ХХ аср олмон адабиётининг улкан намояндаларидан бири, Нобел мукофоти совриндори Ҳерманн Ҳессе (1877-1962) ўзининг кўплаб роман, қисса, ҳикоялари, шеърлари билан дунё адиблари орасидан муносиб ўрин эгаллаган. Ёзувчининг, «Чўл бўриси», «Маржонлар ўйини», «Демиан» каби асарлари катта довруқ қозонган. Шунингдек, «Ғилдираклар остида» романи, «Нюрнбергга саёҳат» сафарномаси, «Курортдаги киши» қиссаси ҳам шулар жумласидандир.
   (Мирзаали Акбаровнинг «Ҳессенинг изтироблари» мақоласидан.Мақолани тўлиқ ўқиш учун мана бу саҳифага ўтинг).

Ҳерманн Ҳессе
ТУНГИ ЧИПОР КАПАЛАК

Ҳерманн Ҳессе (1877-1962) — немис адабиётининг улуғ намояндаларидан бири, Нобел мукофоти соҳиби Ҳерманн Ҳессе энг кўп мутолаа қилинадиган олмон адибларидан биридир. Унинг кўплаб роман, қисса, ҳикоялари, шеърлари, сиёсий, адабий-танқидий руҳдаги асарлари чоп этилган. Улар орасида, айниқса, «Чўл бўриси», «Маржонлар ўйини», «Ғилдираклар остида», «Демиан» каби асарлари алоҳида довруғ қозонган.
Адиб, шунингдек, маънавий-маърифий йўналишда ҳам кўплаб асарлар ёзган. Юқорида тилга олинган «Ғилдираклар остида» романи,

шунингдек, «Нюрнбергга саёҳат» сафарномаси ва бошқа кўпгина асарлар шулар жумласидандир.

Кеч кириб, қош қораяётган пайт эди. Меҳмоним ва дўстим Ҳайнриҳ Мор кечки сайрдан қайтиб келиб, иш хонамда камина билан бирга ўтирарди. Ўйдим-чуқур деразадан олисдаги қирғоқлар кўл ғира-шира кўриниб турарди. Кичик ўғлим бизга хайрли тун тилаб кетди-ю, суҳбатимиз беихтиёр болалик ва у билан боғлиқ хотираларга кўчди.

– Фарзандли бўлганимдан бери, – гап бошладим мен, – болалик давримдаги баъзи бир ишқибозликлар яна қўзий бошлади. Ҳатто капалак йиға бошлаганимга ҳам қарийб бир йил бўлиб қолди. Капалакларимни кўрасанми?
У “ҳа” деди ва мен енгилгина қоғоз қутиларимдан икки-учтасини олиб келгани кетдим. Олиб келиб, қутиларимдан биринчисини очганимда, аввалига унинг ичи қорайиб кетганини сездик; қанотлари тик капалаклар эса бир-бирини ажратиб бўлмайдиган ҳолда эди.

Чироқни ёққани гугурт чаққандим, бирдан ташқаридаги манзара аллақаёққа ғойиб бўлди, деразани тунги кўкимтир зимистон чулғаб олди. Энди капалакларим чироқ ёруғида қути ичида ажойиб бир тарзда ярақлаб кетди. Биз қутичага энгашиб, чиройли, ранг-баранг капалакларни томоша қилиб, уларнинг номларини атай бошладик.

– Мана бу сариқ рангли тасма капалак, – дедим мен унга, – лотинча номи “fulminea” деб аталади, бу ерларда кам учрайди.

Ҳайнриҳ Мор қутидаги капалаклардан бирини игнаси билан олди-да, унинг қанотлари остига синчиклаб разм сола бошлади.

– Қизиқ, – деди у, – капалакларни кўришим билан болалик хотираларим бу қадар аниқ ёдга тушади деб сира ўйламовдим.

У капалакни яна ўз жойига қадаб қўяркан, қутича қопқоғини ёпиб, “Бас, етар! ” деди.

Бу гапни у тўсатдан ва шу қадар тез айтдики, назаримда ушбу хотираларни эслаш унга ёқмаётгандек туюлди. Қутичани жойига элтиб қўйиб, қайтиб келганимда унинг энсиз, қорамтир чеҳрасида табассум пайдо бўлганди. У мендан сигарета сўради.

– Капалакларингни яхшилаб кўрмаганимга мендан хафа бўлма, – деди у.

– Болалигимда менинг ҳам худди шунақа тўпламим бор эди, лекин афсуски, у билан боғлиқ хотирага менинг ўзим нуқта қўйганман. Бу воқеани эслаш камина учун уят бўлса ҳам, уни сенга айтиб бермоқчиман.

У сигаретани чироқ шишаси устига тутиб ёндирди, чироқнинг яшил қалпоқчасини ёпиб қўйди, юз-кўзларимизни қоронғилик қоплади, у очиқ турган дераза рахига чўнқайди. Энди унинг озғин, келишган жуссаси зимистон ичида кўринмай қолди. Камина сигарета тутатдим, ташқарида, узоқда қурбақаларнинг вақир-вуқир овозлари тунни тутиб кетди, дўстим эса ҳикоясини сўзлай бошлади.

* * *

Капалак йиғишни саккиз ё тўққиз ёшларимда бошлаганман. Даставвал бунга ўта берилиб эмас, балки шунчаки бошқа ўйинлар ва қизиқишларим қатори қараганман. Аммо иккинчи ёзда, ўшанда камина ўн ёшлар атрофида эдим, ушбу қизиқишим мени бутунлай ўзига ром этиб, шунақанги ишқибозликка айландики, буни менга бир неча марта тақиқлаб қўйишларига ҳам тўғри келганди, чунки капалакдан бошқа ҳамма нарсани унутиб юборгандим. Капалак тутаётганимда шундай берилиб кетардимки, ҳатто минорадаги соатнинг бонг уриши ҳам қулоғимга кирмасди, бундай ҳол мактабга бораётганимда ёки тушлик вақтида, шунингдек, таътил пайтларида ҳам тез-тез бўлиб турарди, кўпинча овқатлангани уйга ҳам келмасдан, эрталабдан то шомга қадар уйдан олиб чиққаним бир бурда нон билан қаноатланиб юраверардим.

