Bir qancha ulug‘ kishilar musiqa san’atining ana shu fazilati — garmoniya nafosatiga katta e’tibor beradilar. Bu borada Lev Tolstoy Gaydnni, Eynshteyn Motsartni yuqori o‘ringa qo‘yadi”.

Har gal oliy uyg‘unlikni qo‘msaganimda, inson hissiyotini injalik bilan, gard yuqtirmay ifodalashda san’atning hech bir turi kuyning yaqiniga kelolmasligiga amin bo‘laman. Va musiqiy ilmim g‘aribligidan o‘kinaman ham. Shunday nozik kechinmalar borki, ularni ifodalashda so‘z dag‘allik qilib qoladi go‘yo. Qalbingizni so‘zga ishonib topshirolmaysiz. Xohlaysizmi-yo‘qmi, so‘z yurakni bir qadar yalang‘ochlaydi-da Kuy esa qalbingdan quyulib kelayotgan nolani begonaga oshkor etmaydi, uni faqat xoslar anglaydi…

O‘tgan yillar davomida intellektual kinoning darg‘alari Mikelanjelo Antonioni, Ingmar Bergman, Andrey Tarkovskiyning memuarlarini hijjaladim. Ularning yozmishlari Bondarchukning qaydlaridan keskinroq, fikrlar salmoqliroq. Mualliflar o‘ziga ham, jamiyatga ham beayov. Har bir iqrorda peshonasi tirishgan haqiqatni ko‘rasiz go‘yo. Ma’lum muddat ular ta’sirida yurdim. “Voh, mana buni memuar deydilar! Mana senga iqror!” deb tasannolar ham o‘qidim. Lekin bugun ko‘ngil negadir bir zamonlar o‘qiganim “Mo‘jiza istab” tomon talpindi. Nega? O‘zimcha anglashga harakat qilaman. Gap shundaki, Bondarchukning mulohazalari insoniyligi bilan ajralib turadi. “Mo‘jiza istab” — tovoni zamin taftini sezib turgan donishmandning samimiy o‘y-kechinmalari jamlangan kitob. Anglaganim shuki, oyog‘i zamindan uzilgan hayrat Yer farzandi — insonga to‘kis taskin-tasalli berolmas ekan.

Bondarchuk salaflari kabi borliqni taftishchi nigohi bilan emas, yurak mezoni bilan o‘rganadi, baholaydi. Yurak haroratiga yo‘g‘rilgan fikrlar esa faqat aqlni charxlab qolmay, ko‘ngilga ham yorug‘lik indiradi.

“Urush va tinchlik” filmida ko‘zda yosh bilan olis yulduzlarga termulgan Bezuxov-Bondarchukni eslang! “Urush va tinchlik” va “Dasht” filmlari xotimasidagi zaminu osmon visolini eslang! Birida osmon — yuksaklik nadimasi zaminning bardoshiga ta’zim qilsa, ikkinchisida zamin osmonga — kenglikka tabassum hadya qiladi. Bu go‘zal uyg‘unlik ko‘ksida inson yuragi urmoqda! Sergey Bondarchuk zaminni ham, osmonni ham insonni tinglagandek tinglaydi.

ZAMONDOSHIM MЕNING, JANOB ROSTOPCHIN!
Lev Tostoy. Urush va tinchlik

— Cen bizning, Jazoirimizning fojiasi haqida yoz.
— Men ko‘p yozdim, ammo evaziga eshitganim faqat haqorat bo‘ldi.

— Men gazetbop maqola yo esselarni emas, romanni nazarda tutyapman. Haqiqat adabiyotda gavdalanadi. Haqiqiy Rusiyani tarixchilarning kitobidan emas, Dostoyevskiy va Tolstoy romanlaridan topasan.

Alber Kamyu asari asosida suratga olingan “Birinchi odam” filmidan.

