Саҳифа машҳур адиб Ҳерманн Ҳессе таваллудининг 140 йиллигига бағишланади

   ХХ аср адабиётининг улуғ намояндаларидан бири, Нобел мукофоти соҳиби, буюк олмон адиби Ҳерманн Ҳессе энг кўп мутолаа қилинадиган олмон адибларидан биридир. Унинг кўплаб роман, қисса, ҳикоялари, шеърлари, сиёсий, адабий-танқидий руҳдаги асарлари чоп этилган.Адиб, шунингдек, маънавий-маърифий йўналишда ҳам кўплаб асарлар ёзган. Хусусан, «Ғилдираклар остида» романи, шунингдек, «Нюрнбергга саёҳат» сафарномаси ва бошқа кўпгина асарлар шулар жумласидандир. Қуйида ёзувчининг «Нюрнбергга саёҳат» сафарномасидан бир парчани ўқувчиларимиз эътиборига ҳавола қилмоқдамиз.

Ҳерманн Ҳессе
НЮРНБЕРГГА САЁҲАТ

Йўлга чиққан куним ҳавонинг авзои бузуқ, қор аралаш ёмғир ёғарди. Яна Аугсбург ёнидан ўтдим, шаҳар узра катта бутхона ва Санкт-Моритс қад ростлаб турарди, шундан сўнг нотаниш жойлар кўз ўнгимдан ўта бошлади, бекатлар орасидаги охирги масофада эса одам оёғи етмаган, хилват, қалин ўсган ажойиб қарағайзор ўрмонлар бошланди, дарахтлар учи қор бўронида чайқаларди. Бу манзара гўзал ва сирли, шу билан бирга мен, жанублик учун нохуш ҳамда ваҳимали эди.

Агар шундай кетаверадиган бўлсам, ўйлардим мен, янада кўпроқ қарағайлар, янада кўпроқ қорлар учрайди, ундан сўнг эҳтимол Лайптсиг ёки Берлин бошланар, кейин эса Шпитсберген ва Шимолий қутб кўриниб қолса, ажабмас. Э худо, яхшиямки, Дрезденга таклифномани қабул қилмаганим-а! Буни тасаввур ҳам қилиб бўлмасди. Бусиз ҳам йўл узоқ, ҳаддан зиёд узоқ эди, мен Нюрнбергга етиб келгач, хурсанд бўлиб кетдим. Кўнглимда мен бу готик шаҳарда ҳар турли мўъжизалар кутгандим. Ҳоффманн ва Вакенродер руҳи билан учрашаман деб умид қилганман, бироқ афсуски, бундан ҳеч нима чиқмади. Шаҳар менда даҳшатли таассурот қолдирди, бунга албатта, ўзим айбдорман. Мен ҳақиқатан ҳам мафтункор, Улмдан кўра бойроқ, Аугсбургдан кўра ўзига хосроқ эски шаҳарни кўрдим. Авлиё Лорентс ва авлиё Зебалдни, ратуша ва унинг таърифлаб бўлмайдиган даражада ғоят гўзал фаввора турган ҳовлисини томоша қилдим. Мен буларнинг барчасини кўрдим, ҳаммаси жуда гўзал эди, бироқ барчаси катта, лоқайд, зерикарли корчалон шаҳар бинолари билан ўраб олинган, моторларнинг гувиллаган шовқин-сурони остида, автомобиллар қуршовида эди, барчаси тўрсимон гумбазлар қурмайдиган ва жимжит ҳовлиларга фаввораларни гуллардек гўзал қилиб ўрната олмайдиган бошқа бир замон суръати остида аста титрарди, барчаси йиқилай-йиқилай деб турарди, чунки на руҳ, на маъно бор эди. Қандай гўзал, қандай мафтункор нарсаларни кўрмадим бу маҳобатли шаҳарда! О, нафақат ажойиб диққатга сазовор жойлар, черковлар, фавворалар, Дюрер уйи, қалъа, балки майда, тасодифий, аслида менга қадрли бўлган бир талай нарсалар. «Шар» деб аталадиган бир дорихонада (у мустаҳкам, муҳташам эски бинода жойлашган эди) ўзимга чўмилиш учун янги кўзойнак сотиб олдим, бу ердаги витриналардан бирида ҳозиргина тухумдан чиққан тимсоҳчанинг тулуми тухум пўчоғи билан бирга қўйиб қўйилибди. Бу ерда мени шунга ўхшаш яна кўпгина нарсалар ўзига тортди. Бироқ менга ҳеч нарса ёрдам беролмади. Назаримда, барчасини манови лаънати машиналардан чиққан газ қоплаб олган, барчаси емирилган, барчаси инсоний эмас, балки иблисона ҳаётдан зириллаган, бариси ўлишга, йўқ бўлишга тайёр, бу дунёга нафратдан қулаб тушишга ва ҳалокатга ташна, беҳуда тураверишдан, руҳсиз гўзалликдан чарчаган эди. Адабий уюшмада очиқ чеҳра билан кутиб олишгани ҳам, сўнгги (узоқ вақт, балки бир умрга) маърузамни тугатганимдан кейинги енгил тортиш ҳам, ҳеч нарса ёрдам бермади. Ҳеч қандай рўшнолик йўқ эди бу ерда. Меҳмонхона буғ билан иситиларди, керагидан ортиқ қиздириб юборилганидан хона исиб кетган, кечаси билан ҳам совимас, деразани очай десам, серқатнов кўча шовқини, бу ёқда манови ярамас аппарат — телефон кечаси оғриқ кучайиб, ухлаёлмаганимга яраша тонгда озгина мизғиб олишга ҳам қўймасди.