Ҳозир ҳам баъзан фавқулодда чиройли капалакка кўзим тушиб қолгудек бўлса, ўша ишқибозлигим тутиб қолади. Шунда камина яна болаларга хос қандайдир номаълум, ўтли завқ-шавқ чулғаб олади. Болалигимда илк марта махаон (қора хол-хол катта сариқ капалак)ни тутган пайтимда ана шундай қувонгандим. Шундан кейин, болалик чоғларимда тушдан кейинги жазирама иссиқларда қуруқ ҳовурли дала-ю ўтлоқларда, эрталабки салқин боғларда ёки кечки сирли ўрмон этакларида худди хазина изловчига ўхшаб, дақиқа сайин ажойиб тасодифларга, кутилмаган ҳодисаларга ва омадга умид боғлаб, қўлда тўр билан пайт пойлаб юрган адоқсиз дамларим бирин-кетин ёдга тушади. Ўшандай дамларда чиройли бир капалак, майли жуда ноёб бўлмаса ҳам, гул бандига қўниб, қуёшда товланиб, ранг-баранг қанотларини бирма-бир ёзиб-йиғиб турганини кўриб қолсам борми, қувончдан энтикиб, нафасим бўғзимга тиқилади, унга яқинроқ бориб, қанотларидаги тип-тиниқ томирчаларни, ялтироқ ранг-баранг доғларини, тумшуқчасидаги ҳар бир нафис тукни томоша қилиш менга шунақанги зўр, ёқимли қувонч бағишлардики, каминага бундай гўзал туйғуни ҳис этиш кейинги ҳаётимда ҳам насиб этмаса керак.

Капалакларимни оддий эски қутида сақлардим, чунки ота-онам камбағал бўлганликлари сабабли менга қиммат нарсаларни совға қилолмас эдилар. Қути ичига игналарни қадаб қўйиш учун шиша тиқинидан кесиб-кесиб олинган пўкак парракларни елимлаб чиққандим, бойлигимни қутининг ана шу майда-майда картон қопқоқчалари орасида асраб-авайлар эдим. Аввалига уни ўртоқларимга бажонидил ва тез-тез кўрсатиб турардим, бироқ бошқаларнинг ойнаванд қопқоқли ёғоч қутилари, капалак қуртга мўлжалланган яшил дока қопламали ва ундан ҳам зўр қутилар бор эди, шу сабабданми, мен ўзим ясаган оддийгина жиҳозим билан улар олдида мақтана олмас эдим. Бунга унчалик эҳтиёж ҳам сезмасдим, шу тариқа бинойидек ва ҳатто қойилмақом ўлжа тутганимда ҳам, буни ҳеч кимга айтмасдан сир сақлашга, фақат сингилларимгагина кўрсатишга одатлангандим. Кунларнинг бирида бизда кам учрайдиган кўк рангли капалак тутиб олдим, қанотларини таранг тортиб, қуритгач, уни ҳеч бўлмаса қўшниларимизга, ҳовлининг нариги тарафида яшайдиган муаллимнинг ўғлига кўрсатиб, мақтангим келди. Бу боланинг айби, ниҳоятда пухта иш қиларди, бу хусусият баъзи болаларда айниқса кучли бўлади. Унинг ҳам арзимаган капалаклар тўплами бўлиб, уни жуда эҳтиёт қилиб сақлар, шу боис уни хазина дейиш мумкин эди. У ҳатто капалакларнинг синган ва шикастланган қанотларини ҳам елимлаб, қайта тиклай олишдек ноёб ва қийин ҳунарнинг ҳадисини олганди. Тўғриси ҳар жиҳатдан қобил бола бўлганидан унга ҳасад аралаш ҳавас билан қарардим.

Ана шу қобил болага товланадиган рангин капалагимни кўрсатдим. У уни омилкор мутахассис сингари синчиклаб кўздан кечирди, унинг ноёблигини эътироф этди ва унга салкам йигирма пфенниг* нарх белгилади; Эмил чиндан ҳам тўпламга тааллуқли барчи ашёларни, айниқса, почта маркалари ҳамда капалакларни қийматини чамалаб, баҳолай биларди. Бироқ, шундан сўнг у товланадиган кўк рангли капалакларни танқид қила бошлади, унингча, капалакларнинг қанотлари таранг тортилмаган, ўнг муртчаси букилган, чап муртчаси эса тиккайган эмиш, шу аснода у яна бир камчиликни тўғри топди, яъни капалакнинг иккала оёғи ҳам йўқ эди. Менимча, булар унчалик катта нуқсонлар эмас эди, лекин шундай бўлса ҳам, манови инжиқ менинг қувончимга оз бўлса-да, путур етказиб бўлганди, шундан сўнг капалакларимни унга кўрсатмайдиган бўлдим.

Орадан икки йил ўтди, биз энди кап-катта ўсмир болалар бўлсак-да, лекин менинг капалаклар тутишга бўлган иштиёқим ҳамон авжида эди. Бир куни ўша Эмил тунги катта чипор капалак тутибди деган миш-миш тарқалди. Бу гап мени бугун бир ўртоғимнинг бир миллион меросга эга бўлгани ёки Ливиуснинг йўқолган китобларини топиб олгани ҳақидаги хабардан ҳам кўра кучлироқ ҳаяжонга солди. Тунги чипор капалакни бизлардан ҳали ҳеч ким тутолмаган эди, мен уни ўзимдаги капалаклар ҳақидаги эски китобга солинган расмдангина билардим, ундаги мисдан ишланган нақшин гравюра менга баъзи замонавий ранг-баранг босма нашрлардан ҳам кўра гўзалроқ ва пухтароқ туюларди. Номларини ўзим биладиган ва ҳали қутичамдан жой олмаган барча капалаклар ичида тунги чипор капалакни қидириб топишга бўлган иштиёқим ниҳоятда кучли эди. Шу боис унинг китобимдаги суратини тез-тез томоша қилиб турардим.