Nega o‘tmishni tarixiy manbalardan emas, tasavvur mahsuli bo‘lmish badiiy adabiyotdan izlash kerak? Nega? Nazarimda, hokimiyat soyasida bitilgan solnoma haqiqatga o‘qilgan janoza kabidir. Dunyo dunyo bo‘libdiki, saltanant sarvarlari marhamatiga ko‘z tikkan muarrix sallamnodan boshqasiga yaramaydi. Bunday yolg‘on tarixning tashxisini Lev Nikolayevich “Urush va tinchlik” romanida allaqachon qo‘yib bo‘lgan: “Fakt bilan tarixiy tasvirlar orasidagi ziddiyatlarning vujudga kelishiga sabab, hodisalarni tasvirlagan tarixchilar voqealarning tarixini emas, balki oliy rutbali generallarning chiroyli tuyg‘ulari va otashin nutqlarini bayon qilgan. Ularga generallarning olgan mukofoti maroqliroq ko‘ringan. Biroq gospital va qabristonlarda qolib ketgan ellik ming kishining taqdiri ularni qiziqtirmagan. Tarixdagi yana bir xato, bir shaxs, bir shoh, bir sarkardaning faoliyatini odamlarning istak-orzulari yig‘indisi deb bilishdir. Vaholanki, odamlar istagining yig‘indisi hech qachon bir tarixiy shaxsning faoliyatida ifoda topgan emas. … Hamma odamlarning istak-orzulari birgina tarixiy shaxs faoliyatida aks etadi, deb o‘ylash tamomila yanglish fikrdir”.

“Urush va tinchlik” romanini uch bora xatm qildim. Birinchi marta o‘qiganimda o‘y-xayolimni knyaz Andreyning hayot va o‘lim, muhabbat va alam bilan bog‘liq axloqiy tushunchalari band etdi.Bir muddat fikrchan yigitning murakkab ruhiyatida yashadim ham. Keyin Pyer Bezuxovning ma’naviy dunyosiga ko‘chdim. Bolkonskiyda hayot haqiqatiga tik boqadigan jo‘mard adib cho‘rtkesarligini ko‘rsam, Bezuxovda Inson degan hodisani koinot miqyosida anglayotgan dardnok donishmand halimligini ko‘raman. Faylasuf va insonshunos Tolstoyning o‘y-qarashlari fikringizga qanot berib, qalbingizga buyuk bir taskinni joylasa; jamiyatshunos va tarixchi Tolstoyning hukm-xulosalari vijdoningizni turtkilaydi, uni bedor etadi.

Borodino jangida turlanib-tuslangan ayonlar haqidagi achchiq haqiqatlar, “Endi chegaradan o‘tib urushni davom ettirish befoyda va koni zarar”, deb kuyungan Kutuzov atrofida kechgan o‘yinlar ta’sirida tug‘ilgan fikrlarga kunda-kunora to‘qnashaman. Yozuvchi favqulodda odillik bilan Rusiya kechmishidan umuminsoniy xulosalar chiqaradi. Agar muallif Buyuk Borodino jangi bahonasida o‘zi mansub millatni ulug‘lab, unga madhiya o‘qiganida, “Urush va tinchlik” ehtimol bugun unutilib ketgan bo‘lardi, Tolstoy TOLSTOY bo‘la olmasdi. Adib rus arkoni davlati manfaat ko‘yida fotih fransuzlardan-da tuban ketganini tarixiy shaxslarning (to‘qima obrazlar emas!) qilmishi orqali ishonarli tasvirlaydi. “Fransuzlar mag‘lubiyati muqarrar, dushman qochib bormoqda, ularni yurtdan chiqib ketguncha kuzatib qo‘yish kerak… Lekin generallar o‘zlarini ko‘rsatish, kimlarnidir qoyil qoldirish ilinjida janglarni hamon davom ettirar, biror gersog yoki qirolni asir olish uchun qanchadan-qancha qon to‘kar edilar. Urush, qirg‘in, odam o‘ldirish, munofiqlik, razillikka aylangan bir damni ayni qahramonlik ko‘rsatadigan payt deb tushunishardi”.

O‘n to‘qqizinchi asr rusining dardi yigirma birinchi asr o‘zbegi uchun ham begona emas. Haqiqat kabi, tubanlik ham millat tanlamaydi. Borodino har bir tuzumda turlicha nom bilan ataladi. Har bir davlatning yonayotgan Moskvasi — kulga aylangan vijdoni bor. Har bir millatning yerga urilgan yuksakligi — Kutuzovi bor. Birgina shiorboz Rostopchin otliq tarixiy nusxaning qiyofasida men o‘nlab zamondoshlarimni ko‘raman. Ular — mening shuhratparast millatdoshim, haqiqatfurush hamkasbim, vatanboz shoirimu amalparast arbobimdir.