Айнан Нюрнбергда ўзимни тўқсон яшар ўлаётган чолдек ҳис қилдим, шу ерда мени жойимга қўйиб қўя қолишсин, деган тилакдан бошқа ҳеч қанақанги истак-хоҳиш йўқ эди, айнан шу ерда мен кўпроқ ёшлар билан мулоқотда бўлдим. Улардан бири, ўқувчи ё талаба бўлса керак, маърузадан сўнг мени бироз хижолат қилиб қўйди. У китобга бир нима деб ёзиб беришимни сўради, нима ёзишни билмай турганимда (шу пайтда миямга нима фикр ҳам келарди) грекча сўзларни, китобларимдан бирида учрайдиган «Инжил»дан иқтибос ёзиб беришимни таклиф қилди. Йигирма йилдан ошди, грекча ҳарф ёзмаганимга; худо билади, ёзувим қанақа чиқди! Бошқа бир йигит ёш шоир экан, Нюрнбергда ўтган ўша қисқа вақтимнинг каттагина қисмини у билан бирга ўтказдим ва ундан хурсанд бўлдим. У ўзи менга илгариёқ ёқиб қолган эди, қисман мен ҳақимдаги жиддий мақоласида шеърий машқларимнинг беҳуда уриниш эканлигини ва бунинг сабабларини жуда яхши кўрсатиб берган эди, қисман эса кичкинагина достон муаллифи сифатида (ушбу достон чинданам жозибали ёзилган бўлиб, унинг қаҳрамони шоир Граббе эди) йигитча менга ёқиб қолган эди. Бу ёш шоир мен билан Нюрнберг бўйлаб бирга юрарди, ўзи ўткир ичимликлар ичмаса-да, кечқурунлари қаҳвахоналарда сабр-тоқат қилиб мен билан бирга ўтирарди, у ўзининг ёқимтой чеҳраси ва кичкина нозик қўллари билан баъзи дақиқаларда мени бу шаҳарда хавф-хатардан асраш учун буюрилган фариштага ўхшаб кетарди.

Шундай бўлса ҳам, ҳарҳолда хийла саросимага тушган ва умидсиз кайфиятда эдим. Бир нарса менга аниқ эди — у ҳам бўлса, бу ердан имкони борича тезроқ кетиш. Мюнхенда ишонарли, яхши бир дўстим бор эди, у билан телеграф орқали боғланиб, бу ерда ортиқ туролмаслигимни, иложи бўлса, мени кейинги тезюрар поезд билан Мюнхенда кутишини маълум қилдим. Бор будимни яна жомадонга наридан-бери тиқдим-да, меҳмонхонадан вокзалга бир амаллаб етиб олдим ва қутулганимга шукр қилиб, гўёки ҳалокатга маҳкум Нюрнбергдан жўнаб кетдим. Поезд Мюнхенга етгунча ҳеч қаерда тўхтамади, бироқ манзилга етиб боргунимча бўларим бўлди, йўл жуда узоқ туюлди, аллақанча вақт ўтди, дилим хуфтон, кўзларим қизарган, тиззаларим қалтирар, йиқилгудек бир алпозда эдим. Эҳтимол, бу саёҳатимнинг энг гўзал лаҳзасидир. Мен яна Мюнхендаман. Ҳартугул тирикман, барчаси ортда қолган, энди ҳеч қачон маъруза ўқишим керак эмас эди. Дўстим эса, бўйчан ва бақувват, кўзлари кулиб турар, қўлимдан дарҳол юкимни олиб, кўпам сўраб-суриштириб ўтирмасдан, бизни фалон-фалон ресторанда танишларимиз кутишаётганини айтди. Менга қолса, ҳозироқ ўзимни каравотга ташлаган бўлардим, аммо ресторанда ўтириб отамлашганга не етсин?!

