Ҳикоя қилишларича, хитойлик шоир Ҳан Фукнинг болалигида бир ҳодиса рўй бериб, бутун ҳаётини ўзгартириб, кўп нарсани билиши ва шоирлик санъатини мукаммал ўрганишига сабаб бўлган экан. Бу воқеа унинг юртида, Сариқ дарё бўйидаги шаҳарда содир бўлган экан. У бой-зодагон оиладан бўлиб, хонадоннинг арзандаси эди.

Ҳерманн Ҳессе
ШОИР

Ҳерманн Ҳессе (1877-1962) — немис адабиётининг улуғ намояндаларидан бири, Нобел мукофоти соҳиби Ҳерманн Ҳессе энг кўп мутолаа қилинадиган олмон адибларидан биридир. Унинг кўплаб роман, қисса, ҳикоялари, шеърлари, сиёсий, адабий-танқидий руҳдаги асарлари чоп этилган. Улар орасида, айниқса, «Чўл бўриси», «Маржонлар ўйини», «Ғилдираклар остида», «Демиан» каби асарлари алоҳида довруғ қозонган.
Адиб, шунингдек, маънавий-маърифий йўналишда ҳам кўплаб асарлар ёзган. Юқорида тилга олинган «Ғилдираклар остида» романи, шунингдек, «Нюрнбергга саёҳат» сафарномаси ва бошқа кўпгина асарлар шулар жумласидандир.

* * *

Ҳикоя қилишларича, хитойлик шоир Ҳан Фукнинг болалигида бир ҳодиса рўй бериб, бутун ҳаётини ўзгартириб, кўп нарсани билиши ва шоирлик санъатини мукаммал ўрганишига сабаб бўлган экан. Бу воқеа унинг юртида, Сариқ дарё бўйидаги шаҳарда содир бўлган экан. У бой-зодагон оиладан бўлиб, хонадоннинг арзандаси эди.
Ҳан Фук кунлардан бир куни бой оиланинг қизини севиб қолади ва тўй хосиятли бир кунга белгиланади. Ўшанда у йигирма ёшларда бўлиб, жуда келишган ва камтар, кўплаб фанлардан мукаммал билимга эга ва ёзган шеърлари билан эл орасида шуҳрат қозонишга улгурган эди. Унинг оиласи бой-бадавлат хонадонлардан эди. Бундан ташқари, тўйдан олдинги келин томонидан бериладиган сеп унинг бойлигини янада кўпайтирар, бунинг устига қаллиғи ҳам жуда гўзал ва оқила қиз эди. Ёш йигитнинг бахтли бўлиши учун бир қарашда ҳамма нарса етарлидек туюларди. Лекин унинг қалбида қандайдир ўзидан қониқмаслик, кўнгли тўлмаслик ёхуд шуҳратпарастликка ўхшаш бир туйғу жўш урарди. У буюк шоир бўлишни орзу қиларди.
Бу воқеа “Чироқлар байрами” оқшомида содир бўлганди. Ўшанда у ёлғиз бир ўзи Сариқ дарёнинг нариги соҳилида сайр қиларди. Қайиқлар билан тўла дарё узра минглаб чироқлар сузиб юрарди. У дарахт танасига суяниб, сувнинг шилдирашини тинглар ва сон-саноқсиз чироқларнинг шуъласига маҳлиё бўлиб қараб турарди. Қайиқларда эса эшкакчилар, аёллар ва ёш қизлар бир-бирларига байрамона таъзим қилишар, уларнинг юзлари эса очилган гул мисоли порлаб турарди. Ва хонандаларнинг қўшиқлари, созандаларнинг куйлари, цитра ва флейтанинг майин хонишлари ҳам сувнинг шилдирашига қўшилиб ажиб самовий бир садога айланарди. Буларнинг бари ёш шоирга ғойибдан янграётгандек қалбидаги энг нозик ҳисларини қўзғаб, энг нозик торларини чертиб ўтар ва оҳанрабодек ўзига чорларди. У шу онда дарёнинг нариги томонида, қаллиғи ва дўстлари олдида бўлишни, бу бахтни улар билан бирга баҳам кўришни хоҳларди. У буларнинг барчаси: мовий оқшом ва сув устидаги шуълалар рақси, тунги меҳмонлару дарахт танасига суянган кишининг соғинчини оддий бир кузатувчи сингари шеърга тизиш ҳақида хаёл сурарди. Лекин шунга қарамасдан у ўзини бу дунёда жуда-жуда танҳо ва ғариб ҳис этар, фоний дунёнинг барча ажойиботлари, бутун жозибаси унинг учун бегонадай туюларди. У шунчаки бир кузатувчи эди, холос. Негадир унинг кўнгли сира тўлмасди ва бундан ўзи қайғуга тушарди. Ҳан Фук шулар ҳақида ўйлаб, хаёл уммонига ғарқ бўлди. Ва ҳақиқий, тўғрироғи, илоҳий бахтга етишишни, бу дунёнинг барча мўъжизотларини тасвирлаб, мукаммал, бетакрор шеърлар ёзишни орзу қилди.
