Ўзи учун китоб ёзадиган одам Ёзувчи бўлмаганидек, дуч келган китобни ўқийдиган одам ҳам Китобхон эмас.

Сўнгги пайтларда интернетда танишган кўпгина ёш дўстларим қандай китобларни ўқиш масаласида жуда кўп мурожаат қилмоқдалар. Имкониятим борича уларга жавоб беришга ҳаракат қиляпман,тажрибамдан, билганимдан келиб чиқиб маслаҳатлар беряпман. Бу масаланинг долзарблиги ҳамма замонларда мавжуд бўлганини айтиб ўтиш керак. Олдин ҳам,айниқса бугун китоб дўконларида минглаб эски ва янги китоблар харидорини кутяпти. Табиий равишда,уларнинг орасида заррача маънавий қадри бўлмаган китоблар ҳам жуда кўп. Ёш китобхонда бадиий диднинг мавжудлиги адабиёт учун обу ҳаводек зарур. Айтиш мумкинки,китобхон савияси адабиёт тараққиётига ҳам жуда катта таъсир кўрсатади. Айни шунингдек,китобхоннинг дидсизлиги адабиёт ривожига тўсқинлик қилади.

Асл ёзувчининг машаққатли меҳнати ва илоҳий истеъдоди натижасида яратилган асар китобхон учун ёзилади. Ҳар қандай ёзувчи китобхон муносабатини билишни истайди. Ўзи учун китоб ёзадиган одам ёзувчи эмас. Ўқувчи муносабати ижодкорга куч-қувват ёки изтироб бериши мумкин. Бу энг аввало,юқоридаги таъкидлаб ўтганимдек, китобхондаги бадиий дид савиясига боғлиқ.

Ўзи учун китоб ёзадиган одам Ёзувчи бўлмаганидек, дуч келган китобни ўқийдиган одам ҳам Китобхон эмас.

Бугун сизга тақдим этилаётган Ҳерманн Ҳессенинг «Қандай мутолаа қиламиз?» деб номланган кичик асари менинг сизга айтолмаган мулоҳазаларимни тўлдиради деб ўйлайман.Ўтган йигирманчи асрнинг машҳур адибларидан бири, адабиёт соҳасида халқаро Нобел мукофоти совриндори Ҳерманн Ҳессе (1877-1962) ўзининг «Чўл бўриси», «Демиан», «Ғилдираклар остида», «Маржонлар ўйини» ва бошқа кўплаб асарлари билан ном қозонган.

Хуршид Даврон

Ҳерманн Ҳессе
 МУТОЛАА ҲАҚИДА
Олмончадан Мирзаали Акбаров таржимаси

Кўпчилик китоб ўқишни билмайди ва кўп кишилар нима учун ўқиётганини тузукроқ тушунмайдилар. Баъзилар буни ўқимишли бўлишнинг қийин ва ягона йўли деб билади. Улар учун ҳар қандай китоб кишини «ўқимишли» қилади. Бошқа бировлар учун эса ўқиш – дам олиш, шунчаки вақтни ўтказиш ва уларга нимани (мақола, роман, шеър, хабар ва ҳоказо) ўқиш барибир, зерикарли бўлмаса, бас.

Шунчаки дам олиш, вақт ўтказишни истаган ва «ўқимишли» бўлиш ҳақидагина қайғурган китобхон китобдаги дилни покловчи, кишини руҳлантирувчи қандайдир номаълум бир кучни сезади. Бироқ бу кучни у аниқ тасаввур этолмайди ва баҳолай ҳам олмайди. Бундай китобхон тиббиётдан мутлақо бехабар беморга ўхшайди, яъни айнан қайси дори кераклигини тушунмасдан, ҳар бир қутичадагидан татиб кўра бошлайди. Аслида, мутолаа борасида ҳам ҳар бир киши ўзи учун зарур бўлган, янги куч ҳамда руҳий таъсир бахш этадиган китобларни топа билиши керак эмасми?!

Биз, муаллифларга одамларнинг кўп мутолаа қилишлари, албатта, ёқимли ва айнан ижодкор томонидан, ҳаддан зиёд кўп ўқишади, дейилиши ноўриндир. Аммо мингта лоқайд китобхондан ўнта яхши китобхон дуруст. Шу боис, бемалол таъкидлашим мумкинки, ҳамма жойда ҳаддан зиёд кўп мутолаа қилишади ва бу — адабиёт учун обрў эмас, зиён келтиради. Китоб мустақил бўлмаган кишиларни яна ҳам маънавий заифлаштириш учун ёзилмайди, бундан ташқари, ундан баъзан ноқобил одамларга арзонгаров тасвир ҳамда осонгина ўзгартирилган ҳаётни кўрсатиш учун ҳам фойдаланишади. Китоблар инсонни ҳаётга йўллагандагина, унга хизмат қилгандагина фойдалидир. Агар китоб ўқувчига оз бўлса-да, куч-ғайрат, шижоат, маънавий поклик бахш этмаса, мутолаа учун сарф этилган ҳар бир соат беҳуда, бесамар бўлиб қолаверади.