Бир ўртоғим менга у ҳақда шундай деганди: “Агар дарахт танасида ёки қояда қўниб турган жигарранг капалакка бирон қуш ё парранда ёки бошқа бир ғаними ҳамла қилмоқчи бўлса борми, у дарҳол олдинги қорамтир қанотларини ёзиб юбориб, чиройли орқа қанотларини кўрсатар, шунда улардаги катта тиниқ кўзлар ногаҳон ғалати кўриниб кетаркан, бундан чўчиган қуш эса капалакни холи қўяркан”.

Шундай ажойиб капалакка келиб-келиб ўша мижғов Эмил эга чиқиб ўтирса-я! Буни эшитиб, аввалига суюндим, мана, ниҳоят, ноёб капалак ҳам кўрарканман, деб қизиқишим баттар ортди. Кейин эса, шундай сирли ва ноёб капалакни мана шу мижғовнинг қўлига тушса-я, деб беихтиёр алам қила бошлади. Ниҳоят, ўзимни босдим ва уникига боришни ҳам, тутган капалагини томоша қилиб ўтиришни ҳам ўзимга эп кўрмадим. Бироқ ана шу воқеа сира хаёлимдан кетмади ва эртаси куни мактабда ўша миш-миш тасдиқлангандан сўнг, боришга қатъий қарор қилдим.

Тушликдан сўнг уйдан чиқишнинг имкони бўлди дегунча ҳовлидан чопиб ўтиб, қўшни уйнинг тўртинчи қаватига кўтарилдим, у ерда хизматкор қизларнинг хоналари ва тахта деворлар бўлиб, уларнинг ёнидаги мен ҳавас қиладиган мўъжазгина хонада муаллимнинг ўғли ёлғиз ўзи яшарди. Йўлда бораётган ҳеч кимни учратмадим, юқорига чиқиб хона эшигини тақиллатгандим, ҳеч қандай жавоб бўлмади. Эмил уйда йўқ эди, тутқични босгандим, эшик очилди, одатда уни ўзи йўқлигида эринмай маҳкамлаб беркитиб юрарди. Ичкарига кириб, ҳеч бўлмаса капалакни кўрай деб, дарҳол таранг тортиб қўйиладиган токчада бўлиши мумкинлиги хаёлимга келгунга қадар уни беҳуда қидирдим. Ҳақиқатдан ҳам мен уни ўша ердан топдим: жигарранг қанотлари энсиз қоғоз тилимчалари билан таранг қилиб тортиб қўйилган тунги катта чипор капалак токчада осиғлиқ турарди, унга томон энгашиб, унинг тук босган оч жигарранг муртларини, хушбичим ва нафис рангин қанотларининг четларини, қуйи қанотлари остидаги, четидаги нозик тукларини, барчасини шундоқ яқиндан туриб томоша қилдим. Фақатгина кўзларини кўролмадим, чунки уларни қоғозчалар тўсиб турганди.

Юрагим дукиллаб, васвасага тушдим, қоғозларни шартта олиб ташладим-да, нина-тўғнағични суғуриб олдим. Тўртта катта-катта кўз менга қараб турар, улар расмдагидан чиройлироқ ва ажойиброқ эди, уларга қараб турарканман, шу тобда мени гўзал капалакни қўлга киритишга бўлган шунақанги кучли иштиёқ чулғаб олгандики, ўйлаб ҳам ўтирмасдан, ҳаётимда биринчи марта ўғриликка қўл урдим, аллақачон қуриб қотган ва шакл-шамойилини йўқотмаган капалакни игна-пигнаси билан аста суғуриб олиб, кафтимда кўтариб хонадан олиб қочиб кетдим. Шу онда мен фавқулодда зўр қониқиш туйғусидан бўлак ҳеч нимани ҳис этмас эдим.

Капалакни ўнг қўлимда яширганимча, зинадан туша бошладим. Шунда пастдан кимнингдир менга томон келаётгани эшитилди, бирдан виждоним қийналаётганини, ўғирлик қилиб қўйганимни ва ўзимнинг ярамас бола эканлигимни англадим. Айни пайтда азбаройи сирим фош бўлиб қолишидан қўрққанимдан савқи табиий равишда ўлжани тутиб турган қўлимни нимчам чўнтагига солдим-да, аста йўлимда давом этдим. Менга қараб келаётган оқсоч қиз ёнидан қўрқа-писа, аблаҳлик ва шармандаликдан елкамни қисиб ўтиб, уйимиз эшиги олдида туриб қолдим.

Юрагим ҳамон дук-дук урар, пешонам терлаб кетган, ўз-ўзимдан даҳшатга тушиб, нима қилишимни ҳам билмасдим.

Ниҳоят, капалакни ортиқ ушлаб туролмаслигимни, бунга ҳаққим ҳам йўқлигини ва уни жойига қайтариб олиб бориб, ҳеч нарса бўлмагандек қилиб қўйишим кераклигини тушуниб етдим. Шундан кейин йўлда кетатуриб, бирон кимсани учратиб қолишдан ва сирим фош бўлишидан ҳам қўрқмасдан, тез ортимга бурилдим, зинадан югуриб чиқиб, бир дақиқадан сўнг яна Эмилнинг хонасида пайдо бўлдим. Қўлимни авайлаб чўнтагимдан чиқардим-да, капалакни стол устига қўйдим. Унга бир қур назар ташлаб улгурмаёқ, фалокат содир бўлганини кўриб, сал бўлмаса ҳўнграб юбораёздим, чунки тунги чипор капалак бутунлай дабдала бўлган эди. Унинг ўнг олд қаноти ва ўнг мурти йўқ эди, шунда синган қанотни эҳтиёткорлик билан чўнтагимдан олмоқчи бўлган эдим, у ҳам титилиб кетди, энди уни ямаб бойлашнинг сира иложи йўқ эди.