Бир маҳал – у мудраганмиди ёки уйғоқмиди, буни ўзи унчалик идрок этолмасди – пастгина шитирлаган овоз эшитилди. Дарахт яқинида бинафшаранг кийинган ва кўринишидан авлиёсифат кекса бир нотаниш киши турарди. У яқинлашди ва қўлларини қовуштириб, Ҳан Фукка салом берди ва бир неча мисра шеър ўқиди. Бу мисраларда ёш шоир қидирган, интилган барча-барча нарса мужассам эди. У ҳайратда қолди ва олдида турган кишининг ниҳоятда буюк шоирлигига имон келтирди.
– Оҳ, сиз кимсиз? – сўради йигит ва мўйсафидга чуқур эҳтиром билан таъзим қилди. – Сиз қалбимни ўқидингиз, сеҳрли мисраларингизда қалбимдаги барча саволларга жавоб бор. Мен бундай мисраларни олдин биронта устозимдан эшитмагандим.
Нотаниш киши майингина жилмайди ва деди:
– Агар ҳақиқий шоир бўлишни истасанг, менинг кулбамга келгин. Менинг кулбам мана шу дарёнинг бошланишида, тоғларнинг ён бағрида. Исмим – Сеҳрли Сўзлар Устаси.
Шундан сўнг нотаниш киши дарахт кўланкасида кўздан ғойиб бўлди. Ҳан Фук қанчалик уринмасин, унинг изини ҳам топа олмади. Қидиришлари зое кетгандан сўнг у бу воқеа тушимда бўлиб ўтди, деб ўйлади ва байрамда қатнашиш учун қайиқлар турган томонга шошилди. Лекин доимо – биров билан суҳбатлашганда ҳам, флейта садосини эшитганда ҳам – унинг қулоқлари остида ўша нотаниш кишининг сеҳрли сўзлари янграрди. Бу сўзлар Ҳан Фукнинг бутун қалбини офтоб зимистонни ёритгандек, морбоз сибизғаси билан илонни ром этганидек, тўла забт этганди, унинг кўзлари қувонч ва бахтга тўлганди.
Орадан бир неча кун ўтиб, Ҳан Фукнинг отаси дўст-қариндошларни тўй кунини белгилаш учун кенгашга чақирмоқчи бўлди. Шунда Ҳан Фук отасига қарши бориб деди:
– Ота, сизга итоатсизлик қилаётганим учун кечиринг. Мен сизнинг олдингизда айбдорман, лекин сиз менинг ҳамиша шеър санъатини мукаммал ўрганишни орзу қилганимдан хабардорсиз. Шеърларимни баъзилар мақташади, лекин мен бу йўлнинг эндигина бошланишида турибман, ҳали шеърият оламида шунчаки ҳаваскорман. Шунинг учун сиздан бир муддат шоирлик санъати билан танҳоликда, барчадан йироқда шуғулланишимга имкон беришингизни илтимос қиламан. Агарда уйлансам, оила ва уй-рўзғор ташвишлари билан андармон бўлиб, севган машғулотим билан шуғулланолмайман. Мен ҳали жуда ёшман, бирон-бир ҳунар ёки соҳада тамомила уқувсизман ва бир муддат шеърият билан яшашни, бундан қувонч ҳамда шуҳрат топишни истардим.
Бу сўзлардан унинг отаси ҳайратда қолди ва деди:
– Бу санъат сенга шунчалик азизмики, унинг учун ўз тўйингни орқага сурмоқчи бўляпсан? Ёки қайлиғинг билан ўрталарингда бирон гап ўтдими? Агар шундай бўлса, айт. Мен сизларни яраштириб қўяман ёки бошқа чорасини ўйлаб топаман.
Ёш шоир қайлиғига муҳаббати аввалгидан заррача ҳам камаймаганини, уларнинг ўртасида ҳеч қандай гап-сўз ўтмаганини ва қайлиғи унга жуда ёқишини айтди. Шу билан бирга “Чироқлар байрами” кечасидаги воқеа, нотаниш киши ҳақида ва шу одамга шогирд тушиш ўзи учун дунёдаги энг катта бахт, ягона орзу эканлигини ҳам отасига сўзлаб берди.
– Яхши, мен сенга бир йил вақт бераман. Бу муддатда орзуингни амалга ошир, балки бу ниятни худо кўнглингга солгандир, – деди отаси.
– Икки йил муддат берсангиз балки етиб қолар, – деди Ҳан.
Отаси ўғлига ижозат берди. Ҳан Фук қайлиғидан айрилаётганидан ғамга ботиб, унга хайрлашув мактубини ёзди ва кечирим сўради. Сўнгра йўлга тушди.