Стол атрофида адиб ва танқидчилар ўтиришар, бизни кутишаётган, қадаҳларга эса ҳақиқий асл мозел қуйилган эди, энг қизиқарли мавзулардаги суҳбат ва мунозараларга қулоқ солиб ўтирардим, бундан мамнун эдим, чунки бу гапларнинг менга мутлақо алоқаси йўқ, мендан ҳеч нарса талаб қилмас, қизиқарли эди, холос.

Мюнхен яқинидаги қишлоқ жойда истиқомат қиладиган ошнамникида бироз дам олиб, уйга қайтиш уловини аниқлаёлмай яна бир неча кун қолиб кетдим. Бавариялик энг яхши кўрган дўстларимдан бирини бир кечага чақириб олишга муваффақ бўлдим, оқшом зўр ва самимий ўтди, уни ҳеч қачон унутмайман. Ёзувчи Ёзеф Бернҳарт билан бирга ўтган бир соат вақт ниҳоятда самарали бўлди. Бир кечани Томас Манн ҳузурида ўтказдим. У билан алламаҳалгача гаплашиб ўтирдик, бу кеча учун ундан миннатдорман. Энди «Симплитсиссимус»да босилаётган «Санъаткорлар мактублари»нинг муаллифи Ёахим Рингелнатцни ҳам кўргим келди, у бир кечага ташриф буюрганимдан ғоят хурсанд бўлди.

Шаҳар ташқарисида — Нимфенбургда роҳат қилдим, мени эркалатиб юборишди, мен у ерда кун бўйи кўзларимни сувдан узмай ўтирар ёки кекса азим дарахтлар остида у ёқдан-бу ёққа бориб келардим, шамолда шодон ўйнаётган сўлғин япроқларни — ўзимизнинг митти оғаларимизни кузатардим. Уларга қараб туриб ғамга ботардим, дам кулиб қўярдим. Худди уларга ўхшаб, мен ҳам бугун Мюнхенга, эртага эса Сюрихга учаман, сўнг яна ортга қайтаман, муттасил ниманидир қувиб, изтиробдан қочишга, ўлимни яна бироз кейинга суришга интиламан. Нега энди бунчалар қаршилик кўрсатамиз? Ҳаёт ўйинидан гоҳо хафа бўлар, гоҳо кулардим. Бинобарин, кулги мен учун яхши ҳамда кўнгилдаги нарса экан, ошнамдан Мюнхенда мен илгари кўрганимдақа ҳозир ҳам ҳақиқий классик комиклар борми-йўқми, деб сўрадим. Албатта бор, дўстим шунақалардан биттасини биларкан, унинг исми Валентин экан ва биз газеталарни титкилашга тушиб кетдик, маълум бўлишича, у кечқурунлари камер театрида ўзининг «Мюнхенлик қароқчи-қуролбардорлар» номли песасини қўяркан. Бир куни оқшом театрга тушдик. Бу мўъжазгина театрда соат ўнгача Стриндбергни қўйишди, сўнг Валентинга навбат келди. У ушбу ажойиб песа, фавқулодда бемаъни сафсата — «Мюнхенлик қароқчи-қуролбардорлар»ни кичкинагина труппа билан бирга ижро этди. Песанинг бор мазмуни шу эдики, Валентин узун қилични тақиб олиб, соқчи сифатида у ёқдан-бу ёққа юриб турар ва шу аснода кулгили гапларни гапириб, ғалати қилиқлар қилар эди. Баъзан эса воқеа йиғлаб юборгудек даражада ғамгин тус оларди, масалан, у кечки аёзда шаҳар девори олдида ўтириб, гармон чалган кўйи ёшлигини эслар, мудом уруш ва ўлим ҳақида ўйларди. Ёки ўйланиб, кўрган тушини сўйларди, тушида у ўрдак эмиш, сал бўлмаса узун чувалчангни ютиб юбораёзибди. Шу ўринда инсоннинг билиш қобилияти чекланганлиги энг содда шаклда, ғоят ажойиб тарзда тасвирлаб берилганига қойил қоласан. Ўша гармон жўрлигидаги фожеавий ҳикоя ҳам бирданига кўтарилган қаттиқ кулги, қаҳқаҳалар билан кутиб олинарди, мен ҳали бундай мамнун томошабинларни учратганимча йўқ. Одамлар ҳам кулишни ёқтиришаркан, қаранг! Ҳавонинг совуғига қарамасдан улар, бироз кулишайлик деб узоқ шаҳар атрофларидан келишади, пул тўлашади, тун ярмидан оққандан кейингина уй-уйларига тарқалишади. Мен ҳам роса кулдим, менга қолса, ушбу песа эрталабгача давом этаверса, дердим. Худо билади, энди яна қачон кулишамиз. Қизиқчининг маҳоратига, унинг аҳмоқона хатти-ҳаракатларимизни ҳамда бемаъни ва мудҳиш қисматимизни қанчалик даҳшатли ва ночор тарзда тасвирлаб, кулги формуласига келтира олишига қараб, шунчалик кўп кулиш мумкин! Ортимизда ўтирган томошабинлардан бири, ёшгина аёл кутилмаганда иккала тирсагини елкамга қўйиб олди. Мени севиб қолдимикин, деб ўйлаб ўгирилиб қарасам, йўқ, бу кулгининг таъсири, у кулгидан ўзини тутолмай, жин ургандек менга қараб сапчиган экан. Валентин ҳақидаги ушбу хотира — мазкур саёҳатнинг жавоҳирларидан биридир.