“Rostopchin afisha yozish bilan xalqni hayajonlantirmoqchi bo‘ldi. U garchi vatanparvarlik tuyg‘usiga ega bo‘lsa ham, idora qilmoqchi bo‘lgan xalqi haqida tariqcha tasavvuri yo‘q edi. … Nazarida Moskva aholisining faqat zohiriy faoliyatiga emas, balki o‘z xitobnoma va afishalari orqali uning ichki tuyg‘usiga ham rahbarlik qilayotganday edi. Vaholanki, afishalar bema’ni tilda yozilgan bo‘lib, xalq o‘z doirasida bu tilni masxara qiladi…” Haqiqat shuki, bugungi jurnalistlaru ahli shuaro ham bunday masxaraomuz holatni chetlab o‘tolgan emas. Axir, biz ham xoh “dilbuzar”da bo‘lsin, xoh matbuotda odam bolasi gapirmaydigan chulchit tilda xalq ongini tizginlashga urinmadikmi? Rostopchinning “Xoinlar!” degan malomati xorchilarimizning naqoratiga aylanmadimi? Rus arbobining yosh yigit Vereshchaginni olomon hukmiga topshirayotgandagi hayqirig‘ini bir dunyo hasrat ila o‘qiyman, manzarani bor bo‘y basti bilan ko‘raman va unda yashayman. «Uringlar buni! Xoin o‘lsin, lekin rus nomini bulg‘amasin!.. Bu odam o‘z podshohiga, o‘z Vataniga xiyonat qildi. Chopib tashlanglar”… Vereshchaginning “Graf, tepamizda Xudo bor!” degan so‘zi esiga tushdi va eti jimirlab ketdi. Biroq bu hol bir lahzagina davom etdi, xolos. U tirjayib o‘zidan kuldi: “Mening burchim xaloyiqni tinchitmoq edi. Xalq baxt-saodati yo‘lida bunaqangi qurbonlar ko‘p bo‘lgan va bo‘ladi”. Aslida, bu mo‘ysafid tarix uchun yangilik emas. Rostopchinning “salaf”lari ham shunday deya o‘ziga taskin bergan. “Ham xaloyiqni tinchitish uchun uni qurbon qildim, ham jinoyatkorni jazoladim”. “Jamiyat farog‘ati uchun” degan soxta shior gohida odamni tubanlikning qoq tubiga itqitadi. “Axir, men bu ishni o‘zim uchun qilganim yo‘q-ku”. Bu gapni aytish uchun, albatta, Rostopchin deb atalmoq, Moskvaning bosh qo‘mondoni bo‘lmoq shart emas… Zamon va makon chegaralaridan oshgan mutafakkir dahosi qarshisida bosh egaman.

Tolstoy bobo bilan bu galgi suhbatdan chiqargan xulosam shuki, ta’magir, xushomadgo‘y kimsadan ulug‘lik izlab ovora bo‘lmagan ma`qul. Chunki u har qanday yuksaklikni o‘z bo‘yiga qarab bichib oladi. Shu sabab ham yangi amalga o‘tgani va orden olgani uchun o‘zidan sarxush Vasiliy Kuragin donishmand Bezuxov nazdida uvolgina mo‘ysafid bo‘lib ko‘rinadi.

BALOYI ISHQNING CHAQMOG‘I…
Alisher Navoiy. Lison ut- tayr.
Shayx San’on hikoyati.

“Lison ut -tayr” — dostoni balo dashti ichra tanho paroz qilgan Qaqnusning vidolashuv nolasi. “Lison ut-tayr» — butun bashar istig‘forini aytib o‘tgan umrning xulosasi. Kitob ustiga muk tushganda, chindan ham “Inson — koinotning gultoji”, deb tasanno o‘qiysiz. Lekin hayot kaftida turib “sayrash”ga to‘g‘ri kelganda Darvin nazariyasi ham hayf degan shakkokona o‘ylarga borasiz. Nega deganda, kitob o‘qiganda san’onlarga hamdard bo‘lamiz-u, ammo hayotda Shayxni masxaralagan butparast kofirga aylanib qolamiz.

Tasavvufshunosligu navoiyshunoslik ilmidan ancha yiroqman. Oddiy o‘quvchi sifatida ko‘nglimda uyg‘ongan o‘ylarni bayon etayotirmanki, xato qilsam ma`zur tutgaysiz.

Shayx San’on qismati Navoiyga qadar ham, undan keyin ham ko‘plarni o‘ylatgan. O‘ylatishga o‘ylatgan-u, lekin uning haqiqatiga kimlar yeta olgan — yolg‘iz O‘ziga ayon.