Ёш шоир узоқ юриб, дарёнинг бошига етиб келди. У ердаги бамбук ёғочидан ясалган кулба олдида, бута поясидан тўқилган бўйрачада Ҳан Фук “Чироқлар байрами” оқшомида учратган мўйсафид авлиё – Сеҳрли Сўзлар Устаси удда куй чаларди. Йигит унга тазим қилиб, салом берди. Устоз эса ўтирган жойида бош тебратиб жилмайиб қўйди. Шундан сўнг яна қўлига удни олди-да, бармоғини торлар узра майин югуртира бошлади, шунда худди шамол товушидек куй янгради. Ёш шоир ҳайрат ва қувончдан қотиб қолди. Устоз удни ерга қўйиб, кулбасига кириб кетгандагина у ўзига келди. Шундан сўнг Ҳан Фук Сеҳрли Сўзлар Устаси кулбасида унга шогирд ва хизматчи бўлиб қолди.
Орадан бир ой ўтди. Шу муддатда у бундан олдин ўрганганлари, барча тўқиган шеър-қўшиқларидан воз кечиш ва уларни ёдидан чиқаришни ўрганди. Яна бир ой ўтиб, устозларидан ўрганган нарсаларини ҳам эсидан чиқарди. Сеҳрли Сўзлар Устаси эса у билан деярли сўзлашмасди. У шогирдининг бутун борлиғи куйга қўшилиб кетадиган даражага етгунга қадар удни бир маромда чалишни ўргатди. Ҳан Фук секин-аста яна қайта шеър ёза бошлади. Илк шеърида куз осмонида парвоз қилаётган бир жуфт қушни тасвирлаб, бундан ўзи жуда мамнун бўлди. Бу шеърини устозига кўрсатишга журъат қилолмади, лекин бир куни кулба олдида куйлаётганини устози эшитиб қолди ва қўшиқ унга маъқул келса-да, индамади. Фақат қўлига удни олди-да, секин-аста чала бошлади. Шунда ёзнинг жазирама чилласи бўлишига қарамасдан, ҳаво совиб кучли довул турди. Борлиқ қора ва кўкимтир тусга кириб, унинг самовий куйига ҳамоҳанг тарзда осмонда бир жуфт қуш бир-бирига талпиниб парвоз қила бошлади. Буларнинг бари шогирд мисраларидан гўзалроқ, ёқимлироқ эди. Бундан шогирд ўзини ожиз ва нотавон сезарди. Устоз бир йил давомида ҳар кун уд чалди ва шу муддатда Ҳан Фук бу санъатнинг барча сир-асрорларини ўрганди, лекин у ўзини шеър санъати дунёсида ҳали баркамол деб ҳисобламасди.
Икки йил ўтди. Йигит юртини, уйини, ота-онаси, қайлиғини жуда соғинганди. У устозидан кетишга рухсат беришини илтимос қилди.
Шунда устози жилмайиб, унга розилик берди ва шундай деди:
– Сен энди озодсан. Қаерга хоҳласанг, боришинг, хоҳласанг, яна қайтиб келишинг ҳам мумкин. Барчаси ўзингга ҳавола. Кўнглингга ёққанини қил.
У сафарга отланди ва она-Ватанидаги дарё бўйига етиб боргунга қадар тинмай йўл юрди. Дарё устидаги кўприк олдида тўхтаб, жонажон қишлоғига назар солди. У ҳеч кимга сездирмай боғларига кирди ва ота­сининг ётоғига яқинлашди. Ётоқдан отасининг бир текис нафас олиши эшитиларди. Сўнгра қайлиғининг боғи ёнига борди. Нок дарахтининг устига чиқиб, боғни кузата бошлади. Боғ ёнбағридаги хонада қайлиғи ойна олдида соч тараб ўтирарди. Бундан у ниҳоятда ҳайратланди. Бу манзарани, бу гўзалликни у ватан соғинчидан ўртаниб юрган пайтларида чизган расмида тасвирлаганди, лекин буларни шеърда ифодалашда ҳали ожизлигини тушуниб етди. Шундан сўнг ҳақиқий шоир даражасига ҳали етиша олмагани унга аён бўлди. Ҳан Фук дарахтдан тушиб, боғдан чиқди. У ортга, дарёнинг юқори оқимига, тоғ ёнбағридаги кулбага қайтишни хоҳларди. Дарё устидаги кўприкдан орқага қайтаётганида юртига яна бир назар ташлаб, йўлида давом этди. Тоғ ёнбағридаги бамбукдан қурилган кулба олдида, ўсимлик поясидан тўқилган бўйрачада Сеҳрли Сўзлар Устаси худди аввалгидек уд чалиб ўтирарди. Ёш шоир устозга қўлларини қовуштириб салом берди. Устоз эса бунга жавобан икки мисра шеър ўқиди. Бу мисралар шунчалик таъсирли эдики, ёш шоир­нинг қалбини тўлқинлантириб юборди ва унинг кўзлари ёшга тўлди.
