Жўржий Зайдон араб адабиётининг йирик намояндаларидан бири. У араб тарихий романчилигига асос солди, уни юқори поғонага кўтарди. Зайдоннинг 22 тарихий романи бўлиб (буларнинг кўпи ўрта аср тарихига оид), улар чуқур ўрганишга, тадқиқ этишга арзийди.Адибнинг IХ асрда араб халифалигида, хусусан Мовароуннаҳрда бўлиб ўтган воқеаларга бағишланган «Фарғона келини» романи араб ва дунёнинг  кўпгина  мамлакатларида кенг тарқалиб, жуда кўп маротиба нашр этилган.

ЖЎРЖИЙ ЗАЙДОН ВА УНИНГ «ФАРҒОНА
КEЛИНИ» РОМАНИ ҲАҚИДА
Абдусодиқ Ирисов

Жўржий Зайдон араб адабиётининг йирик намояндаларидан бири. У адабиёт соҳасидагина эмас, балки фан ва маданият бобида ҳам анчагина ишлар қилди, адабиётшунослик, тил, фалсафа, тарих, ҳуқуқ, география, журналистика, ёзувчилик — булар Зайдон қизиққан ва ҳайратомуз даражада самарали ижод қилган соҳалардир.

Жўржий Зайдон 1861 йил 14 декабрда Байрут (Ливан)да туғилиб, 1914 йил 21 августда Қоҳирада вафот этди. У камбағал оилада туғилгани учун кўп ўқишга қурби етмади, поябзал мойлаб юриб, мустақил равишда китоб мутолаасига киришди; адабиёт, тарих уни эрта қизиқтирди. У ўз кучини синаб кўрган соҳаларнинг бирортасида ҳам расмий таълим олмаган, ҳаммасига ҳам шахсий мутолаа билан эришган эди.

Жўржий Зайдон протестантлар коллежига қисман қатнаб ўқиб, доричи деган гувоҳнома олган холос. Кейин у Мисрга бориб, у ерда «аз- Замон» журнали редактсиясига ишга кириб бир йилча ишлайди (1882), кейин Ливанга қайтади, сўнгра Байрутда бир йилча олимлар суҳбатида бўлиб, кўп нарса ўрганишга муваффақ бўлади. Ундан Лондонга бориб, табобат соҳасидаги билимларини оширишга уринади, у ерда шарқ адабиёти ва тарихини биладиган олимлар билан танишади, кутубхоналарга қатнайди. Британия музейи кутубхонасида у айниқса кўп мутолаа қилади. Бундаги араб манбалари унинг ижодига катта туртки бўлди. Сўнгра Зайдон Европа бўйлаб саёҳат қилади. Қоҳирага қайтгач, муаллимлик қилади, айни замонда «ал-Муқтатаф» журналида ишлай бошлайди. Зайдон 1892 йили Мисрда «ал-Ҳилол» (Ярим ой) журналига асос солади ва умрининг охиригача — йигирма йилдан кўпроқ вақт мобайнида унинг ношири бўлиб қолади. Бу адабий журнал шундан буён ўтган сал кам саксон йил давомида араб адабиёти ва маданияти ривожига катта ҳисса қўшди. Зайдон бу журнал учун тарихий-адабий мақолалар ёзди, уюштирди. Шу журнал тақозоси билан у илмий-оммабоп мақолалар ва тарихий саргузаштлар ёзиб, кейинчалик тарихий романлар яратди.

Зайдон 1889 йилда икки жилдлик «Мисрнинг янги тарихи», «Умумий мосуний тарихи»ни, 1902—1906 йиллар орасида эса беш жилдлик «Ислом маданияти тарихи»ни ёзади. Бу сўнгги асар тўлалигича 1910—1912 йиллар орасида Истамбулда турк тилига, кейин форс, ҳинд тилларига, 1907 йилда Лейденда тўртинчи томи инглиз тилига, биринчи томи эса 1914 йилда татар тилига таржима қилинди. 1908 йилда Зайдон «Арабларнинг исломдан олдинги тарихи» асарини ёзди. Унинг икки жилдлик «Шарқнинг машҳур кишилари», «Араб тили тарихи», «Қадимги араб насаблари», «Янги фаросат илми», «Халқлар даражаси», «Ажойиб яралмалар», «Умумий тарих», «Қисқача юнон ва румо тарихи», «Мисрнинг қисқача географияси» каби тарихий-адабий ва тилшуносликка оид асарлари босилиб чиқиб, муаллифига катта шуҳрат келтирди. Зайдон вафотидан кейин фарзандлари унинг уч жилдлик танланган асарларини нашр эттирди.

Зайдонни адабиёт оламига машҳур қилган унинг романлари бўлди. У араб тарихий романчилигига асос солди, уни юқори поғонага кўтарди. Зайдоннинг 22 тарихий романи бўлиб (буларнинг кўпи ўрта аср тарихига оид), улар чуқур ўрганишга, тадқиқ этишга арзийди.

Зайдоннинг тарихий романлари икки қисмли «Ғассон қизи»дан бошланади. Бу асарни автор 1886—1897 йиллар орасида ёзган. Асар арабларнинг исломдан олдинги даврдаги урф-одатлари, улардаги ички қарама-қаршиликлар, илк ислом даври ва бу диннинг келиб чиқиши,ислом динини жорий этиш учун бўлган курашлар, мусулмонларнинг Макка шаҳрини эгаллаши, иккинчи халифа Умар давригача (634—644) бўлган воқеаларни, Сурия, Ироқ, Эроннинг босиб олинишини ўз ичига олади. Унинг иккинчи романи — «Мисрлик Армануса»да араб қўмондони Ибн ал-Ос раҳбарлигида Мисрнинг босиб олиниши, византияликлар одатлари, араб қўшинларининг жанг усуллари тўғрисида ҳикоя қилинади.