Шу топда мени ўғриликка қўл урганим ҳақидаги ўйдан ҳам кўра ўзим абгор қилган ана шу гўзал ва ноёб капалак нигоҳи кўпроқ қийнарди. Бармоқларимга ҳарир жигарранг қанот чанглари ёпишиб қолган, синган қанот ҳам шу ерда эди, мен шу онда уни қайтадан бутлаш учун бор мол-мулким ва ҳар қандай қувончимни қурбон беришга ҳам тайёр эдим.

Хафа бўлиб уйга бордим ва тушдан сўнгги бутун вақтимни ўзимизнинг мўъжазгина боғимизда ўтказдим, кеч тушганидагина юрак ютиб, онамга ҳаммасини айтиб беришга журъат этдим. Онам қўрқиб кетди ва хомуш бўлиб қолди, бироқ айбимга иқрор бўлишимнинг ўзиёқ менга ҳар қандай жазога мустаҳиқ бўлишимдан кўра қимматга тушганини дилдан ҳис этиб турарди, чоғи.

– Сен Эмилнинг олдига бор ва ўзинг унга ҳаммасини айтиб бер,– деди онам ниҳоят, қатъий оҳангда. – бу сен учун бирдан-бир ва ягона имконият, токи бу ишни қилмас экансан, мен сени кечира олмайман. Унга айт, нарсаларингдан ўринма-ўрин ўзига ёққанини танлаб олсин, ва албатта, ундан кечирим сўрашни ҳам унутма.

Бу иш ўша намунали боладан бошқа ҳар қандай ўртоғимда осонроқ кечиши мумкин эди. Унинг мени тушунмаслигини ва эҳтимол, менга умуман ишонмаслигини ҳам олдиндан ҳис қилиб турардим. Кеч кириб, қоронғи тушай деб қолган бўлса ҳам, у ерга қандай қилиб боришни билмасдим. Пастда, даҳлизда онам учраб қолиб, яна уқтириб секингина деди: “Унга шу бугуноқ бориб айтишинг керак, ҳозироқ бор!”

Ниҳоят, бордим ҳам, пастки қаватдан Эмилни сўрадим, у келди ва бирданига кимдир унинг тунги чипор капалагини расво қилганини сўйлай кетди, у бу ишни ким қилганини, биронта ёмон болами ё қуш-муш ёки мушукми, билмас эди. Шунда мен билан бирга юқорига чиқиб, менга ўша капалакни кўрсатишини илтимос қилдим. У билан бирга юқори қаватга чиқдик, ўша хона эшигини очиб, шамни ёқдик, токчада дабдаласи чиққан капалак ётарди. Унинг капалакни қайтадан тиклаш устида ишлагани кўриниб турарди, синган қанот авайлаб ёйилган ва момиқ қоғоз устига қўйиб қўйилган, лекин уни қайта тузатиб бўлмасди, чунки энди капалакнинг мурти йўқ эди – у йўқолганди.

Ниҳоят, унга бу ишни мен қилганимни айтиб, ҳаммасини гапириб тушунтиришга ҳаракат қилдим. Шунда Эмил аччиғи чиқиб, бақириш ўрнига, тишлари орасидан секингина ҳуштак чалиб менга узоқ тикилиб тургач, деди: “Шунақами, демак, ҳали шунақаман дегин…”

Мен унга барча ўйинчоқларимни таклиф қилдим, у ҳовуридан тушган бўлса-да, менга ҳамон нафрат билан қараб турарди, шунда унга бутун капалакларимни таклиф қилиб кўрдим. Аммо у менга:

– Катта раҳмат, сенинг капалакларингни биламан. Қолаверса, капалакларга қандай муносабатда бўлишинг ҳам бугун аён бўлди.

Рости унинг гирибонидан олишимга бир баҳя қолди. Энди ҳеч нарса қилиб бўлмасди, мен аблаҳ, ярамас одам эдим ва шундайлигимча қолгандим, Эмил эса менинг олдимда худди дунёда адолат ва тартиб рамзидек совуқ ва нафратомуз қиёфада турарди. У мени ҳатто койимади ҳам, фақат менга қараб турар ва мендан нафратланарди.

Шунда мен, агар бир марта хато қилдингми, уни қайта тузатиб бўлмаслигига илк бор гувоҳ бўлдим. Уйга кетдим, онам сўраб-суриштириш ўрнига юзимдан ўпиб, индамай қўяқолганидан хурсанд эдим. Вақт алламаҳал бўлиб қолган, ётиб ухлашим лозим эди. Лекин аввал ошхонадан яширинча катта жигарранг қутини олиб чиқдим, уни каравот устига қўйиб, қоронғида очдим. Кейин капалакларимни бирма-бир қўлимга олдим-да, бирин-кетин бармоқларим орасида чангини чиқариб эзғилаб ташладим.

____________
* П ф е н н и г – чақа, олмон маркасининг юздан бири.

Аслиятдан Мирзаали Акбаров таржималари

   XX asr olmon adabiyotining ulkan namoyandalaridan biri, Nobel mukofoti sovrindori Hermann Hesse (1877-1962) oʻzining koʻplab roman, qissa, hikoyalari, sheʼrlari bilan dunyo adiblari orasidan munosib oʻrin egallagan. Yozuvchining, “Choʻl boʻrisi”, “Marjonlar oʻyini”, “Demian” kabi asarlari katta dovruq qozongan. Shuningdek, “Gʻildiraklar ostida” romani, “Nyurnbergga sayohat” safarnomasi, “Kurortdagi kishi” qissasi ham shular jumlasidandir.