Ҳан Фук таълимини давом эттириш мақсадида яна уд ва цитра чалишни ўргатган Сеҳрли Сўзлар Устаси ёнида қолди. Ойлар шамолдек елиб борарди. У яна икки марта ватан соғинчини ҳис этди. Бир сафар кечаси кулбадан чиқиб уйига қараб равона бўлди. Қишлоғига яқинлашганда, кулба эшиги олдига осиб қўйилган цитрадан самовий куй янграй бошлади ва бу куйни шамолнинг мавжлари унинг қулоғига элтди. У ғайриихтиёрий равишда куйдан сеҳрланиб ортга, Сеҳрли Сўзлар Устаси кулбасига қайтди. Кейинги сафар туш кўрди. Тушида боғларида дарахт экканмиш. Унинг ёнида завжаси ўтирар, болалари эса май ва сут билан бу дарахтни суғорармиш. Бехосдан уйғониб ёнида оппоқ соқоли билинар-билинмас титраб ухлаётган устозини кўрди-ю ундан жуда қаттиқ нафратланиб кетди. У эмасми ёш шоирнинг ҳаётини бузган, бутун келажагини барбод қилган! Шогирд шу онда устозини ўлдиришни хоҳлади. Унга яқинлашганда устозининг кўзларида майин табассум жилваланар эди.
– Эсингдами, Ҳан Фук, сенга нима дегандим? – деди устоз. – Сен озодсан, хоҳлаганингни қилишинг мумкин. Истасанг, юртингга қайтиб, дарахтлар ўстиришинг мумкин. Мендан нафратланишинг ёки воз кечишинг – бу сенинг ихтиёринг.
– Оҳ, мен сиздан қандай қилиб нафратланишим мумкин? Сиздан наф­ратланиш – бутун оламдан нафратланишим билан баробар! – деди шоир.
Шундай қилиб, у яна устози олдида қолди, цитра ва удда куй чалишни ўрганишни давом эттирди. Эндиликда устози ёрдамида шеър тўқий бошлади ва секин-аста шеърият синоатларини ўрганди. Энди шеърларида қуёшнинг тоғ чўққисидан қандай кўтарилиши, балиқларнинг қандай сассиз шўнғиб, соя мисол сув тубига сингиб, ғойиб бўлиши, баҳор шамолида навқирон толларнинг қандай чайқалишини тасвирларди. Лекин Ҳан Фукнинг шеърларини тинглаганлар учун булар шунчаки қуёш, балиқ ёки баҳор шамоли эмас, фалак ва оламни боғловчи илоҳий мусиқа мисол янграрди ва мисраларга қулоқ тутган барча ўзи учун қадрли нарсани ўйларди: бола – ўйин-кулгини, ўсмир – муҳаббатни, кексалар эса – ўлимни.
Орадан йиллар ўтди. Ҳан Фук тоғ этагидаги, дарё бўйидаги кулбада қанча умрини ўтказганлиги, қачон келганлигини ҳам эслолмай қолди. Назарида, бу ерга келгани ва устозининг кулба олдида уд чалгани худди кеча кечқурун содир бўлгандек эди. У энди шоирлик санъатини мукаммал ўрганган, устозидек улуғлик мартабасига эришганди. Унинг учун инсон умри, вақт ўз аҳамиятини йўқотганди.
У бир куни уйғонганда кулбада устози йўқ эди. У устозини қидириб, топа олмади. Бир кеча ўтиб, тўсатдан куз бошланди. Куз шамоли кулбани худди бешикдек тебратарди. Тоғнинг баланд чўққисидан ҳали вақтли бўлишига қарамасдан бир тўп кўчманчи қушлар учиб ўтарди.
У қўлига удни олиб кулбани тарк этди ва ватанига қараб йўл олди. Уни йўлда учратганлар қўл қовуштириб салом беришарди. Ҳан Фук ота уйига келди. У ерда бошқалар истиқомат қилишарди. У отаси, қаллиғи ва барча қариндошлари кўп йиллар муқаддам оламдан ўтганини эшитди. Кечқурун дарё бўйига борганда, у ерда “Чироқлар байрами” нишонланарди. Шоир Ҳан Фук дарё қирғоғидаги қари бир дарахтнинг танасига суянди. У қўлига удини олиб чала бошлади. Унинг куйига аёллар маҳлиё бўлар, йигитлар эса баланд овозда қийқиришарди. Улар шу пайтгача бундай мафтункор оҳангни эшитмаган эдилар. Шунда Ҳан Фук жилмайди. У дарёдаги минглаб чироқларнинг сув устида сузиб юрганини кўрди ва Сеҳрли Сўзлар Устасини учратган кечани эслади. Бу икки кеча орасида ҳеч қандай фарқ йўқ эди.

Немис тилидан Асрор Раҳмонов таржимаси
Манба: «Жаҳон адабиёти», 2016 йил, 12-сон

Hikoya qilishlaricha, xitoylik shoir Han Fukning bolaligida bir hodisa ro‘y berib, butun hayotini o‘zgartirib, ko‘p narsani bilishi va shoirlik san’atini mukammal o‘rganishiga sabab bo‘lgan ekan. Bu voqea uning yurtida, Sariq daryo bo‘yidagi shaharda sodir bo‘lgan ekan. U boy-zodagon oiladan bo‘lib, xonadonning arzandasi edi.