Халифалик ичида бўлган ички низолар, тож-тахт учун ўзаро курашлар,халифа Умарнинг ўлдирилиши, Алининг халифалик тахтига ўтириши каби воқеалар «Қурайш гўзали», «Ўн еттинчи рамазон» романларида акс этган. «Карбало гўзали» романи халифа Алидан сўнгги қонли урушларга, унинг ўғли Ҳусайннинг Карбалода ўлдирилиши — шиалар билан суннилар ўртасидаги мазҳаб кураши воқеасига бағишланган.
Зайдон арабларнинг Испанияни фатҳ этилиши ва Франтсия чегарасигача етиб бориши воқеаларига «Андалус фатҳи» ва «Шарл (Карл) ва Абдураҳмон» романларини бағишлаган. Шу тариқа Зайдон ислом пайдо бўлганидан кейинги ҳар бир йирик воқеани чуқур, атрофлича ўрганиб, уларни кенг ўқувчилар оммасига етказиш учун роман жанрини танлайди. Унинг «Абу Муслим Хуросоний», «Ар-Рашид синглиси — Аббоса», «ал-Амин ва ал-Маъмун», «Аҳмад ибн Тулун», «Абдураҳмон Ғолиб», «Қайрувон қизи», «Салоҳиддин Айюбий», «Дур дарахти каби романлари шулар жумласидан бўлиб, ВИИ—ХИИ асрлар ўртасидаги даврни ўз ичига олади.

* * *

«Фарғона келини» романи IХ асрда араб халифалигида бўлиб ўтган воқеаларга бағишланган. Роман воқеасини яхшироқ тасаввур қилмоқ учун тарихий воқеаларни бир лаҳза кўз олдимизга келтирайлик.

Халифалик территориясида ИХ асрда халқ ҳаракатлари бошланиб, баъзи бир жойларда авж олиб кетган эди. Халифа ҳукмронлигини даҳшатга солган воқеалардан бири Бобак қўзғолони эди. Бобак Хуррамий Озарбайжон, Арманистон ва Шимоли-ғарбий Эронда бошланган хуррамийлар ҳаракатига бош бўлиб, йигирма йилдан ортиқ курашди. Ҳатто халифа Маъмуннинг (813—833) ҳам бу қўзғолонни бостиришга қурби етмади. Шу билан бир вақтда Мисрда (829—832) қўзғолон кўтарилиб, уни бостириш учун халифанинг ўзи бош бўлиб Мисрга боради, қўзғолончиларни қаттиқ жазолайди. Бу орада ички зиддиятлар ва тахт учун курашлар зўраяди. Халифаликда ҳатто араб қўшинларига ҳам тўла ишонч қолмайди, уларнинг турини ўзгартишга киришилади. Бағдод аъёнлари ва қўмондонларининг доимий фитналаридан хавфсираган халифа, аввало Ўрта Осиёдаги халқлардан қўшин тўплаб, ўз тахтига таянч қилиб олади. Дастлаб бу аскарлар чегара тўқнашувларида асир тушган ҳамда ўша даврда қул бозорларидан сотиб олиб келинган қуллардан, кейинчалик махсус тузилган қўшинлардан иборат бўлди. Булар халифа даргоҳида туриб, пойтахтдаги араб исёнкорларига қарши курашда, уларнинг қўзғолонларини бостиришда хизмат қилган. Бу аскарлар маҳаллий араб аҳолиси билан алоқада бўлмас, ҳатто уларга уйланиш ҳам таъқиқланган эди. Шу боисдан ҳам улар учун Ўрта Осиёдан турк чўрилари сотиб келтириб, бир қисмини уйлантириб ҳам қўйишарди. (Бу ҳолат романда ҳам акс эттирилган).

Халифа булар хизматидан яхши манфаатдор бўлгани учун уларга етарли маош ва мукофотлар бериб турган. Турк аскарларидан тузилган гвардияга кейинчалик шу халқдан саркардалар тайинлаган. Сўнгра ички низолардан қўрққан халифа Муътасим (813—843) янги шаҳар Сомуррони бунёд этиб, турк гвардиясига ўша ерни қароргоҳ қилиб белгилайди, сўнгра пойтахтни ҳам унга кўчиради. Лекин халифа Сомуррода ҳам бора-бора турк қўшинлари ва лашкарбошиларидан хавфсирай бошлайди. Чунки бу гвардия бошлиқлари тож-тахт учун ўзаро курашларга ҳам аралашиб, ўз манфаатларига хизмат қиладиган номзодни қўллашга ҳаракат қила бошлайдилар.
Араб халифалигига кирган бошқа халқлар, ҳокимлар халифалик тахтини сақлаб қолишга уринишган. Чунончи, Ушрусана ҳокими Афшин халифаликнинг энг йирик саркардаси бўлган.

Шу Афшин ёрдамида Муътасим акаси Маъмун ҳам бостиролмаган Бобак қўзғолонини бостиради ва Бобакни Сомуррога келтириб ўлдиради. Афшиннинг ўсиб бораётган нуфузидан қўрққан халифа унинг Бобакни тутиб берганини ҳам ҳисобга олмайди, хиёнатда айблаб ўлдиради. Зайдоннинг «Фарғона келини» романи ана шу воқеаларга бағишланган. Бунда барча тарихий воқеалар, шахслар ўзича қолади. Воқеа Фарғона ҳокимининг қизи Жаҳоннинг Зир-ғом билан севгиси тасвири билан бошланиб, тарихий воқеаларнинг боришига кўра, бу севишганлар бошқа юртларда турли-туман саргузаштларга дучор бўладилар. Жаҳон Бобак қароқчилари қўлига тушиб, воқеа Арманистонга кўчирилади, у ерда хуррамийлар билан халифалик қўшини тўқнашуви тасвирланиб, Бобакнинг қўлга тушиши, қатл этилиши кўрсатилади. Ниҳоят, роман Жаҳоннинг Ироққа Сомуррога келиши, икки севишганнинг бир-бирига етишуви билан тугайди. Тарихни яхши билган Зайдон тарихий асарлар ёзиш, билан қаноат ҳосил қилмаган. У одамларга тарихни бадиий асарлар орқали тарғиб қилишни, уларни тарихдан ўрнак олишга даъват этишни маъқул кўрган. Шу сабабдан роман жанрини танлаган. Бундаги барча қаҳрамонлар тарихий шахслар бўлиб, баъзи бирларигина авторнинг ижодий фантазияси маҳсулидир.