Олмон тилидан Мирзаали Акбаров таржимаси

Sahifa mashhur adib Hermann Hesse tavalludining 140 yilligiga bag‘ishlanadi

XX asr adabiyotining ulug‘ namoyandalaridan biri, Nobel mukofoti sohibi, buyuk olmon adibi Hermann Hesse eng ko‘p mutolaa qilinadigan olmon adiblaridan biridir. Uning ko‘plab roman, qissa, hikoyalari, she’rlari, siyosiy, adabiy-tanqidiy ruhdagi asarlari chop etilgan.Adib, shuningdek, ma’naviy-ma’rifiy yo‘nalishda ham ko‘plab asarlar yozgan. Xususan, «G‘ildiraklar ostida» romani, shuningdek, «Nyurnbergga sayohat» safarnomasi va boshqa ko‘pgina asarlar shular jumlasidandir. Quyida yozuvchining «Nyurnbergga sayohat» safarnomasidan bir parchani o‘quvchilarimiz e’tiboriga havola qilmoqdamiz.

Hermann Hesse
NYURNBЕRGGA SAYOHAT

Yo‘lga chiqqan kunim havoning avzoi buzuq, qor aralash yomg‘ir yog‘ardi. Yana Augsburg yonidan o‘tdim, shahar uzra katta butxona va Sankt-Morits qad rostlab turardi, shundan so‘ng notanish joylar ko‘z o‘ngimdan o‘ta boshladi, bekatlar orasidagi oxirgi masofada esa odam oyog‘i yetmagan, xilvat, qalin o‘sgan ajoyib qarag‘ayzor o‘rmonlar boshlandi, daraxtlar uchi qor bo‘ronida chayqalardi. Bu manzara go‘zal va sirli, shu bilan birga men, janublik uchun noxush hamda vahimali edi.