Hermann Hesse
SHOIR

Hermann Hesse (1877-1962) — nemis adabiyotining ulug’ namoyandalaridan biri, Nobel mukofoti sohibi Hermann Hesse eng ko’p mutolaa qilinadigan olmon adiblaridan biridir. Uning ko’plab roman, qissa, hikoyalari, she’rlari, siyosiy, adabiy-tanqidiy ruhdagi asarlari chop etilgan. Ular orasida, ayniqsa, «Cho’l bo’risi», «Marjonlar o’yini», «G’ildiraklar ostida», «Demian» kabi asarlari alohida dovrug’ qozongan.
Adib, shuningdek, ma’naviy-ma’rifiy yo’nalishda ham ko’plab asarlar yozgan. Yuqorida tilga olingan «G’ildiraklar ostida» romani, shuningdek, «Nyurnbergga sayohat» safarnomasi va boshqa ko’pgina asarlar shular jumlasidandir.

* * *

Hikoya qilishlaricha, xitoylik shoir Han Fukning bolaligida bir hodisa ro‘y berib, butun hayotini o‘zgartirib, ko‘p narsani bilishi va shoirlik san’atini mukammal o‘rganishiga sabab bo‘lgan ekan. Bu voqea uning yurtida, Sariq daryo bo‘yidagi shaharda sodir bo‘lgan ekan. U boy-zodagon oiladan bo‘lib, xonadonning arzandasi edi.
Han Fuk kunlardan bir kuni boy oilaning qizini sevib qoladi va to‘y xosiyatli bir kunga belgilanadi. O‘shanda u yigirma yoshlarda bo‘lib, juda kelishgan va kamtar, ko‘plab fanlardan mukammal bilimga ega va yozgan she’rlari bilan el orasida shuhrat qozonishga ulgurgan edi. Uning oilasi boy-badavlat xonadonlardan edi. Bundan tashqari, to‘ydan oldingi kelin tomonidan beriladigan sep uning boyligini yanada ko‘paytirar, buning ustiga qallig‘i ham juda go‘zal va oqila qiz edi. Yosh yigitning baxtli bo‘lishi uchun bir qarashda hamma narsa yetarlidek tuyulardi. Lekin uning qalbida qandaydir o‘zidan qoniqmaslik, ko‘ngli to‘lmaslik yoxud shuhratparastlikka o‘xshash bir tuyg‘u jo‘sh urardi. U buyuk shoir bo‘lishni orzu qilardi.
Bu voqea “Chiroqlar bayrami” oqshomida sodir bo‘lgandi. O‘shanda u yolg‘iz bir o‘zi Sariq daryoning narigi sohilida sayr qilardi. Qayiqlar bilan to‘la daryo uzra minglab chiroqlar suzib yurardi. U daraxt tanasiga suyanib, suvning shildirashini tinglar va son-sanoqsiz chiroqlarning shu’lasiga mahliyo bo‘lib qarab turardi. Qayiqlarda esa eshkakchilar, ayollar va yosh qizlar bir-birlariga bayramona ta’zim qilishar, ularning yuzlari esa ochilgan gul misoli porlab turardi. Va xonandalarning qo‘shiqlari, sozandalarning kuylari, tsitra va fleytaning mayin xonishlari ham suvning shildirashiga qo‘shilib ajib samoviy bir sadoga aylanardi. Bularning bari yosh shoirga g‘oyibdan yangrayotgandek qalbidagi eng nozik hislarini qo‘zg‘ab, eng nozik torlarini chertib o‘tar va ohanrabodek o‘ziga chorlardi. U shu onda daryoning narigi tomonida, qallig‘i va do‘stlari oldida bo‘lishni, bu baxtni ular bilan birga baham ko‘rishni xohlardi. U bularning barchasi: moviy oqshom va suv ustidagi shu’lalar raqsi, tungi mehmonlaru daraxt tanasiga suyangan kishining sog‘inchini oddiy bir kuzatuvchi singari she’rga tizish haqida xayol surardi. Lekin shunga qaramasdan u o‘zini bu dunyoda juda-juda tanho va g‘arib his etar, foniy dunyoning barcha ajoyibotlari, butun jozibasi uning uchun begonaday tuyulardi. U shunchaki bir kuzatuvchi edi, xolos. Negadir uning ko‘ngli sira to‘lmasdi va bundan o‘zi qayg‘uga tushardi. Han Fuk shular haqida o‘ylab, xayol ummoniga g‘arq bo‘ldi. Va haqiqiy, to‘g‘rirog‘i, ilohiy baxtga yetishishni, bu dunyoning barcha mo‘jizotlarini tasvirlab, mukammal, betakror she’rlar yozishni orzu qildi.