Ёзувчининг ўзи бундай дейди: «Одамларнинг тарих ўқишига ва ундан фойдаланишига энг яхши восита тарихни роман шаклида оммалаштириш эканлигини тажрибада кўрдик. Бунда, хусусан,баъзи бир Европа ёзувчиларида кўрганимиздек, роман тарихдан устун турмаслиги керак, балки тарих романдан устун туриши ва романни бошқариши керак. Бу хил Ғарб ёзувчиларида шундайки, уларнинг туб мақсадлари роман ёзиш бўлиб, уни ишонарли қилиб кўрсатиш мақсадидагина тарихий воқеалардан фойдаланишади. Бунда улар тарихий воқеаларни изоҳлашдан чекиниб, ўқувчиларни адаштириб қўядилар.

Биз эса ўз романларимизда ўтмишдаги тарихий воқеаларга асосланганмиз. Барча қизиқ воқеаларни келтиришимиздан мақсад ўқувчини уларга қизиқтиришдир. Тарихий воқеалар ҳеч ўзгартишсиз, ўзича олинган, севги қиссаларини киритишдан мақсадимиз романи охиригача ўқиб чиқиши учун ўқувчида қизиқиш уйғотишдир».

Автор тарихий романни шундай тасаввур қилган. Ростдан ҳам у тарихий воқеаларни чуқур мутолаа қилган, романдаги йирик шахслар ва улар ҳақидаги тавсифлар, шаҳар кўринишлари, қалъа, дарё, ибодатхоналар, диний эътиқодлар, кийим-кечак, ташқи кўринишлар, маълум халқнинг касб-ҳунарлари — ҳамма-ҳаммаси тарихий китоблардан олинган. Ҳатто буларни шарҳлашда ўқувчи олдида масъулият сезган ва унинг шубҳасидан ҳайиққан Зайдон роман бетларида ўзи таянган манбаларни ҳам келтирган. Шу тариқа роман саҳифаларида машҳур шарқ тарихчиларидан Масъудий, Яқубий, ибн Бутата, ибн ал-Асир, ибн Халликон, ал-Мақдисий, Ёқут Ҳамавий каби номлар ва уларнинг асарлари учрайди.

Зайдон бу романни ёзишдан олдин Ўрта Осиё тарихини, географиясини бирмунча ўрганган кўринади. Лекин шунга қарамай, унинг баъзи маълумотлари роман воқеасидан кейинги даврларга оид маълумотлардир. Ҳатто Ўрта Осиё территориясини «Туркистон» деб аталиши ҳам кейинги асрларга тўғри келади. Зайдон Сирдарёни «Фарғона ташқарисидаги Тошкент дарёси» деб олади, бу ердаги қадимий туркий халқлар тилининг қандай аталишини билмай, уни чиғатой тили деб олади. Ваҳоланки, Чиғатой номи мўғуллар даврида (ХИИИ) юзага келган, романдаги воқеа эса тўққизинчи асрнинг биринчи ярмида юз беради. Бунга муаллифнинг  манбалардан керакли маълумотларни топа олмаганлиги ва бу ўлкаларга саёҳат қилмаганлиги натижаси деб қараш мумкин. Шунга қарамай, Самарқанд, Бухоро, Ушрусана, Тошкент,Фарғона, Озарбайжон, Арманистон, Табаристон, Шом, Юнон, Антокия, Латакия, Константинопол каби бир қанча шаҳарлар ҳақида маълумотлар берадики, бу ҳол ўқувчиларнинг маълумотини кенгайтиришга хизмат қилади.

Зайдон ўз даврининг илғор кишиси эди. У тарихий воқеаларни роман шаклида шарҳлашда янги, ўзига хос йўл топди, уларнинг қизиқарли, саргузаштли бўлишини таъминлади.

Жўржий Зайдоннинг «Фарғона келини» романи араб мамлакатларида кўп тарқалиб, жуда кенг нашр этилган, форс тилига ҳам таржима қилинган эди. Бу асар биринчи марта арабчадан ўзбекчага таржима қилиниб, ўқувчига тақдим этилмоқда. Таржимон Шоикром Шоисломов араб тилини мукаммал билади. У илгари араб адабиётидан баъзи нарсаларни таржима қилган бўлса- да, лекин «Фарғона келини» таржимоннинг биринчи йирик таржимасидир.

Жўржий Зайдон
ФАРҒОНА КЕЛИНИ
Биринчи қисм

221 йил[1]. Фарғоналиклар янги йилни кутишга ҳозирлик кўрмоқда. Ҳамма уй кўтариш, ясатиш, ҳовли тозалаш, супуриш-сидириш билан овора. Улар ўз томлари тепасига туғ осиб, дарвозалар устига гулдасталар тикишмоқда. Бу ишлардан қутулганлар эса ўзларига ва бола-чақаларига ки¬йим-кечак, олти кунлик байрамга етарли қанд-қурс, ҳолва, тансиқ емиш харид этиш учун гала-гала бўлиб бозорга йўл олишарди.

Қайси ҳовлига кирманг, ҳаммасида аёллар ўчоқ ва тандирларга ўт қалаб, хонаки таом ва анвойи ширинликлар тайёрлаш тараддудида. Улар ювиниш учун сув иситишади. Уй ходимлари эса хожаларининг кичкинтойларини ясантиришади, овқат пиширишга ёрдамлашади, байрамга атаб ёпиладиган нонларнинг хамирини қоришади.