Hermann Hesse
TUNGI CHIPOR KAPALAK

Hermann  Hesse (1877-1962) — nemis adabiyotining ulug’ namoyandalaridan biri, Nobel mukofoti sohibi Hermann Hesse eng ko’p mutolaa qilinadigan olmon adiblaridan biridir. Uning ko’plab roman, qissa, hikoyalari, she’rlari, siyosiy, adabiy-tanqidiy ruhdagi asarlari chop etilgan. Ular orasida, ayniqsa, «Cho’l bo’risi», «Marjonlar o’yini», «G’ildiraklar ostida», «Demian» kabi asarlari alohida dovrug’ qozongan.
Adib, shuningdek, ma’naviy-ma’rifiy yo’nalishda ham ko’plab asarlar yozgan. Yuqorida tilga olingan «G’ildiraklar ostida» romani, shuningdek, «Nyurnbergga sayohat» safarnomasi va boshqa ko’pgina asarlar shular jumlasidandir.

Kech kirib, qosh qorayayotgan payt edi. Mehmonim va do‘stim Haynrih Mor kechki sayrdan qaytib kelib, ish xonamda kamina bilan birga o‘tirardi. O‘ydim-chuqur derazadan olisdagi qirg‘oqlar ko‘l g‘ira-shira ko‘rinib turardi. Kichik o‘g‘lim bizga xayrli tun tilab ketdi-yu, suhbatimiz beixtiyor bolalik va u bilan bog‘liq xotiralarga ko‘chdi.

– Farzandli bo‘lganimdan beri, – gap boshladim men, – bolalik davrimdagi ba’zi bir ishqibozliklar yana qo‘ziy boshladi. Hatto kapalak yig‘a boshlaganimga ham qariyb bir yil bo‘lib qoldi. Kapalaklarimni ko‘rasanmi?

U “ha” dedi va men yengilgina qog‘oz qutilarimdan ikki-uchtasini olib kelgani ketdim. Olib kelib, qutilarimdan birinchisini ochganimda, avvaliga uning ichi qorayib ketganini sezdik; qanotlari tik kapalaklar esa bir-birini ajratib bo‘lmaydigan holda edi.

Chiroqni yoqqani gugurt chaqqandim, birdan tashqaridagi manzara allaqayoqqa g‘oyib bo‘ldi, derazani tungi ko‘kimtir zimiston chulg‘ab oldi. Endi kapalaklarim chiroq yorug‘ida quti ichida ajoyib bir tarzda yaraqlab ketdi. Biz qutichaga engashib, chiroyli, rang-barang kapalaklarni tomosha qilib, ularning nomlarini atay boshladik.

– Mana bu sariq rangli tasma kapalak, – dedim men unga, – lotincha nomi “fulminea” deb ataladi, bu yerlarda kam uchraydi.

Haynrih Mor qutidagi kapalaklardan birini ignasi bilan oldi-da, uning qanotlari ostiga sinchiklab razm sola boshladi.

– Qiziq, – dedi u, – kapalaklarni ko‘rishim bilan bolalik xotiralarim bu qadar aniq yodga tushadi deb sira o‘ylamovdim.

U kapalakni yana o‘z joyiga qadab qo‘yarkan, quticha qopqog‘ini yopib, “Bas, yetar! ” dedi.

Bu gapni u to‘satdan va shu qadar tez aytdiki, nazarimda ushbu xotiralarni eslash unga yoqmayotgandek tuyuldi. Qutichani joyiga eltib qo‘yib, qaytib kelganimda uning ensiz, qoramtir chehrasida tabassum paydo bo‘lgandi. U mendan sigareta so‘radi.

– Kapalaklaringni yaxshilab ko‘rmaganimga mendan xafa bo‘lma, – dedi u.

– Bolaligimda mening ham xuddi shunaqa to‘plamim bor edi, lekin afsuski, u bilan bog‘liq xotiraga mening o‘zim nuqta qo‘yganman. Bu voqeani eslash kamina uchun uyat bo‘lsa ham, uni senga aytib bermoqchiman.

U sigaretani chiroq shishasi ustiga tutib yondirdi, chiroqning yashil qalpoqchasini yopib qo‘ydi, yuz-ko‘zlarimizni qorong‘ilik qopladi, u ochiq turgan deraza raxiga cho‘nqaydi. Endi uning ozg‘in, kelishgan jussasi zimiston ichida ko‘rinmay qoldi. Kamina sigareta tutatdim, tashqarida, uzoqda qurbaqalarning vaqir-vuqir ovozlari tunni tutib ketdi, do‘stim esa hikoyasini so‘zlay boshladi.

* * *

Kapalak yig‘ishni sakkiz yo to‘qqiz yoshlarimda boshlaganman. Dastavval bunga o‘ta berilib emas, balki shunchaki boshqa o‘yinlar va qiziqishlarim qatori qaraganman. Ammo ikkinchi yozda, o‘shanda kamina o‘n yoshlar atrofida edim, ushbu qiziqishim meni butunlay o‘ziga rom etib, shunaqangi ishqibozlikka aylandiki, buni menga bir necha marta taqiqlab qo‘yishlariga ham to‘g‘ri kelgandi, chunki kapalakdan boshqa hamma narsani unutib yuborgandim. Kapalak tutayotganimda shunday berilib ketardimki, hatto minoradagi soatning bong urishi ham qulog‘imga kirmasdi, bunday hol maktabga borayotganimda yoki tushlik vaqtida, shuningdek, ta’til paytlarida ham tez-tez bo‘lib turardi, ko‘pincha ovqatlangani uyga ham kelmasdan, ertalabdan to shomga qadar uydan olib chiqqanim bir burda non bilan qanoatlanib yuraverardim.