Шунчаки ўқиш — бу диққатни тўплашга мажбур этувчи машғулот ва овуниш учунгина ўқиш — ўз-ўзини алдашдир. Лоқайд кишилар учун, умуман, бирор нарсадан овунишнинг ҳожати йўқ. Аксинча, улар ҳамма жойда диққат-эътиборли бўлишлари, қаерда нима билан машғул бўлишмасин, нима ҳақда фикр юритишларидан қатъи назар, ўзларини бутун вужудлари билан воқеалар гирдобида ҳис этмоқлари зарур.

Ҳаёт қисқа, унинг поёнида ҳеч кимдан ўқилган китоблар сони сўралмайди. Бирор фойдаси бўлмаса, ўқишга вақт сарфлаш ақллилик белгиси эмас, аксинча, кони зиён эмасмикан?! Мен бу ўринда фақат ёмон китобларни эмас, авваламбор сифатли мутолаани назарда тутаяпман. Ҳаётда ҳар бир қадаминг каби ўқишдан ҳам бирон натижа кутилади. Мутолаадан янги куч-ғайрат олмоқ учун аввалига куч сарф этмоқ, ўзингни янада яхшироқ тушунмоқ учун олдин ўзингни «йўқотмоқ» керак бўлади.

Агар ҳар бир ўқилган китоб қувонч ва алам, шижоат ҳамда руҳий тазарру олиб келмаса, жаҳон адабиёти тарихини билишдан маъно йўқ. Фикр-мулоҳаза қилмасдан ўқиш – хушманзара табиат қўйнида кўзни боғлаб юрмоқ демакдир. Биз ўзимизни ва турмушимизни унутиш учун эмас, балки ҳаёт жиловини янада онглироқ равишда жиловлаш учун ўқишимиз керак. Китобга димоғдор ўқитувчига қараган қўрқоқ ўқувчи сингари эмас, балки энг баланд чўққини забт этмоққа шайланган шиддаткор алпинист каби ёндашмоқ талаб этилади.

(“Соғлом авлод” газетасининг 2012 йил 27 август (№39) сонида чоп этилган.)

So’nggi paytlarda internetda tanishgan ko’pgina yosh do’stlarim qanday kitoblarni o’qish  masalasida juda ko’p murojaat qilmoqdalar. Imkoniyatim boricha ularga javob berishga harakat qilyapman,tajribamdan,bilganimdan kelib chiqib maslahatlar beryapman. Bu masalaning dolzarbligi hamma zamonlarda mavjud bo’lganini aytib o’tish kerak. Oldin ham,ayniqsa bugun kitob do’konlarida minglab eski va yangi kitoblar xaridorini kutyapti.Tabiiy ravishda,ularning orasida zarracha ma’naviy qadri bo’lmagan kitoblar ham juda ko’p. Yosh kitobxonda badiiy didning mavjudligi adabiyot uchun obu havodek zarur. Aytish mumkinki,kitobxon saviyasi adabiyot taraqqiyotiga ham juda katta ta’sir ko’rsatadi. Ayni shuningdek,kitobxonning didsizligi adabiyot rivojiga to’sqinlik qiladi.

Asl yozuvchining mashaqqatli mehnati va ilohiy iste’dodi natijasida yaratilgan asar kitobxon uchun yoziladi. Har qanday yozuvchi kitobxon munosabatini bilishni istaydi. O’zi uchun kitob yozadigan odam yozuvchi emas. O’quvchi munosabati ijodkorga kuch-quvvat yoki iztirob berishi mumkin. Bu eng avvalo,yuqoridagi ta’kidlab o’tganimdek, kitobxondagi badiiy did saviyasiga bog’liq.

O’zi uchun kitob yozadigan odam yozuvchi bo’lmaganidek, duch kelgan kitobni o’qiydigan odam ham  Kitobxon emas.

Bugun sizga taqdim etilayotgan Hermann Hessening «Qanday mutolaa qilamiz?» deb nomlangan  kichik asari mening sizga aytolmagan mulohazalarimni to’ldiradi deb o’ylayman.O’tgan yigirmanchi asrning mashhur adiblaridan biri, adabiyot sohasida xalqaro Nobel mukofoti sovrindori Hermann Hesse (1877-1962) o’zining «Cho’l bo’risi», «Demian», «G’ildiraklar ostida», «Marjonlar o’yini» va boshqa ko’plab asarlari bilan nom qozongan.