Янги йилнинг буғдойи баракали бўлсин деган умидда янги буғдой унидан нон ёпиб, байрам куни бўлишиб ейиш таомил бўлиб қолган. Байрам кунлари улар янги ақчаларни ишлатишар, кумуш идишларда бир-бирларига янги дон, тухум ва янги мева туҳфа этишарди. Бозор расталари ўша кунларда эртадан-кечгача очиқ, эркаклар ва ёш-яланглар билан лиқ тўла бўлади. Кишилар бозордан харид қилган совға-саломларини саватга солган, тугунчак қилиб боғлаб олган, ёки от-ешаклар устига юклаганча ё уйларига — бола-чақалари олдига, ёки ибодатхоналардаги мажусий[2] бошлиқларга олиб боришмоқда. Ҳамма оёғи олти, қўли етти бўлиб, шошганча борарди.

Агар сиз шаҳар ўртасидаги катта қўрғонга чиқиб, ундан Фарғона атрофига қарасангиз, қоғозга чизилган харитага ёки рангли суратга ўхшаган бир манзарага кўзингиз тушади. Негаки, қўрғон атрофидаги икки бинони истисно қилганда, қолган иморатларнинг ҳаммаси кесак деворли, бир-бирига ўхшаш пастқам уйлар эди.

Ўша икки бинонинг бири оташхона — мажусийлар топинадиган катта бино. У ерда ҳали ҳам оташпарастлик давом этарди.

Савлати зўр бу бино шаҳардаги бошқа биноларга қиёс қилинса, гуллар ўртасидаги баланд хурмо дарахтига ўхшаб кўринарди. Унинг тепасидаги шамолда ҳилпираб турган яшил байроқлар тоза ипакдан бўлиб, ҳар бирининг узунлиги ўн газча келарди.

Иккинчи бино эса марзубоннинг[3] уйи. «Марзубон» дегани қадимий форс тилида «ҳоким» деган маънони билдиради. Уй атрофи турли мева дарахтлари экилган катта боғча. У ерда, шаҳар қўрғонининг орқа томонида, узунасига кетган дарахтлар, токзор ва гулзорлар кўзга ташланади. Улар ичида зилол ариқлар шилдирайди. Дарахтларда қушлар сайрайди…

Шаҳар халқи ҳаракатда экан, зўр тантана билан кўчани чангитиб келаётган арава уларнинг диққатини ўзига жалб қилди. Дафъатан қараган кишига у арава эмас, балки катта уйга ўхшаб кўринарди. Арава тепасида нақшинкор ёғочларга ўрнатилган кумушдан ясалган, зарҳалли бир қубба. Унинг ўртасида эса кўк ипакдан тикилган гулдор пардалар ҳилпирайди. Аравага қўшилган икки дулдул отнинг устига кимхоб ёпқич тўшалган. Қўлида қамчи ушлаган аравакаш улардан бирига миниб келмоқда. Арава ёнида эса бир неча ғулом келишарди. Арава устига ёпилган парда унинг ичидагиларни кўришга имкон бермасди. Аммо у арава кимники эканини Фарғонада яшовчи ҳар бир киши билади. У ҳокимнинг араваси бўлиб, шаҳарда ундан бўлак ҳеч кимда бундай арава йўқ эди.

Бу аравани ҳокимга кавказлик черкас хотинининг қариндоши туҳфа қилганди. Ҳокимнинг ўзи эса форслардан эди. Кавказда бекаларнинг саёҳатга ёки шаҳарга чиққан вақтда тушиб юриши учун шунақа махсус арава тайёрланарди. Унда бекалар учун сафарда керак бўладиган ҳамма анжом— ҳатто озиқ-овқатларгача ҳозирлаб қўйилган бўларди.

Олдиларидан ўтаётган бу ҳашаматли аравада ўтирган маликани кўришга фарғоналикларнинг ҳаммаси — ёши ҳам, қариси ҳам ошиқарди. Малика ҳар сафар кўчадан ўтаркан, пардани оҳиста кўтариб, кўзи тушган кишилар билан саломлашарди. Нозик табассуми, шўх боқиши, ҳусни ва донолиги билан ҳаммани ўзига мафтун қилган у малак ҳокимнинг қизи эканини ҳамма биларди.

Аммо бугун негадир ҳокимнинг қизи арава пардаларини кўтармас, аравакаш эса отларни тез йўрттириб борарди. Кўчадан ўтаётган кишилар аравакашнинг отларни бу қадар тез ҳайдашидан унинг шаҳар ташқарисига чиқмоқчи эканини англашди. Арава орқасига икки от боғланган бўлиб, улар эгарланган бўлса ҳам, устида одам йўқ эди. Улардан бирининг эгари устига ўқ ёй тўлдирилган бир идиш юкланган. Бу от, аравада келаётган ҳоким қизининг оти эканини одамлар дарров пайқаб олишди. Чунки маликанинг худди шу отни миниб эркаклар кийимида овга, пойгага чиқиш одати борлиги кишиларга аввалдан маълум эди. У икки отнинг кетида ов пайтида хизмат қиладиган ғуломлар, итлар ва қоплонбоқарлар келишмоқда. Фарғоналиклар учун бу унчалик қизиқ томоша эмас, чунки ҳокимнинг қизи овга ишқибоз эканини, моҳир овчи эканини улар билишарди. Лекин нима сабабдан у худди бугун — байрам куни овга отланганини билолмай ҳамма ҳайрон эди.