Shayx San’on — shayxlar peshvosi! Har biri Boyazid Bistomiy darajasidagi to‘rt yuz muridga ega shayxul mashoyix. Taqvoda u zot bilan tenglasha oladigan mardum topilmas. Izdihom uning bir og‘iz so‘ziga ilhaq. Ne tongki, uning boshiga savdo tushmish. Rasvoyi jahon etishga qodir ishq savdosi. Bu dard uni ne ko‘ylarga solmadi. Bir umrlik ilmu amalini habada etib, dinu iymoniga o‘t qo‘ydi. Zunnor bog‘ladi, cho‘chqa boqdi, otashgoh o‘tining parvonasi bo‘ldi, Kalomullohni o‘tga tashladi… Mo‘min uchun neki noravo bo‘lsa barini qildi. Xo‘sh, Navoiy uning holidan bayon etmoqdan neni ko‘zlagan edi?

Botiniy bilimga yetishmoqning eng ishonchli yo‘li — Ishq yo‘lidir. Faqat ishq takabbur MЕNni sindirib, xokiturob aylaydi. Ichdagi devorlarni, to‘siqlarni qulatadi. Va faqat ishq bani odamni maloikalar sajda qiladigan maqomga ko‘taradi.

Shayx cho‘chqaboqarlik qildi. Zero, har bir inson ichida cho‘chqa — tuban hayvon bor. U o‘zidagi “tuban”ni tanib-bilib oldi. Inson gunohni taniy boshlagan ondan esa undan xalos bo‘lishga chog‘lanadi.

Umri ibodat ichra o‘tgan shayx Qur’oni karimni o‘tga tashladi. “Anal haq” degan Mansur Halloj yoki sevgilisi Layliga yozgan maktublarni yirtib tashlagan Majnun ahvolini yodga soladi. Kalomulloh – Ollohning so‘zi aks etgan kitob. Oshiq uchun esa uning aksi emas, O‘ZI muhim. Aslida, ilohiy kalomning maskani kitob sahifalari emas, balki mo‘minning qalbidir.

Beliga zunnor bog‘ladi. Endi uning uchun odamlar mo‘minu kofirga, gunohkoru begunohga toifalanmaydi. Musulmon kabi kofir ham uning jondoshi. U uchun na Mashriq qoldi, na Mag‘rib. Olam mahshargohga aylandi.

Otashgohda o‘t yoqdi. Bu ishi bilan o‘sha kezgacha erishgan martabayu maqomiga o‘t qo‘ydi. Demak, obro‘-izzat g‘avg‘osidan xalos bo‘ldi.

Biri debkim: “Chun mashoyixqa bu ish—
Yetsa, bizga yetgay asru sarzanish.

Shayx debkim: “Yo‘q, alar birla ishim
Kim xarobot ichradur istar kishim”.

Bu sinov Xudoning unga yuborgan kulfati emas, qilgan amallariga ajru mukofotidir. HAQ uni shu yo‘l bilan yo‘ldan ozgan azozilning qaro qismatidan qutqardi. Shayx moddiyat bilan o‘lchanadigan barcha da’volardan ozod bo‘lib OLIY HЕCHLIKka musharraf bo‘ldi. Ta`bir joiz bo‘lsa, shayxul mashoyixlik maqomining o‘zi ham bir zanjir edi. “O‘z nuqsonini isbot qila olgan kishigina haqiqiy komildir. Zero, quyosh ham tush paytida o‘zini barkamol ko‘rib, eng yuksak nuqtaga ko‘tarildim deb o‘ylaydi, ammo shu ondayoq unga zavol yuzlanadi. Ya’ni u pastga qarab bota boshlaydi. Negaki, uning chindan ham kamoloti bor edi, ammo uni ko‘rgan zahotiyoq zavolga yuz tutdi”.

Balki gaplarim kimgadir erish tuyular, xoh hayotda bo‘lsin, xoh televizorda ayrim ulamolarimizning (ular kam emas!) nigohidan hamdardlik izlayman, nur qidiraman, ammo topa olmayman! Ingmar Bergman filmlaridagi ruhoniylarni ko‘rgandek bo‘laman. O‘sha hukmfarmo avzo, o‘sha o‘gay nigoh. “Iloh bu yo‘lda faqat o‘zini o‘ylab, manmanlikka berilishdan ham ortiqroq gunoh yo‘q deb hisoblaydi ”. Bergmanning protestant ruhoniylari, Tolstoyning provaslav ruhoniylari haqidagi dardli o‘ylari mening ulamolarimga ham taalluqli, degan sarkash xayolga boraman. Dinu mazhab o‘zga, biroq mohiyatu mahrumiyat bitta!