Agar shunday ketaveradigan bo‘lsam, o‘ylardim men, yanada ko‘proq qarag‘aylar, yanada ko‘proq qorlar uchraydi, undan so‘ng ehtimol Layptsig yoki Berlin boshlanar, keyin esa Shpitsbergen va Shimoliy qutb ko‘rinib qolsa, ajabmas. E xudo, yaxshiyamki, Drezdenga taklifnomani qabul qilmaganim-a! Buni tasavvur ham qilib bo‘lmasdi. Busiz ham yo‘l uzoq, haddan ziyod uzoq edi, men Nyurnbergga yetib kelgach, xursand bo‘lib ketdim. Ko‘nglimda men bu gotik shaharda har turli mo‘’jizalar kutgandim. Hoffmann va Vakenroder ruhi bilan uchrashaman deb umid qilganman, biroq afsuski, bundan hech nima chiqmadi. Shahar menda dahshatli taassurot qoldirdi, bunga albatta, o‘zim aybdorman. Men haqiqatan ham maftunkor, Ulmdan ko‘ra boyroq, Augsburgdan ko‘ra o‘ziga xosroq eski shaharni ko‘rdim. Avliyo Lorents va avliyo Zebaldni, ratusha va uning ta’riflab bo‘lmaydigan darajada g‘oyat go‘zal favvora turgan hovlisini tomosha qildim. Men bularning barchasini ko‘rdim, hammasi juda go‘zal edi, biroq barchasi katta, loqayd, zerikarli korchalon shahar binolari bilan o‘rab olingan, motorlarning guvillagan shovqin-suroni ostida, avtomobillar qurshovida edi, barchasi to‘rsimon gumbazlar qurmaydigan va jimjit hovlilarga favvoralarni gullardek go‘zal qilib o‘rnata olmaydigan boshqa bir zamon sur’ati ostida asta titrardi, barchasi yiqilay-yiqilay deb turardi, chunki na ruh, na ma’no bor edi. Qanday go‘zal, qanday maftunkor narsalarni ko‘rmadim bu mahobatli shaharda! O, nafaqat ajoyib diqqatga sazovor joylar, cherkovlar, favvoralar, Dyurer uyi, qal’a, balki mayda, tasodifiy, aslida menga qadrli bo‘lgan bir talay narsalar. «Shar» deb ataladigan bir dorixonada (u mustahkam, muhtasham eski binoda joylashgan edi) o‘zimga cho‘milish uchun yangi ko‘zoynak sotib oldim, bu yerdagi vitrinalardan birida hozirgina tuxumdan chiqqan timsohchaning tulumi tuxum po‘chog‘i bilan birga qo‘yib qo‘yilibdi. Bu yerda meni shunga o‘xshash yana ko‘pgina narsalar o‘ziga tortdi. Biroq menga hech narsa yordam berolmadi. Nazarimda, barchasini manovi la’nati mashinalardan chiqqan gaz qoplab olgan, barchasi yemirilgan, barchasi insoniy emas, balki iblisona hayotdan zirillagan, barisi o‘lishga, yo‘q bo‘lishga tayyor, bu dunyoga nafratdan qulab tushishga va halokatga tashna, behuda turaverishdan, ruhsiz go‘zallikdan charchagan edi. Adabiy uyushmada ochiq chehra bilan kutib olishgani ham, so‘nggi (uzoq vaqt, balki bir umrga) ma’ruzamni tugatganimdan keyingi yengil tortish ham, hech narsa yordam bermadi. Hech qanday ro‘shnolik yo‘q edi bu yerda. Mehmonxona bug‘ bilan isitilardi, keragidan ortiq qizdirib yuborilganidan xona isib ketgan, kechasi bilan ham sovimas, derazani ochay desam, serqatnov ko‘cha shovqini, bu yoqda manovi yaramas apparat — telefon kechasi og‘riq kuchayib, uxlayolmaganimga yarasha tongda ozgina mizg‘ib olishga ham qo‘ymasdi.