Кўчада турганлар орасида икки киши бор эдики, уларнинг бири фарғоналик, иккинчиси эса қўқонлик савдогар. Қўқонлик савдогар фарғоналикнинг қариндоши бўлиб, янги йилни кутиб олиш учун келганди. Бунақа нарсаларни у илгари кўрмаганди. Шу важдан у: — Бунчалик тантана билан кетаётган ким бўлди? — деб ёнидаги ўртоғидан сўради.
— Бу ҳоким Таҳмознинг қизи Жаҳонбеканинг ваҳимаси. Илгари эшитмаганмисиз?
— Бу шаҳарда жуда бадавлат бир ҳоким яшайди, унинг ёлғиз соҳибжамол қизи бор деб эшитгандим. Унинг шу биттагина қизидан бўлак фарзанди йўқми?
— Бор, суюқ оёқ, бадбашара, кўса бир ўғли ҳам бор, лекин у қизига бир мисқол ўхшамайди, — деди фарғоналик ўртоғи.
— Ҳоким, албатта, шу шаҳарлик бўлса керак?
— Йўқ, келгинди, бундан ўттиз-қирқ йил муқаддам, қирчиллама йигитлик чоғида, араб мусулмонларидан қочиб бу ерга келиб қолган. У форснинг аллақайси қитъасида ҳоким бўлиб, кўп қийинчиликларни бошидан кечирган экан. Ота-боболарининг динидан чиқишни истамай, мол-мулкини йиғиштириб, шу ерга келиб қолган.
— У ростдан бадавлатми? — сўради яна қўқонлик меҳмон.
— Ҳа, мол-мулки беҳисоб, Фарғона ташқарисида, Тошкент дарёси қирғоғидаги дарахтзорларнинг ҳаммаси уники. Уй-жой, олтин-кумуш ва жавоҳирларни айтмайсизми? Келинг, қўйинг уни, яхшиси, бозорга бориб бир қўй олайлик-да, бола-чақамизга сўйиб берайлик, — деди фарғоналик савдогар.

Аммо унинг қўқонлик ўртоғи ҳар нарсага қизиқадиган одам бўлгани учун дўстининг маслаҳатига унамай, саволини давом эттиради:
— Бу бека шундай кунда саёҳатга чиқишига боис не экан?

Ўртоғи кулиб:
— Бўлмаса, у ҳам бизнинг аёлларимизга ўхшаб уйда хамир қориб, нон ёпиб, овқат пишириб ўтирсинми? У отасининг уйида ўзи бек, ўзи хон, дегани деган, айтгани айтган, дўстим. Бир неча йил бўлди, онаси вафот этган. Отаси шу қизининг кўнглига қараб бошқага уйланмай келяпти. Қизини жуда яхши кўради у. Қизини шунақанги эркалатадики, худди ошиқ-маъшуқ дейсан.
— Йўқ, уни уйда ўтириб хамир қорсин, овқат пиширсин деётганим йўқ, — деди қўқонлик ўртоғи, — лоақал байрам куни совға-салом билан отасини кўргани келганларни кутиб олиш учун уйда ўтирса бўларди.

Дўсти унинг сўзини бўлди:
— Эй, оғримаган бошимга олтин исирға, яхшиси, бозорга борайлик-да, оладиган қўйимизни танлайлик.

Дабдабали арава икки кишининг ёнидан ўтиб, шаҳар чеккасига йўл олди, ундан ҳам ўтиб, боғчалар томон бурилди-да, ҳокимга қарашли катта ер олдига бориб тўхтади. Бу аравани кутиб олишга одатланган ҳокимнинг корандалари бу сафар ҳам югуриб, унга пешвоз чиқишди. Арава тўхташи билан аравакаш отдан ирғиб тушди-да, унинг жиловидан ушлади. Беканинг қўлидан ушлаб тушириш учун ғуломлардан бири арава ёнига чопди. Маржон исмли чаққон ва уддабурон бир ғуломни бека ўзига яқин тутарди. У арава олдига келди-ю, лекин пардани кўтаришга юраги бетламай туриб қолди. Беканинг ўзи эса на пардани кўтарар ва на арава ичидан бошини чиқариб қарарди. Бека хизматида арава ёнида келган ғуломлар ҳам, унинг истиқболига чиққан корандалар ҳам Жаҳоннинг аравадан тушишини сабрсизлик билан кутишарди. Бека ҳадеганда аравадан тушавермагач, улар бесаранжом бўла бошлади. Беканинг қашқа оти эса одамдан кўра ҳам тинчсизланиб, оёғи билан ер депсир, гўё ўз эгасини чақиргандай ёки, у тезроқ чиқа қолсин, дегандай зўр бериб кишнарди. Отбоқар ҳар қанча уринса ҳам, уни тинчита олмасди. Ниҳоят парда кўтарилди-да, ичидан эллик ёшлар чамасидаги жуда салобатли, узун-мўл кийимли, бошидан тортиб бўйнигача катта рўмол ўраб олган бир аёл аравадан тушди. Бу аёл Жаҳоннинг оқсочи, сирдоши ва маҳрами Ҳайзурон эди.

Ҳайзурон ерга оёғини қўйиб бекасини аравадан тушириш учун унга қўлини чўзди. Жаҳон аравадан тушаркан, ҳамма унинг дилларга ўт туташтирадиган ҳусн-жамолини кўришга ошиқарди. Ўша куни у ов кийимларини, яъни узун шим, орқа этаги очиқ узун камзул ва устидан яна ипак кимхобдан тўнга ўхшатиб тикилган ридо ташлаб олганди. Бошида эса қийиқчага ўхшаган, чаккасини қошларигача бекитган бир рўмол. Офтоб урмасин учун елкасига унинг пешини тушириб ҳам олганди. Шамолда кийими кўтарилиб, юзидан бошқа аъзолари кўриниб қолишидан эҳтиёт қилиб, у ридоси устидан белини ҳам боғлаб олганди.

Жаҳон узун бўйли, барваста бўлиб, чеҳрасида салобат, соғломлик ва ҳусн барқ уриб турарди. Унинг шаҳло кўзлари шунақанги боқардики, сеҳр-жоду бундан ортиқ бўлмас.

Жаҳонга бир қараган ёки у билан сўзлашган ҳар қандай одам ақлу ҳушидан бегона бўлар, ўзини йўқотиб қўяр, тили калимага келмай қоларди. Бутун инон-ихтиёрини Жаҳонга берарди-ю, бир ўйинчоқ каби қизга бўйсунишдан бошқа чораси қолмасди.