Hozir ham ba’zan favqulodda chiroyli kapalakka ko‘zim tushib qolgudek bo‘lsa, o‘sha ishqibozligim tutib qoladi. Shunda kamina yana bolalarga xos qandaydir noma’lum, o‘tli zavq-shavq chulg‘ab oladi. Bolaligimda ilk marta maxaon (qora xol-xol katta sariq kapalak)ni tutgan paytimda ana shunday quvongandim. Shundan keyin, bolalik chog‘larimda tushdan keyingi jazirama issiqlarda quruq hovurli dala-yu o‘tloqlarda, ertalabki salqin bog‘larda yoki kechki sirli o‘rmon etaklarida xuddi xazina izlovchiga o‘xshab, daqiqa sayin ajoyib tasodiflarga, kutilmagan hodisalarga va omadga umid bog‘lab, qo‘lda to‘r bilan payt poylab yurgan adoqsiz damlarim birin-ketin yodga tushadi. O‘shanday damlarda chiroyli bir kapalak, mayli juda noyob bo‘lmasa ham, gul bandiga qo‘nib, quyoshda tovlanib, rang-barang qanotlarini birma-bir yozib-yig‘ib turganini ko‘rib qolsam bormi, quvonchdan entikib, nafasim bo‘g‘zimga tiqiladi, unga yaqinroq borib, qanotlaridagi tip-tiniq tomirchalarni, yaltiroq rang-barang dog‘larini, tumshuqchasidagi har bir nafis tukni tomosha qilish menga shunaqangi zo‘r, yoqimli quvonch bag‘ishlardiki, kaminaga bunday go‘zal tuyg‘uni his etish keyingi hayotimda ham nasib etmasa kerak.

Kapalaklarimni oddiy eski qutida saqlardim, chunki ota-onam kambag‘al bo‘lganliklari sababli menga qimmat narsalarni sovg‘a qilolmas edilar. Quti ichiga ignalarni qadab qo‘yish uchun shisha tiqinidan kesib-kesib olingan po‘kak parraklarni yelimlab chiqqandim, boyligimni qutining ana shu mayda-mayda karton qopqoqchalari orasida asrab-avaylar edim. Avvaliga uni o‘rtoqlarimga bajonidil va tez-tez ko‘rsatib turardim, biroq boshqalarning oynavand qopqoqli yog‘och qutilari, kapalak qurtga mo‘ljallangan yashil doka qoplamali va undan ham zo‘r qutilar bor edi, shu sababdanmi, men o‘zim yasagan oddiygina jihozim bilan ular oldida maqtana olmas edim. Bunga unchalik ehtiyoj ham sezmasdim, shu tariqa binoyidek va hatto qoyilmaqom o‘lja tutganimda ham, buni hech kimga aytmasdan sir saqlashga, faqat singillarimgagina ko‘rsatishga odatlangandim. Kunlarning birida bizda kam uchraydigan ko‘k rangli kapalak tutib oldim, qanotlarini tarang tortib, quritgach, uni hech bo‘lmasa qo‘shnilarimizga, hovlining narigi tarafida yashaydigan muallimning o‘g‘liga ko‘rsatib, maqtangim keldi. Bu bolaning aybi, nihoyatda puxta ish qilardi, bu xususiyat ba’zi bolalarda ayniqsa kuchli bo‘ladi. Uning ham arzimagan kapalaklar to‘plami bo‘lib, uni juda ehtiyot qilib saqlar, shu bois uni xazina deyish mumkin edi. U hatto kapalaklarning singan va shikastlangan qanotlarini ham yelimlab, qayta tiklay olishdek noyob va qiyin hunarning hadisini olgandi. To‘g‘risi har jihatdan qobil bola bo‘lganidan unga hasad aralash havas bilan qarardim.

Ana shu qobil bolaga tovlanadigan rangin kapalagimni ko‘rsatdim. U uni omilkor mutaxassis singari sinchiklab ko‘zdan kechirdi, uning noyobligini e’tirof etdi va unga salkam yigirma pfennig* narx belgiladi; Emil chindan ham to‘plamga taalluqli barchi ashyolarni, ayniqsa, pochta markalari hamda kapalaklarni qiymatini chamalab, baholay bilardi. Biroq, shundan so‘ng u tovlanadigan ko‘k rangli kapalaklarni tanqid qila boshladi, uningcha, kapalaklarning qanotlari tarang tortilmagan, o‘ng murtchasi bukilgan, chap murtchasi esa tikkaygan emish, shu asnoda u yana bir kamchilikni to‘g‘ri topdi, ya’ni kapalakning ikkala oyog‘i ham yo‘q edi. Menimcha, bular unchalik katta nuqsonlar emas edi, lekin shunday bo‘lsa ham, manovi injiq mening quvonchimga oz bo‘lsa-da, putur yetkazib bo‘lgandi, shundan so‘ng kapalaklarimni unga ko‘rsatmaydigan bo‘ldim.