Aynan Nyurnbergda o‘zimni to‘qson yashar o‘layotgan choldek his qildim, shu yerda meni joyimga qo‘yib qo‘ya qolishsin, degan tilakdan boshqa hech qanaqangi istak-xohish yo‘q edi, aynan shu yerda men ko‘proq yoshlar bilan muloqotda bo‘ldim. Ulardan biri, o‘quvchi yo talaba bo‘lsa kerak, ma’ruzadan so‘ng meni biroz xijolat qilib qo‘ydi. U kitobga bir nima deb yozib berishimni so‘radi, nima yozishni bilmay turganimda (shu paytda miyamga nima fikr ham kelardi) grekcha so‘zlarni, kitoblarimdan birida uchraydigan «Injil»dan iqtibos yozib berishimni taklif qildi. Yigirma yildan oshdi, grekcha harf yozmaganimga; xudo biladi, yozuvim qanaqa chiqdi! Boshqa bir yigit yosh shoir ekan, Nyurnbergda o‘tgan o‘sha qisqa vaqtimning kattagina qismini u bilan birga o‘tkazdim va undan xursand bo‘ldim. U o‘zi menga ilgariyoq yoqib qolgan edi, qisman men haqimdagi jiddiy maqolasida she’riy mashqlarimning behuda urinish ekanligini va buning sabablarini juda yaxshi ko‘rsatib bergan edi, qisman esa kichkinagina doston muallifi sifatida (ushbu doston chindanam jozibali yozilgan bo‘lib, uning qahramoni shoir Grabbe edi) yigitcha menga yoqib qolgan edi. Bu yosh shoir men bilan Nyurnberg bo‘ylab birga yurardi, o‘zi o‘tkir ichimliklar ichmasa-da, kechqurunlari qahvaxonalarda sabr-toqat qilib men bilan birga o‘tirardi, u o‘zining yoqimtoy chehrasi va kichkina nozik qo‘llari bilan ba’zi daqiqalarda meni bu shaharda xavf-xatardan asrash uchun buyurilgan farishtaga o‘xshab ketardi.

Shunday bo‘lsa ham, harholda xiyla sarosimaga tushgan va umidsiz kayfiyatda edim. Bir narsa menga aniq edi — u ham bo‘lsa, bu yerdan imkoni boricha tezroq ketish. Myunxenda ishonarli, yaxshi bir do‘stim bor edi, u bilan telegraf orqali bog‘lanib, bu yerda ortiq turolmasligimni, iloji bo‘lsa, meni keyingi tezyurar poyezd bilan Myunxenda kutishini ma’lum qildim. Bor budimni yana jomadonga naridan-beri tiqdim-da, mehmonxonadan vokzalga bir amallab yetib oldim va qutulganimga shukr qilib, go‘yoki halokatga mahkum Nyurnbergdan jo‘nab ketdim. Poyezd Myunxenga yetguncha hech qayerda to‘xtamadi, biroq manzilga yetib borgunimcha bo‘larim bo‘ldi, yo‘l juda uzoq tuyuldi, allaqancha vaqt o‘tdi, dilim xufton, ko‘zlarim qizargan, tizzalarim qaltirar, yiqilgudek bir alpozda edim. Ehtimol, bu sayohatimning eng go‘zal lahzasidir. Men yana Myunxendaman. Hartugul tirikman, barchasi ortda qolgan, endi hech qachon ma’ruza o‘qishim kerak emas edi. Do‘stim esa, bo‘ychan va baquvvat, ko‘zlari kulib turar, qo‘limdan darhol yukimni olib, ko‘pam so‘rab-surishtirib o‘tirmasdan, bizni falon-falon restoranda tanishlarimiz kutishayotganini aytdi. Menga qolsa, hoziroq o‘zimni karavotga tashlagan bo‘lardim, ammo restoranda o‘tirib otamlashganga ne yetsin?!

Stol atrofida adib va tanqidchilar o‘tirishar, bizni kutishayotgan, qadahlarga esa haqiqiy asl mozel quyilgan edi, eng qiziqarli mavzulardagi suhbat va munozaralarga quloq solib o‘tirardim, bundan mamnun edim, chunki bu gaplarning menga mutlaqo aloqasi yo‘q, mendan hech narsa talab qilmas, qiziqarli edi, xolos.

Myunxen yaqinidagi qishloq joyda istiqomat qiladigan oshnamnikida biroz dam olib, uyga qaytish ulovini aniqlayolmay yana bir necha kun qolib ketdim. Bavariyalik eng yaxshi ko‘rgan do‘stlarimdan birini bir kechaga chaqirib olishga muvaffaq bo‘ldim, oqshom zo‘r va samimiy o‘tdi, uni hech qachon unutmayman. Yozuvchi Yozef Bernhart bilan birga o‘tgan bir soat vaqt nihoyatda samarali bo‘ldi. Bir kechani Tomas Mann huzurida o‘tkazdim. U bilan allamahalgacha gaplashib o‘tirdik, bu kecha uchun undan minnatdorman. Endi «Simplitsissimus»da bosilayotgan «San’atkorlar maktublari»ning muallifi Yoaxim Ringelnatsni ham ko‘rgim keldi, u bir kechaga tashrif buyurganimdan g‘oyat xursand bo‘ldi.