Жаҳоннинг овга ёки бирор саёҳатга отланаётганини эшитганлар бир кўриб қолиш учун йўлига пешвоз чиқар, унинг кутиб турганлар билан табассум аралаш саломлашиб ўтиши одамларни ўзида йўқ хушнуд этарди. Аммо бугунги ҳолат тамоман ўзгача эди. Қизнинг чеҳрасидаги ғам кўланкаси, табассуми билан яширмоқчи бўлаётган кўзларидаги ёш одамларни ҳайратда қолдирди.

Жаҳон юзидан пардасини кўтариб, бўйнини очганини, сочини ташлаб уйда юрганини кўрсанг, унинг қанчалик шижоатли ва довюрак эканлигини пайқайсан. Дастлаб қараганда унинг асли зоти форслардан бўлган отасига жилла ҳам ўхшамаслигидан таажжуб қиласан киши. Лекин унинг онаси черкас эканини билдингми, табиийки, бу таажжуб йўқолади-да, қиз онасига тортганлигига қаноат ҳосил қиласан. Онасидан унга ташқи қиёфагина эмас, балки черкасларга хос куч-қувват, шижоат, эрксеварлик, чавандозлик ва овчилик каби хислатлар ҳам ўтганди. Зийраклик, ўткир ақл каби фазилатлар унга отасидан ўтганди. Мана шундай фазилатлари туфайли у ҳуснда ҳам, сиполикда ҳам замонасининг баркамол қизи бўлиб етишган ҳамда фарғоналикларнинг муҳаббат ва ҳурматини қозониб, улар ўртасида «Фарғона малаги» деган ном олган.

Жаҳон аравадан тушди. Кўришиш иштиёқида ўзини кутиб турганларга кўзи тушиши биланоқ, қалбидаги изтиробларни сездириб қўймаслик учун дарров уларга салом берди. Кейин маҳрамига қараб, ёқимли овоз билан:
— Ойи, отим қани? — деди. Қиз ёшлигидан зўр меҳр билан тарбият қилгани учун уни севиб, эркаланиб «ойи» деб чақирарди. Жаҳон дилидаги гапларни ҳамиша шу аёлга айтар, ундан ҳеч қандай сирини яширмасди.

Жаҳон аравадан тезда тушавермаганининг боиси ҳам муҳим бир иш устида маҳрами билан келишиб олмоқчи бўлганида эди.

Ҳайзурон отбоқарни имлади, у рақс тушаётгандай ўйноқлаб турган отни Жаҳонга кўндаланг қилди. Жаҳон жилмайиб, астагина отнинг пешанасини силади. Отнинг пешанасида шерни эслатувчи бир неча оқ ёл бўлгани учун қиз уни «шер» деб атарди.

Пешанасини силаётган одамни таниган от думини силкиб, оёқлари билан ер тепа бошлади.

Ҳайзурон қўл қовуштириб тик турганларга қаради:
— Сайидамиз овга кетяптилар, сизлар арава билан бу ерда қолиб, таом тайёрлаб турасизлар. Орангиздан чопқир икки киши орқамиздан юрсин. Қилинган овни олиб келишади.

Шундан кейин Жаҳон лип этиб ўзининг қашқа отига миниб олди. Ҳайзуроннинг отбоқари Фируз бекасига отини кўндаланг қилди-да, уни миндириб қўйди.
— Энди сен орқангга қайтиб, ўша икки киши билан борасан, — деди Ҳайзурон Фирузга қараб.

Бориши керак бўлган икки кишининг бири Маржон эди.

Ҳайзурон отга қамчи босиб, сайидаси Жаҳоннинг отига етиб олди-да, иккаласи ёнма-ён кета бошлади. Жаҳон камонни елкасига тақиб олган, ўқдони эса эгар қошига осиғлиқ эди. Текис ернинг кўп қисмига экин экилган. Узоқ-узоқдан шаҳар теварагидаги тоғлар кўринарди.

Одатда Жаҳон овга чиққанда қоплон ва итбоқарларни бирга олиб юрар, кийик, ёввойи эшак ва тоғ эчкиларини тоғ оралиғидаги йўллар ва водийларда овларди. Бугун кишилардан холи бўлиш мақсадида ҳеч кимни ўзига ҳамроҳ қилмади. Унинг «Овга чиқаман» дегани бир баҳона эди, холос.

Жаҳон билан Ҳайзурон иккаласи кўз кўриб, қулоқ эшитмайдиган холи бир ерга етганларида, Ҳайзурон меҳрибонлик билан Жаҳонга қаради-да:
— Мана энди икковимиздан бўлак ҳеч ким йўқ, сенинг ҳам, онангнинг ҳам махфий сирларини ҳеч кимга изҳор қилмаганим ва қилмаслигим ўзингга аён. Нега бунчалик паришон эканинг сабабини энди менга айтгин, — деди.

Жаҳон қаттиқ хўрсинди-да:
— Ойи, қўйинг, шу гапни сўраманг. Озгина бўлса ҳам кўнгил очиш учун овга чиққанман, — деди.
— Мени ростдан ҳам ов қилиш учун чиқдим, деган гапингга ишонади деб ўйлайсанми? Ахир шу баҳона билан холи жойи топиб суҳбатлашишимиз кераклигини сенга айтган ўзим-ку, ёки дилингдаги гап менга маълум эмас деб ўйлайсанми? — деди Ҳайзурон кулиб.

Жаҳон Ҳайзуронни чалғитмоқчи бўлди:
— Дадам бир неча йилдан буён дардга чалиниб ётганини кўриб-билиб туриб ҳам юрагим сиқилишидан ажабланасизми? Табиб унинг шифо топиб кетиши амри маҳол деганини ўзингиз эшитгансиз-ку, ахир. Агар отамга бирор гап бўлса, мен ёлғиз қоламан. Бу ерда ҳеч кимим йўқ. На отамнинг форс мамлакатидаги қариндош-уруғларини, на онамнинг Кавказдаги уруғ-аймоқларини танимасам. Қандай… — деди-ю хўрлиги келиб нафаси ҳалқумига тиқилдида, сўзини давом эттира олмади.
— Сайидам, ҳоким энди бетоб бўлганлари йўқ-ку, у кишининг дардларидан аввал ҳам ташвишланиб юрардинг, лекин бугунгидай сиқилмасдинг. Яшириб келаётган гапингни мен яхши биламан, — деди Ҳайзурон.