Oradan ikki yil o‘tdi, biz endi kap-katta o‘smir bolalar bo‘lsak-da, lekin mening kapalaklar tutishga bo‘lgan ishtiyoqim hamon avjida edi. Bir kuni o‘sha Emil tungi katta chipor kapalak tutibdi degan mish-mish tarqaldi. Bu gap meni bugun bir o‘rtog‘imning bir million merosga ega bo‘lgani yoki Liviusning yo‘qolgan kitoblarini topib olgani haqidagi xabardan ham ko‘ra kuchliroq hayajonga soldi. Tungi chipor kapalakni bizlardan hali hech kim tutolmagan edi, men uni o‘zimdagi kapalaklar haqidagi eski kitobga solingan rasmdangina bilardim, undagi misdan ishlangan naqshin gravyura menga ba’zi zamonaviy rang-barang bosma nashrlardan ham ko‘ra go‘zalroq va puxtaroq tuyulardi. Nomlarini o‘zim biladigan va hali qutichamdan joy olmagan barcha kapalaklar ichida tungi chipor kapalakni qidirib topishga bo‘lgan ishtiyoqim nihoyatda kuchli edi. Shu bois uning kitobimdagi suratini tez-tez tomosha qilib turardim. Bir o‘rtog‘im menga u haqda shunday degandi: “Agar daraxt tanasida yoki qoyada qo‘nib turgan jigarrang kapalakka biron qush yo parranda yoki boshqa bir g‘animi hamla qilmoqchi bo‘lsa bormi, u darhol oldingi qoramtir qanotlarini yozib yuborib, chiroyli orqa qanotlarini ko‘rsatar, shunda ulardagi katta tiniq ko‘zlar nogahon g‘alati ko‘rinib ketarkan, bundan cho‘chigan qush esa kapalakni xoli qo‘yarkan”.

Shunday ajoyib kapalakka kelib-kelib o‘sha mijg‘ov Emil ega chiqib o‘tirsa-ya! Buni eshitib, avvaliga suyundim, mana, nihoyat, noyob kapalak ham ko‘rarkanman, deb qiziqishim battar ortdi. Keyin esa, shunday sirli va noyob kapalakni mana shu mijg‘ovning qo‘liga tushsa-ya, deb beixtiyor alam qila boshladi. Nihoyat, o‘zimni bosdim va unikiga borishni ham, tutgan kapalagini tomosha qilib o‘tirishni ham o‘zimga ep ko‘rmadim. Biroq ana shu voqea sira xayolimdan ketmadi va ertasi kuni maktabda o‘sha mish-mish tasdiqlangandan so‘ng, borishga qat’iy qaror qildim.

Tushlikdan so‘ng uydan chiqishning imkoni bo‘ldi deguncha hovlidan chopib o‘tib, qo‘shni uyning to‘rtinchi qavatiga ko‘tarildim, u yerda xizmatkor qizlarning xonalari va taxta devorlar bo‘lib, ularning yonidagi men havas qiladigan mo‘‘jazgina xonada muallimning o‘g‘li yolg‘iz o‘zi yashardi. Yo‘lda borayotgan hech kimni uchratmadim, yuqoriga chiqib xona eshigini taqillatgandim, hech qanday javob bo‘lmadi. Emil uyda yo‘q edi, tutqichni bosgandim, eshik ochildi, odatda uni o‘zi yo‘qligida erinmay mahkamlab berkitib yurardi. Ichkariga kirib, hech bo‘lmasa kapalakni ko‘ray deb, darhol tarang tortib qo‘yiladigan tokchada bo‘lishi mumkinligi xayolimga kelgunga qadar uni behuda qidirdim. Haqiqatdan ham men uni o‘sha yerdan topdim: jigarrang qanotlari ensiz qog‘oz tilimchalari bilan tarang qilib tortib qo‘yilgan tungi katta chipor kapalak tokchada osig‘liq turardi, unga tomon engashib, uning tuk bosgan och jigarrang murtlarini, xushbichim va nafis rangin qanotlarining chetlarini, quyi qanotlari ostidagi, chetidagi nozik tuklarini, barchasini shundoq yaqindan turib tomosha qildim. Faqatgina ko‘zlarini ko‘rolmadim, chunki ularni qog‘ozchalar to‘sib turgandi.

Yuragim dukillab, vasvasaga tushdim, qog‘ozlarni shartta olib tashladim-da, nina-to‘g‘nag‘ichni sug‘urib oldim. To‘rtta katta-katta ko‘z menga qarab turar, ular rasmdagidan chiroyliroq va ajoyibroq edi, ularga qarab turarkanman, shu tobda meni go‘zal kapalakni qo‘lga kiritishga bo‘lgan shunaqangi kuchli ishtiyoq chulg‘ab olgandiki, o‘ylab ham o‘tirmasdan, hayotimda birinchi marta o‘g‘rilikka qo‘l urdim, allaqachon qurib qotgan va shakl-shamoyilini yo‘qotmagan kapalakni igna-pignasi bilan asta sug‘urib olib, kaftimda ko‘tarib xonadan olib qochib ketdim. Shu onda men favqulodda zo‘r qoniqish tuyg‘usidan bo‘lak hech nimani his etmas edim.

Kapalakni o‘ng qo‘limda yashirganimcha, zinadan tusha boshladim. Shunda pastdan kimningdir menga tomon kelayotgani eshitildi, birdan vijdonim qiynalayotganini, o‘g‘irlik qilib qo‘yganimni va o‘zimning yaramas bola ekanligimni angladim. Ayni paytda azbaroyi sirim fosh bo‘lib qolishidan qo‘rqqanimdan savqi tabiiy ravishda o‘ljani tutib turgan qo‘limni nimcham cho‘ntagiga soldim-da, asta yo‘limda davom etdim. Menga qarab kelayotgan oqsoch qiz yonidan qo‘rqa-pisa, ablahlik va sharmandalikdan yelkamni qisib o‘tib, uyimiz eshigi oldida turib qoldim. Yuragim hamon duk-duk urar, peshonam terlab ketgan, o‘z-o‘zimdan dahshatga tushib, nima qilishimni ham bilmasdim.