Yuksakdagi murshid Shayx San’onning sobit e’tiqodi bilan junun sahrosini kezib HЕCh KIMligini anglagan savdoyi San’onning haqiqatiga qiyos topilarmikan?! “Qiyomatda namozni, ro‘zani, sadaqani… Hamma-hammasini taroziga qo‘yarlar, faqat muhabbat taroziga sig‘maydi”, deydi Mavlono Rumiy. Ishq iztiroblari kechirilmas gunoh — kibrni ildizi bilan qo‘porib tashladi. U shunisi bilan ham ulug‘ tuyg‘u. Ozurda qalbga esa Rasulullohning(s.a.v) o‘zlari madadkor bo‘ladi: “K-ey murshidi sohib vusul, Mujdaki, bo‘ldi madadkoring rasul!”
Tuyg‘u qancha qudratli bo‘lsa, mahbuba ko‘nglini ham shuncha tez mahv etadi, uni ham otash domiga tortadi. Muhabbat birgalikda hayrat tuyib, birgalikda faryod urishdir. Baloi ishqning chaqmog‘i kufr sanamining boshiga ham chaqdi. Tarso qizi Shayx kezgan biyobonda sarosar tentiradi. Uning g‘ururi chil-chil sindi. Avvalgi tamannodan asar ham qolmadi. Mahbubining haqiqatiga yetmoq uchun o‘tinchu nadomat ila poyi piyoda yo‘lga tushdi…

“HUKM SOATI YETDI…”
Mixail Lermontov. Demon

Olamda iztirob ko‘p. Har birining o‘z yuki-zalvori bor. Iztirob ichidagi odam hasrat chekayotgan boshqa birovga “Mening dardim senikidan yengilroq”, demaydi. Baxtsizlik qay yo‘sinda kelmasin, o‘z nomi bilan baxtsizlik. Biroq olamda bir qayg‘u borki, unda zamin zulmati mujassamdir. Bu — Iblis qayg‘usi. Mag‘lubiyatlar ichida eng mash’umi kibrning mag‘lubiyati bo‘lsa ajab emas. Kibr nima? O‘z bo‘yidan baland yuksaklikni qabul qila olmaslik. “Men hammadan a’loman”, degan dardga mubtalolik. Hamma balo shundaki, mutakabbir Iblis odamni Hazrati INSONga aylantirishga qodir oliy hislarni, shuurni, poklikni nozik farosat bilan ilg‘aydi. Va chertib-chertib xo‘rlaydi. Ko‘p o‘ylayman, odamlarni ortidan ergashtirishga qodir yoki tuyg‘usi-fikri bilan ajralib turgan xoslarning fe’li-xo‘yi va hayotidagi noodatiy qirralarni mamarayimchasiga qarichlash to‘g‘rimikan? Shundog‘am ularning umri beomon to‘lqinlar girdobida kechadi-ku. Kim bilsin, alamzada Iblis ularni qurol qilib HAQqa “haq”ligini isbotlamoqchi bo‘lar,“Xalifa deb yaratganing — odamning ahvolini ko‘r”, deya. Mangu la’natga duchor bu quvg‘indi ruh nayranglaridan har qancha ogoh etilmasin, baribir uning muqomlariga aldanish, alamiga giriftor bo‘lish Odam bolalarining yozug‘i ekan.

Mixail Lermontovning “Demon” poemasi mutolaasiga sho‘ng‘igan o‘quvchi qora qayg‘u — Iblis qayg‘usining mahobatini idrok etadi.

Ne ajabki, “jahon dashti ichra bevatan” tentirab yurgan Iblisning ko‘zi tong pokligi — Tamaraga tushib qoladi?!

Yohu! Iblis qizni payqadi,
O‘sha zamon sezdi hayajon:
Shirin bir kuy go‘yo biyobon —
Dashtday ko‘ngli ichra tarqadi.

Go‘zal xilqat oliy dargohdan quvilgan iblisga mas’ud onlarini, kim edi-yu, kim bo‘lib qolganini eslatdi. Huvillagan ko‘ngliga oniy hayrat -nurni soladi. “Eslab ketib o‘tmishni, yolg‘iz/ Bir oh tortib, nafas olardi”. O‘tmishini unutmaydi. Unuta olmaydi!