Жаҳон ажаблангансимон унга назар ташлаб, кўнглини билиб олиш мақсадида қаттиқ тикилди. У дилидаги гапни яширишга қанча уринмасин, юзлари қизариб, икки кўзи чақнаб бораётганини Ҳайзурон сезиб турарди:
— Ҳа, сирингдан воқифман, лекин сен уялиб, уни яширмоқчи бўлиб юрибсан. Мана мен ҳозир дилингдаги ҳаёни юзингда кўриб турибман, — деди.

Жаҳоннинг юзига қон югуриб, қизил гулдек очилиб кетди ва кўзлари яшиндек чақнаб, юрагида қайнаб турган севги ҳарорати сиртга тепди.

Киши ўз кўнгил сирини қанча яширмасин ёки яширишга уринмасин, унинг кўзларидан кўнглидагини уқиб олиш мумкин. Кишининг ўзи бир гап айца-ю, тили бошқа гапни айца, тилиники эмас, кўзиники тўғри чиқади, албатта. Xусусан Жаҳонга ўхшаган сезгиси нозик ва меҳри зўр кишиларда кўзнинг гапи сўзсиз тўғри келади. Жаҳон катта юрак, қалб ва катта ақл эгаси эди. Лекин шу пайтда аёлларга хос кўнгли бўшлик устун келиб, бошини ерга эгганча жим турарди.

Ҳайзурон сўз бошлади:
— Бу сирдан воқиф бўлганимга ажабланмасанг ҳам бўлади. Менгина эмас, бутун сарой аҳли бу сирни билади. Фақат отанггина билмайдилар, холос.

Саройдагилар унча-мунча ҳайиқади, бўлмаса, уни отангга етказишган бўларди. Очиғини айцам, бундай қилишларига мен рухсат этмадим.

Жаҳон отининг ёлини тузатиб туриб, бирдан:
— Акам Сомон-чи, у ҳам бу сирдан воқифми? — деди.

Ҳайзурон Сомоннинг номи тилга олинишидан аччиғланди:
— Қуруқ қолармиди ўша. У ҳамма нарсадан хабардор. Оёқ олишини мен аллақачон сенга айтган эдим-ку.

Ҳайзурон Жаҳоннинг акасига кўнгил бўшлик қилаётгани учун койимоқчи бўлиб турувди, буни сезган Жаҳон унинг гапини бўлди:
— Акам Сомоннинг ножўя хатти-ҳаракатларини сезиб юраман, лекин нима қилай: якка-ю ягона акам. Унга айб қўйишга юрагим чопмайди. Акамнинг баъзи қилиқлари ёқмаса ҳам, менга анча меҳри борлигини сезиб юраман. Лекин шунда ҳам ҳар хил сирларга аралашиб юриши менга маъқул эмас. У менга сир сандиққа ўхшаб кўринади. Кўпинча у кун бўйи аллақаерларда дайдиб юради. Бутун Фарғонани изласанг ҳам уни топиб бўлмайди. Келганидан кейин «қаерда эдинг» деб сўрасак айтмайди, ёки мужмал бир жавоб қилиб кетаверади. Баъзи миш-мишларга қараганда, у шаҳардаги оташхона бошлиғи билан кўпинча хуфия суҳбат қилармиш. Унинг ичидан пишган ва ҳийлакорлиги сир эмас.
— Фикримча, бу оташхона бошлиғининг Бобак[4] Xуррамий бошлиқ махфий жамият кишилари билан тили бир бўлса керак. Бобак шу қадар кучга эгаки, мусулмонлар халифаси ундан қўрқиб қолди. Аканг Сомон шу жамият аъзоси бўлса ҳам ажаб эмас. Майли, ҳечқиси йўқ, хуррамийлар ҳокимиятни форсларга олиб бериш ва мусулмонларга қарши жанг қилиш тадбирларини кўришмоқда, — деди Ҳайзурон.
— Акам Сомонни бенуқсон демайман, лекин нима қилайки, акам-да. Келинг, қўйинг, ўша ҳақда гаплашмайлик.

Бу қиз ўз акасининг шунчалик бемаънилигини, нияти бузуқлигини сезгани ҳолда яна ундан яхшилик кутиб юришидан ажабланган Ҳайзурон кўзларини ерга тикканча бир оз хаёлга чўмди, кейин бу баҳсни тўхтатиб, аввалги ҳангомани давом эттира бошлади:
— Xўш, хаёлингни паришон қилган, кўнглингни банд этган гапни ҳали ҳам айтиб бермайсанми?

Мураббияси олдида ўзини ожиз сезгани Жаҳонга қаттиқ таъсир қилди. Унинг нафсонияти ғолиб келди:
— Ойижон, мени ожиза деган фикрингиздан қайтинг, шундай деб ўйласангиз, янглишасиз. Паришонлигим сабабини билсангиз, қани ўзингиз айтиб беринг-чи.

Ҳайзурон гапни қисқа қилиб қўя қолди:
— Паришонлигингга сабаб — Зирғом.

Зирғом номини эшитган замон Жаҳоннинг юраги қинидан чиқаёзди, юзларига қон югурди, кўзлари чақнади. Буни кўрган Ҳайзурон: «Қизгинам, энди бўйнингга ола қол, Зирғомни севишингни кўзларинг айтиб турибди», — деди.

Зирғомни севишимга Ҳайзурон қандай қараркин. Маъқуллармикан-йўқмикин, деб Жаҳон унинг раъйини билмоқчи бўлиб, индамай турарди.