Bir mahal – u mudraganmidi yoki uyg‘oqmidi, buni o‘zi unchalik idrok etolmasdi – pastgina shitirlagan ovoz eshitildi. Daraxt yaqinida binafsharang kiyingan va ko‘rinishidan avliyosifat keksa bir notanish kishi turardi. U yaqinlashdi va qo‘llarini qovushtirib, Han Fukka salom berdi va bir necha misra she’r o‘qidi. Bu misralarda yosh shoir qidirgan, intilgan barcha-barcha narsa mujassam edi. U hayratda qoldi va oldida turgan kishining nihoyatda buyuk shoirligiga imon keltirdi.
– Oh, siz kimsiz? – so‘radi yigit va mo‘ysafidga chuqur ehtirom bilan ta’zim qildi. – Siz qalbimni o‘qidingiz, sehrli misralaringizda qalbimdagi barcha savollarga javob bor. Men bunday misralarni oldin bironta ustozimdan eshitmagandim.
Notanish kishi mayingina jilmaydi va dedi:
– Agar haqiqiy shoir bo‘lishni istasang, mening kulbamga kelgin. Mening kulbam mana shu daryoning boshlanishida, tog‘larning yon bag‘rida. Ismim – Sehrli So‘zlar Ustasi.
Shundan so‘ng notanish kishi daraxt ko‘lankasida ko‘zdan g‘oyib bo‘ldi. Han Fuk qanchalik urinmasin, uning izini ham topa olmadi. Qidirishlari zoye ketgandan so‘ng u bu voqea tushimda bo‘lib o‘tdi, deb o‘yladi va bayramda qatnashish uchun qayiqlar turgan tomonga shoshildi. Lekin doimo – birov bilan suhbatlashganda ham, fleyta sadosini eshitganda ham – uning quloqlari ostida o‘sha notanish kishining sehrli so‘zlari yangrardi. Bu so‘zlar Han Fukning butun qalbini oftob zimistonni yoritgandek, morboz sibizg‘asi bilan ilonni rom etganidek, to‘la zabt etgandi, uning ko‘zlari quvonch va baxtga to‘lgandi.
Oradan bir necha kun o‘tib, Han Fukning otasi do‘st-qarindoshlarni to‘y kunini belgilash uchun kengashga chaqirmoqchi bo‘ldi. Shunda Han Fuk otasiga qarshi borib dedi:
– Ota, sizga itoatsizlik qilayotganim uchun kechiring. Men sizning oldingizda aybdorman, lekin siz mening hamisha she’r san’atini mukammal o‘rganishni orzu qilganimdan xabardorsiz. She’rlarimni ba’zilar maqtashadi, lekin men bu yo‘lning endigina boshlanishida turibman, hali she’riyat olamida shunchaki havaskorman. Shuning uchun sizdan bir muddat shoirlik san’ati bilan tanholikda, barchadan yiroqda shug‘ullanishimga imkon berishingizni iltimos qilaman. Agarda uylansam, oila va uy-ro‘zg‘or tashvishlari bilan andarmon bo‘lib, sevgan mashg‘ulotim bilan shug‘ullanolmayman. Men hali juda yoshman, biron-bir hunar yoki sohada tamomila uquvsizman va bir muddat she’riyat bilan yashashni, bundan quvonch hamda shuhrat topishni istardim.
Bu so‘zlardan uning otasi hayratda qoldi va dedi:
– Bu san’at senga shunchalik azizmiki, uning uchun o‘z to‘yingni orqaga surmoqchi bo‘lyapsan? Yoki qaylig‘ing bilan o‘rtalaringda biron gap o‘tdimi? Agar shunday bo‘lsa, ayt. Men sizlarni yarashtirib qo‘yaman yoki boshqa chorasini o‘ylab topaman.
Yosh shoir qaylig‘iga muhabbati avvalgidan zarracha ham kamaymaganini, ularning o‘rtasida hech qanday gap-so‘z o‘tmaganini va qaylig‘i unga juda yoqishini aytdi. Shu bilan birga “Chiroqlar bayrami” kechasidagi voqea, notanish kishi haqida va shu odamga shogird tushish o‘zi uchun dunyodagi eng katta baxt, yagona orzu ekanligini ham otasiga so‘zlab berdi.
– Yaxshi, men senga bir yil vaqt beraman. Bu muddatda orzuingni amalga oshir, balki bu niyatni xudo ko‘nglingga solgandir, – dedi otasi.
– Ikki yil muddat bersangiz balki yetib qolar, – dedi Han.
Otasi o‘g‘liga ijozat berdi. Han Fuk qaylig‘idan ayrilayotganidan g‘amga botib, unga xayrlashuv maktubini yozdi va kechirim so‘radi. So‘ngra yo‘lga tushdi.