Xurshid Davron

Hermann Hesse
 MUTOLAA  HAQIDA
Olmon tilidan Mirzaali Akbarov tarjimasi

Ko’pchilik kitob o’qishni bilmaydi va ko’p kishilar nima uchun o’qiyotganini tuzukroq tushunmaydilar. Ba’zilar buni o’qimishli bo’lishning qiyin va yagona yo’li deb biladi. Ular uchun har qanday kitob kishini «o’qimishli» qiladi. Boshqa birovlar uchun esa o’qish – dam olish, shunchaki vaqtni o’tkazish va ularga nimani (maqola, roman, she’r, xabar va hokazo) o’qish baribir, zerikarli bo’lmasa, bas.

Shunchaki dam olish, vaqt o’tkazishni istagan va «o’qimishli» bo’lish haqidagina qayg’urgan kitobxon kitobdagi dilni poklovchi, kishini ruhlantiruvchi qandaydir noma’lum bir kuchni sezadi. Biroq bu kuchni u aniq tasavvur etolmaydi va baholay ham olmaydi. Bunday kitobxon tibbiyotdan mutlaqo bexabar bemorga o’xshaydi, ya’ni aynan qaysi dori kerakligini tushunmasdan, har bir qutichadagidan tatib ko’ra boshlaydi. Aslida, mutolaa borasida ham har bir kishi o’zi uchun zarur bo’lgan, yangi kuch hamda ruhiy ta’sir baxsh etadigan kitoblarni topa bilishi kerak emasmi?!

Biz, mualliflarga odamlarning ko’p mutolaa qilishlari, albatta, yoqimli va aynan ijodkor tomonidan, haddan ziyod ko’p o’qishadi, deyilishi noo’rindir. Ammo mingta loqayd kitobxondan o’nta yaxshi kitobxon durust. Shu bois, bemalol ta’kidlashim mumkinki, hamma joyda haddan ziyod ko’p mutolaa qilishadi va bu — adabiyot uchun obro’ emas, ziyon keltiradi. Kitob mustaqil bo’lmagan kishilarni yana ham ma’naviy zaiflashtirish uchun yozilmaydi, bundan tashqari, undan ba’zan noqobil odamlarga arzongarov tasvir hamda osongina o’zgartirilgan hayotni ko’rsatish uchun ham foydalanishadi. Kitoblar insonni hayotga yo’llagandagina, unga xizmat qilgandagina foydalidir. Agar kitob o’quvchiga oz bo’lsa-da, kuch-g’ayrat, shijoat, ma’naviy poklik baxsh etmasa, mutolaa uchun sarf etilgan har bir soat behuda, besamar bo’lib qolaveradi.

Shunchaki o’qish — bu diqqatni to’plashga majbur etuvchi mashg’ulot va ovunish uchungina o’qish -o’z-o’zini aldashdir. Loqayd kishilar uchun, umuman, biror narsadan ovunishning hojati yo’q. Aksincha, ular hamma joyda diqqat-e’tiborli bo’lishlari, qaerda nima bilan mashg’ul bo’lishmasin, nima haqda fikr yuritishlaridan qat’i nazar, o’zlarini butun vujudlari bilan voqealar girdobida his etmoqlari zarur.

Hayot qisqa, uning poyonida hech kimdan o’qilgan kitoblar soni so’ralmaydi. Biror foydasi bo’lmasa, o’qishga vaqt sarflash aqllilik belgisi emas, aksincha, koni ziyon emasmikan?! Men bu o’rinda faqat yomon kitoblarni emas, avvalambor sifatli mutolaani nazarda tutayapman. Hayotda har bir qadaming kabi o’qishdan ham biron natija kutiladi. Mutolaadan yangi kuch-g’ayrat olmoq uchun avvaliga kuch sarf etmoq, o’zingni yanada yaxshiroq tushunmoq uchun oldin o’zingni «yo’qotmoq» kerak bo’ladi.

Agar har bir o’qilgan kitob quvonch va alam, shijoat hamda ruhiy tazarru olib kelmasa, jahon adabiyoti tarixini bilishdan ma’no yo’q. Fikr-mulohaza qilmasdan o’qish – xushmanzara tabiat qo’ynida ko’zni bog’lab yurmoq demakdir. Biz o’zimizni va turmushimizni unutish uchun emas, balki hayot jilovini yanada ongliroq ravishda jilovlash uchun o’qishimiz kerak. Kitobga dimog’dor o’qituvchiga qaragan qo’rqoq o’quvchi singari emas, balki eng baland cho’qqini zabt etmoqqa shaylangan shiddatkor alpinist kabi yondashmoq talab etiladi.

(“Sog’lom avlod” gazetasining 2012 yil 27 avgust (№39) sonida chop etilgan.)

Manba’:www.oriftolib.uz