Nihoyat, kapalakni ortiq ushlab turolmasligimni, bunga haqqim ham yo‘qligini va uni joyiga qaytarib olib borib, hech narsa bo‘lmagandek qilib qo‘yishim kerakligini tushunib yetdim. Shundan keyin yo‘lda ketaturib, biron kimsani uchratib qolishdan va sirim fosh bo‘lishidan ham qo‘rqmasdan, tez ortimga burildim, zinadan yugurib chiqib, bir daqiqadan so‘ng yana Emilning xonasida paydo bo‘ldim. Qo‘limni avaylab cho‘ntagimdan chiqardim-da, kapalakni stol ustiga qo‘ydim. Unga bir qur nazar tashlab ulgurmayoq, falokat sodir bo‘lganini ko‘rib, sal bo‘lmasa ho‘ngrab yuborayozdim, chunki tungi chipor kapalak butunlay dabdala bo‘lgan edi. Uning o‘ng old qanoti va o‘ng murti yo‘q edi, shunda singan qanotni ehtiyotkorlik bilan cho‘ntagimdan olmoqchi bo‘lgan edim, u ham titilib ketdi, endi uni yamab boylashning sira iloji yo‘q edi.

Shu topda meni o‘g‘rilikka qo‘l urganim haqidagi o‘ydan ham ko‘ra o‘zim abgor qilgan ana shu go‘zal va noyob kapalak nigohi ko‘proq qiynardi. Barmoqlarimga harir jigarrang qanot changlari yopishib qolgan, singan qanot ham shu yerda edi, men shu onda uni qaytadan butlash uchun bor mol-mulkim va har qanday quvonchimni qurbon berishga ham tayyor edim.

Xafa bo‘lib uyga bordim va tushdan so‘nggi butun vaqtimni o‘zimizning mo‘‘jazgina bog‘imizda o‘tkazdim, kech tushganidagina yurak yutib, onamga hammasini aytib berishga jur’at etdim. Onam qo‘rqib ketdi va xomush bo‘lib qoldi, biroq aybimga iqror bo‘lishimning o‘ziyoq menga har qanday jazoga mustahiq bo‘lishimdan ko‘ra qimmatga tushganini dildan his etib turardi, chog‘i.

– Sen Emilning oldiga bor va o‘zing unga hammasini aytib ber,– dedi onam nihoyat, qat’iy ohangda. – bu sen uchun birdan-bir va yagona imkoniyat, toki bu ishni qilmas ekansan, men seni kechira olmayman. Unga ayt, narsalaringdan o‘rinma-o‘rin o‘ziga yoqqanini tanlab olsin, va albatta, undan kechirim so‘rashni ham unutma.

Bu ish o‘sha namunali boladan boshqa har qanday o‘rtog‘imda osonroq kechishi mumkin edi. Uning meni tushunmasligini va ehtimol, menga umuman ishonmasligini ham oldindan his qilib turardim. Kech kirib, qorong‘i tushay deb qolgan bo‘lsa ham, u yerga qanday qilib borishni bilmasdim. Pastda, dahlizda onam uchrab qolib, yana uqtirib sekingina dedi: “Unga shu bugunoq borib aytishing kerak, hoziroq bor!”

Nihoyat, bordim ham, pastki qavatdan Emilni so‘radim, u keldi va birdaniga kimdir uning tungi chipor kapalagini rasvo qilganini so‘ylay ketdi, u bu ishni kim qilganini, bironta yomon bolami yo qush-mush yoki mushukmi, bilmas edi. Shunda men bilan birga yuqoriga chiqib, menga o‘sha kapalakni ko‘rsatishini iltimos qildim. U bilan birga yuqori qavatga chiqdik, o‘sha xona eshigini ochib, shamni yoqdik, tokchada dabdalasi chiqqan kapalak yotardi. Uning kapalakni qaytadan tiklash ustida ishlagani ko‘rinib turardi, singan qanot avaylab yoyilgan va momiq qog‘oz ustiga qo‘yib qo‘yilgan, lekin uni qayta tuzatib bo‘lmasdi, chunki endi kapalakning murti yo‘q edi – u yo‘qolgandi.

Nihoyat, unga bu ishni men qilganimni aytib, hammasini gapirib tushuntirishga harakat qildim. Shunda Emil achchig‘i chiqib, baqirish o‘rniga, tishlari orasidan sekingina hushtak chalib menga uzoq tikilib turgach, dedi: “Shunaqami, demak, hali shunaqaman degin…”

Men unga barcha o‘yinchoqlarimni taklif qildim, u hovuridan tushgan bo‘lsa-da, menga hamon nafrat bilan qarab turardi, shunda unga butun kapalaklarimni taklif qilib ko‘rdim. Ammo u menga:

– Katta rahmat, sening kapalaklaringni bilaman. Qolaversa, kapalaklarga qanday munosabatda bo‘lishing ham bugun ayon bo‘ldi.

Rosti uning giribonidan olishimga bir bahya qoldi. Endi hech narsa qilib bo‘lmasdi, men ablah, yaramas odam edim va shundayligimcha qolgandim, Emil esa mening oldimda xuddi dunyoda adolat va tartib ramzidek sovuq va nafratomuz qiyofada turardi. U meni hatto koyimadi ham, faqat menga qarab turar va mendan nafratlanardi.

Shunda men, agar bir marta xato qildingmi, uni qayta tuzatib bo‘lmasligiga ilk bor guvoh bo‘ldim. Uyga ketdim, onam so‘rab-surishtirish o‘rniga yuzimdan o‘pib, indamay qo‘yaqolganidan xursand edim. Vaqt allamahal bo‘lib qolgan, yotib uxlashim lozim edi. Lekin avval oshxonadan yashirincha katta jigarrang qutini olib chiqdim, uni karavot ustiga qo‘yib, qorong‘ida ochdim. Keyin kapalaklarimni birma-bir qo‘limga oldim-da, birin-ketin barmoqlarim orasida changini chiqarib ezg‘ilab tashladim.

____________
* P f e n n i g – chaqa, olmon markasining yuzdan biri.

Asliyatdan Mirzaali Akbarov tarjimalari