Yosh shoir uzoq yurib, daryoning boshiga yetib keldi. U yerdagi bambuk yog‘ochidan yasalgan kulba oldida, buta poyasidan to‘qilgan bo‘yrachada Han Fuk “Chiroqlar bayrami” oqshomida uchratgan mo‘ysafid avliyo – Sehrli So‘zlar Ustasi udda kuy chalardi. Yigit unga tazim qilib, salom berdi. Ustoz esa o‘tirgan joyida bosh tebratib jilmayib qo‘ydi. Shundan so‘ng yana qo‘liga udni oldi-da, barmog‘ini torlar uzra mayin yugurtira boshladi, shunda xuddi shamol tovushidek kuy yangradi. Yosh shoir hayrat va quvonchdan qotib qoldi. Ustoz udni yerga qo‘yib, kulbasiga kirib ketgandagina u o‘ziga keldi. Shundan so‘ng Han Fuk Sehrli So‘zlar Ustasi kulbasida unga shogird va xizmatchi bo‘lib qoldi.
Oradan bir oy o‘tdi. Shu muddatda u bundan oldin o‘rganganlari, barcha to‘qigan she’r-qo‘shiqlaridan voz kechish va ularni yodidan chiqarishni o‘rgandi. Yana bir oy o‘tib, ustozlaridan o‘rgangan narsalarini ham esidan chiqardi. Sehrli So‘zlar Ustasi esa u bilan deyarli so‘zlashmasdi. U shogirdining butun borlig‘i kuyga qo‘shilib ketadigan darajaga yetgunga qadar udni bir maromda chalishni o‘rgatdi. Han Fuk sekin-asta yana qayta she’r yoza boshladi. Ilk she’rida kuz osmonida parvoz qilayotgan bir juft qushni tasvirlab, bundan o‘zi juda mamnun bo‘ldi. Bu she’rini ustoziga ko‘rsatishga jur’at qilolmadi, lekin bir kuni kulba oldida kuylayotganini ustozi eshitib qoldi va qo‘shiq unga ma’qul kelsa-da, indamadi. Faqat qo‘liga udni oldi-da, sekin-asta chala boshladi. Shunda yozning jazirama chillasi bo‘lishiga qaramasdan, havo sovib kuchli dovul turdi. Borliq qora va ko‘kimtir tusga kirib, uning samoviy kuyiga hamohang tarzda osmonda bir juft qush bir-biriga talpinib parvoz qila boshladi. Bularning bari shogird misralaridan go‘zalroq, yoqimliroq edi. Bundan shogird o‘zini ojiz va notavon sezardi. Ustoz bir yil davomida har kun ud chaldi va shu muddatda Han Fuk bu san’atning barcha sir-asrorlarini o‘rgandi, lekin u o‘zini she’r san’ati dunyosida hali barkamol deb hisoblamasdi.
Ikki yil o‘tdi. Yigit yurtini, uyini, ota-onasi, qaylig‘ini juda sog‘ingandi. U ustozidan ketishga ruxsat berishini iltimos qildi.
Shunda ustozi jilmayib, unga rozilik berdi va shunday dedi:
– Sen endi ozodsan. Qayerga xohlasang, borishing, xohlasang, yana qaytib kelishing ham mumkin. Barchasi o‘zingga havola. Ko‘nglingga yoqqanini qil.
U safarga otlandi va ona-Vatanidagi daryo bo‘yiga yetib borgunga qadar tinmay yo‘l yurdi. Daryo ustidagi ko‘prik oldida to‘xtab, jonajon qishlog‘iga nazar soldi. U hech kimga sezdirmay bog‘lariga kirdi va ota­sining yotog‘iga yaqinlashdi. Yotoqdan otasining bir tekis nafas olishi eshitilardi. So‘ngra qaylig‘ining bog‘i yoniga bordi. Nok daraxtining ustiga chiqib, bog‘ni kuzata boshladi. Bog‘ yonbag‘ridagi xonada qaylig‘i oyna oldida soch tarab o‘tirardi. Bundan u nihoyatda hayratlandi. Bu manzarani, bu go‘zallikni u vatan sog‘inchidan o‘rtanib yurgan paytlarida chizgan rasmida tasvirlagandi, lekin bularni she’rda ifodalashda hali ojizligini tushunib yetdi. Shundan so‘ng haqiqiy shoir darajasiga hali yetisha olmagani unga ayon bo‘ldi. Han Fuk daraxtdan tushib, bog‘dan chiqdi. U ortga, daryoning yuqori oqimiga, tog‘ yonbag‘ridagi kulbaga qaytishni xohlardi. Daryo ustidagi ko‘prikdan orqaga qaytayotganida yurtiga yana bir nazar tashlab, yo‘lida davom etdi. Tog‘ yonbag‘ridagi bambukdan qurilgan kulba oldida, o‘simlik poyasidan to‘qilgan bo‘yrachada Sehrli So‘zlar Ustasi xuddi avvalgidek ud chalib o‘tirardi. Yosh shoir ustozga qo‘llarini qovushtirib salom berdi. Ustoz esa bunga javoban ikki misra she’r o‘qidi. Bu misralar shunchalik ta’sirli ediki, yosh shoir­ning qalbini to‘lqinlantirib yubordi va uning ko‘zlari yoshga to‘ldi.