Shunda Iblis eng birinchi bor
Muhabbatning dardini tuydi…
Nola chekib dili zoru zor,
Ishq o‘tida lovillab kuydi.

Qo‘rqib, jilmoq bo‘ldi bu yerdan…
Qanotini ko‘tarolmadi!
Ajab! Quruq ko‘zidan birdan
Yoshi oqdi… Hech chidolmadi…

O‘sha joyda haliga qadar
Odam yoshi emas, o‘sha yosh,
O‘sha o‘tdek yosh kuydirgan tosh,
Yakka, qora, kuygan tosh yotar…

Garchi ko‘zidan oqqan sho‘r yosh toshni kuydirsa-da, muhabbat — Iblis emas, u Tamara! Chunki muhabbat adashar, xato qilar, gunoh qilar, lekin zulm qilmaydi. Qilsa ham, faqat o‘ziga qiladi, o‘zgaga emas. Muhabbat tugagan joyda shayton muqomi — makr boshlanadi.

Poemada alam, yolg‘izlik, hasad, haddini bilmas g‘urur, beor, darbadar, sarkash ruhning butun dramasi Iblis iztirobida namoyon bo‘lsa, mudom shafqatga muhtoj muhabbatning fojeiy mohiyati, rangu raftori Tamara qismatida ko‘rinadi. Tamara, Sonya Marmeladova, Nastasya Filippovna, Karenina, Lara Antipova va Margarita, hatto jinoyatchi Katya Maslovaning ko‘rguligi barkamollikka-soflikka toqati yo‘q Iblisning tantanasidir! Bu mal’un ularni o‘zi uchun zarracha qimmatsiz bo‘lgan cho‘chqaboqar dulseniyalarning oyog‘i ostiga tashlamaguncha tinchimaydi. Yuksaklikning badalini badnomlik bilan to‘latadi. Axir, Pasternak Larani tabiatning eng toza xilqati bo‘lishga munosib ayol deb bekorga kuyunmaydi. Yoki Tolstoy o‘zi yaratgan qahramonga o‘zi mahliyo bo‘lib, Annaga shafqatsiz munosabatda bo‘lganini tan oladi. Lekin bir taskin bor. Yigirma besh yoshli yigitcha idrok etgan buyuk bir shafqat — har holda, falakda o‘lchovlar boshqacha bo‘lsa kerak degan xayolga undaydi. Balki, adabiyot — yer yuzida chumoli kabi g‘imirlab yurgan qadrsiz insonning musibatlariga ko‘kning ko‘zi bilan, ilohiy hamdardlik bilan qarashga da’vatdir.

…Farishta gunohkor jon — Tamarani bag‘riga bosgancha bu dunyodan olib ketardi. Shu on do‘zaxiy ruh paydo bo‘lib, azaliy takabburlik bilan “Qiz meniki! Yo‘qol sen!” deydi. Bu gal osmon elchisi qat’iyat bilan javob beradi:

Yetar shuncha tantana qurding,
Yetar shuncha sen yo‘ldan urding;
Endi hukm soati yetdi,
Parvardigor qat’iy amr etdi!

O‘tdi unga sinov kunlari,
O‘tdi unga azob tunlari,
Yerning foniy kiyimi bilan
Zulm zanjiri yechildi undan.

Nega? Nega zulm zanjiri yechiladi? Axir, u gunoh qildi-ku. Bilaturib shaytonni sevdi. Nega jannatga ketar ekan? Chunki “U qiynaldi, sevdi”. Neki o‘tsa o‘zidan, jonidan o‘tdi. Shuning uchun jannat eshiklari unga ochiq. Bo‘ldi, bas! Sevgan ko‘ngilga, mazlum qalbga hukm o‘qishga shoshmang! Bu tuyg‘uning mudhish oqibatini hech kim ayolning o‘zichalik anglamagan. U bekorga so‘nggi najotni farishtadan izlamaydi, Parvardigor elchisi bag‘riga talpinmaydi. Biroq ayol muhabbati, qurbonligi ham Iblisni mangu tamg‘adan — tavqi la’natdan ozod eta olmadi. U hamon beadoq savollar iskanjasida o‘sha kibr, o‘sha ta’na bilan zamin uzra tentirab yuribdi.

Manba: «Tafakkur» jurnali, 2018/3