Shahar tashqarisida — Nimfenburgda rohat qildim, meni erkalatib yuborishdi, men u yerda kun bo‘yi ko‘zlarimni suvdan uzmay o‘tirar yoki keksa azim daraxtlar ostida u yoqdan-bu yoqqa borib kelardim, shamolda shodon o‘ynayotgan so‘lg‘in yaproqlarni — o‘zimizning mitti og‘alarimizni kuzatardim. Ularga qarab turib g‘amga botardim, dam kulib qo‘yardim. Xuddi ularga o‘xshab, men ham bugun Myunxenga, ertaga esa Syurixga uchaman, so‘ng yana ortga qaytaman, muttasil nimanidir quvib, iztirobdan qochishga, o‘limni yana biroz keyinga surishga intilaman. Nega endi bunchalar qarshilik ko‘rsatamiz? Hayot o‘yinidan goho xafa bo‘lar, goho kulardim. Binobarin, kulgi men uchun yaxshi hamda ko‘ngildagi narsa ekan, oshnamdan Myunxenda men ilgari ko‘rganimdaqa hozir ham haqiqiy klassik komiklar bormi-yo‘qmi, deb so‘radim. Albatta bor, do‘stim shunaqalardan bittasini bilarkan, uning ismi Valentin ekan va biz gazetalarni titkilashga tushib ketdik, ma’lum bo‘lishicha, u kechqurunlari kamer teatrida o‘zining «Myunxenlik qaroqchi-qurolbardorlar» nomli pesasini qo‘yarkan. Bir kuni oqshom teatrga tushdik. Bu mo‘’jazgina teatrda soat o‘ngacha Strindbergni qo‘yishdi, so‘ng Valentinga navbat keldi. U ushbu ajoyib pesa, favqulodda bema’ni safsata — «Myunxenlik qaroqchi-qurolbardorlar»ni kichkinagina truppa bilan birga ijro etdi. Pesaning bor mazmuni shu ediki, Valentin uzun qilichni taqib olib, soqchi sifatida u yoqdan-bu yoqqa yurib turar va shu asnoda kulgili gaplarni gapirib, g‘alati qiliqlar qilar edi. Ba’zan esa voqea yig‘lab yuborgudek darajada g‘amgin tus olardi, masalan, u kechki ayozda shahar devori oldida o‘tirib, garmon chalgan ko‘yi yoshligini eslar, mudom urush va o‘lim haqida o‘ylardi. Yoki o‘ylanib, ko‘rgan tushini so‘ylardi, tushida u o‘rdak emish, sal bo‘lmasa uzun chuvalchangni yutib yuborayozibdi. Shu o‘rinda insonning bilish qobiliyati cheklanganligi eng sodda shaklda, g‘oyat ajoyib tarzda tasvirlab berilganiga qoyil qolasan. O‘sha garmon jo‘rligidagi fojeaviy hikoya ham birdaniga ko‘tarilgan qattiq kulgi, qahqahalar bilan kutib olinardi, men hali bunday mamnun tomoshabinlarni uchratganimcha yo‘q. Odamlar ham kulishni yoqtirisharkan, qarang! Havoning sovug‘iga qaramasdan ular, biroz kulishaylik deb uzoq shahar atroflaridan kelishadi, pul to‘lashadi, tun yarmidan oqqandan keyingina uy-uylariga tarqalishadi. Men ham rosa kuldim, menga qolsa, ushbu pesa ertalabgacha davom etaversa, derdim. Xudo biladi, endi yana qachon kulishamiz. Qiziqchining mahoratiga, uning ahmoqona xatti-harakatlarimizni hamda bema’ni va mudhish qismatimizni qanchalik dahshatli va nochor tarzda tasvirlab, kulgi formulasiga keltira olishiga qarab, shunchalik ko‘p kulish mumkin! Ortimizda o‘tirgan tomoshabinlardan biri, yoshgina ayol kutilmaganda ikkala tirsagini yelkamga qo‘yib oldi. Meni sevib qoldimikin, deb o‘ylab o‘girilib qarasam, yo‘q, bu kulgining ta’siri, u kulgidan o‘zini tutolmay, jin urgandek menga qarab sapchigan ekan. Valentin haqidagi ushbu xotira — mazkur sayohatning javohirlaridan biridir.

Olmon tilidan Mirzaali Akbarov tarjimasi