Han Fuk ta’limini davom ettirish maqsadida yana ud va tsitra chalishni o‘rgatgan Sehrli So‘zlar Ustasi yonida qoldi. Oylar shamoldek yelib borardi. U yana ikki marta vatan sog‘inchini his etdi. Bir safar kechasi kulbadan chiqib uyiga qarab ravona bo‘ldi. Qishlog‘iga yaqinlashganda, kulba eshigi oldiga osib qo‘yilgan tsitradan samoviy kuy yangray boshladi va bu kuyni shamolning mavjlari uning qulog‘iga eltdi. U g‘ayriixtiyoriy ravishda kuydan sehrlanib ortga, Sehrli So‘zlar Ustasi kulbasiga qaytdi. Keyingi safar tush ko‘rdi. Tushida bog‘larida daraxt ekkanmish. Uning yonida zavjasi o‘tirar, bolalari esa may va sut bilan bu daraxtni sug‘orarmish. Bexosdan uyg‘onib yonida oppoq soqoli bilinar-bilinmas titrab uxlayotgan ustozini ko‘rdi-yu undan juda qattiq nafratlanib ketdi. U emasmi yosh shoirning hayotini buzgan, butun kelajagini barbod qilgan! Shogird shu onda ustozini o‘ldirishni xohladi. Unga yaqinlashganda ustozining ko‘zlarida mayin tabassum jilvalanar edi.
– Esingdami, Han Fuk, senga nima degandim? – dedi ustoz. – Sen ozodsan, xohlaganingni qilishing mumkin. Istasang, yurtingga qaytib, daraxtlar o‘stirishing mumkin. Mendan nafratlanishing yoki voz kechishing – bu sening ixtiyoring.
– Oh, men sizdan qanday qilib nafratlanishim mumkin? Sizdan naf­ratlanish – butun olamdan nafratlanishim bilan barobar! – dedi shoir.
Shunday qilib, u yana ustozi oldida qoldi, tsitra va udda kuy chalishni o‘rganishni davom ettirdi. Endilikda ustozi yordamida she’r to‘qiy boshladi va sekin-asta she’riyat sinoatlarini o‘rgandi. Endi she’rlarida quyoshning tog‘ cho‘qqisidan qanday ko‘tarilishi, baliqlarning qanday sassiz sho‘ng‘ib, soya misol suv tubiga singib, g‘oyib bo‘lishi, bahor shamolida navqiron tollarning qanday chayqalishini tasvirlardi. Lekin Han Fukning she’rlarini tinglaganlar uchun bular shunchaki quyosh, baliq yoki bahor shamoli emas, falak va olamni bog‘lovchi ilohiy musiqa misol yangrardi va misralarga quloq tutgan barcha o‘zi uchun qadrli narsani o‘ylardi: bola – o‘yin-kulgini, o‘smir – muhabbatni, keksalar esa – o‘limni.
Oradan yillar o‘tdi. Han Fuk tog‘ etagidagi, daryo bo‘yidagi kulbada qancha umrini o‘tkazganligi, qachon kelganligini ham eslolmay qoldi. Nazarida, bu yerga kelgani va ustozining kulba oldida ud chalgani xuddi kecha kechqurun sodir bo‘lgandek edi. U endi shoirlik san’atini mukammal o‘rgangan, ustozidek ulug‘lik martabasiga erishgandi. Uning uchun inson umri, vaqt o‘z ahamiyatini yo‘qotgandi.
U bir kuni uyg‘onganda kulbada ustozi yo‘q edi. U ustozini qidirib, topa olmadi. Bir kecha o‘tib, to‘satdan kuz boshlandi. Kuz shamoli kulbani xuddi beshikdek tebratardi. Tog‘ning baland cho‘qqisidan hali vaqtli bo‘lishiga qaramasdan bir to‘p ko‘chmanchi qushlar uchib o‘tardi.
U qo‘liga udni olib kulbani tark etdi va vataniga qarab yo‘l oldi. Uni yo‘lda uchratganlar qo‘l qovushtirib salom berishardi. Han Fuk ota uyiga keldi. U yerda boshqalar istiqomat qilishardi. U otasi, qallig‘i va barcha qarindoshlari ko‘p yillar muqaddam olamdan o‘tganini eshitdi. Kechqurun daryo bo‘yiga borganda, u yerda “Chiroqlar bayrami” nishonlanardi. Shoir Han Fuk daryo qirg‘og‘idagi qari bir daraxtning tanasiga suyandi. U qo‘liga udini olib chala boshladi. Uning kuyiga ayollar mahliyo bo‘lar, yigitlar esa baland ovozda qiyqirishardi. Ular shu paytgacha bunday maftunkor ohangni eshitmagan edilar. Shunda Han Fuk jilmaydi. U daryodagi minglab chiroqlarning suv ustida suzib yurganini ko‘rdi va Sehrli So‘zlar Ustasini uchratgan kechani esladi. Bu ikki kecha orasida hech qanday farq yo‘q edi.

Nemis tilidan Asror Rahmonov tarjimasi
Manba: «Jahon adabiyoti», 2016 yil, 12-son