Ҳайзурон ўз фикрини баён қилди:
— Зирғом ўктам йигит, шижоатли, ботир йигит. Фарғона ва Форс мамлакатларида беназир йигит.
— Xўп, унинг ботир ва ўктам йигитлигини билар экансиз, унинг тўғрисида яна нималар биласиз? — сўради Жаҳон.

Ҳайзурон дилидаги гапни айтмоқчи бўлди-ю, лекин Жаҳонни ўйлаб, бир лаҳза жим қолди. Олдинги гаплардан анча дадилланган Жаҳон секингина қайта сўради:
— Ойи, ҳеч нарсани андиша қилмай, фикрингизни очиқ айтаверинг.
— Зирғомнинг насл-насабини ҳисобга олинмаганда, ундан муносиб йигит йўқ. Унинг насл-насабини, отаси кимлигини Фарғонада ҳеч ким, ҳатто унинг ўзи ҳам билмайди.

Жаҳон камонини ўйнаганча Ҳайзуронга қаради:
— Зирғом тўғрисида одамлар нима дейишади?
— Зирғом шижоатда, саховат, ҳуснда, олиҳимматлик ва сиполикда сара йигит, деб мақташади-ю, лекин насабига келганда бирор гап айтолмай, бир-бирларига қарашади, — сўз бошлади Ҳайзурон, — онаси уни қўлда кўтариб Фарғонага келган вақти менинг ёдимда. Ўшанда у келишгангина жувон эди. Фарғоналиклардан бир нечтаси унга совчи бўлди, киши қўйди, лекин у «йўқ, эр қилмайман, боламни катта қиламан» деб унамади, камбағал бўлишига қарамай, боласини яхши парвариш қилди. Кейин жаноби ҳоким — сенинг отанг ундан хабар топиб, ўз ҳузурларига чақиртирдилар. Унинг бошидан нималар кечганини суриштирганларида, аввалига айтмади-ю, кейин айтган гаплари мана бундай бўлди: «Мен ёш қизча эканман, турклар саҳрода онамнинг бағридан тортиб олиб, Ироққа келтириб сотишган экан. Кейин бир ироқлик қулфуруш уйида тарбияланиб, катта бўлдим. Тақдир экан, охири бориб ўша ерлик бир кишининг қўлига тушдим. У мени қулликдан қутқарди-ю, ўзига хотин қилиб олди. Қорнимдаги бола туғилмасдан у киши вафот этди. Бола туғилгач, ҳамма нарсадан воз кечиб, бор-йўғимни шунинг тарбиясига бағишладим».

Отанг жаноби ҳоким унинг гапларидан қаноатланмадилар шекилли, синаб кўриш учун «Сарой аъёнларидан биттасига сени узацам, нима дейсан» деганларида, у эътироз билдирди. Шунда ҳам у кишининг шубҳалари тарқамади. Кейин уни ўз саройлари ёнига жойлаштириб, бутун рўзғор-тирикчилигини бут қилиб бердилар. У яхши чевар эди. Саройдаги бошқа хизматкорлар қатори ишлаб юриб, кўзи дардга чалинди. Шу касал баҳона бўлиб, кўздан айрилди, ишга ҳам ярамай қолди. Шундан кейин отангнинг уйида қолиб кетди. Бу ёғини ўзинг ҳам биласан.

Зирғом улғайгач, от минишни, камон отишни ўрганди. Унда зўр қобилият пайдо бўла бошлади. Шундан кейин отанг — жаноби ҳоким уни ўзларига содиқ маҳрам қилиб олдилар. Уни жуда яхши кўрар, истеъдодига қойил қолар эдилар.

Бир неча йил бурун халифа Муътасим бу томонлардан турклар, фарғоналиклар, ушрусанликлардан аскарликка одам сўраган вақтда Зирғом ҳам ихтиёрий равишда ёзилиб, Бағдодга кетди.

Сен яшириб юрган ораларингиздаги муҳаббатни ўша вақтдаёқ сезган эдим. Аммо унинг қандай қилиб сендан кўнгил узиб, Бағдодга кетганидан ҳайрон эдим. У бечора насл-насаб ва мартабада ораларингизда осмон билан ерча фарқ борлигини ўйлаб, «Мен қаерда-ю Жаҳонга эришиш қаерда», деб умид узган бўлса керак-да.

Ҳайзуроннинг сўзларига диққат билан қулоқ солиб ўтираркан, Жаҳон: «Одамнинг одамлиги шундай пайтларда маълум бўлишини билгани учун у Муътасимнинг хизматига боришга бел боғлаган. Сиз айтгандек, «Мен қаерда-ю, Жаҳонга эришиш қаерда» деб умидсизлангандир бечора. Аммо мен уни ўзимдан аллақанча афзал кўраман. Киши ер-суви, уй-жойи ва мол-мулки билан эмас, балки фазилатига қараб, эл-юрт ўртасидаги обрўсига қараб баҳоланади. Сиз ўзингиз ҳам, бошқалар ҳам унинг ажойиб хислатларини мақтаб гапириб юрасизлар-ку, ахир. Унинг аскарлик хизматида шараф топишига мен аминман. Турли жойлардан келтирилган қулларни халифа сотиб олиб тарбиялагани ва аскарликка олгани, кейинчалик улар ўз маҳоратларини кўрсатиб, қўмондонлик вазифаларигача кўтарилганини кўп эшитганмиз. Шундай экан, Зирғомнинг фазлу фазилатлари маълум-ку! Унинг қобилияти ўзингизга ҳам, менга ҳам аён-ку!»— деди.

Жаҳон бу гапларни қаттиқ ишонч билан, тилини бийрон қилиб сўзларкан, юрагида муҳаббат алангаси авж олаётгандай бўларди. Жаҳоннинг гапларини эшитган Ҳайзурон унинг Зирғомга чиндан ҳам кўнгил берганлигига яна ҳам қаттиқроқ ишонч ҳосил қилди. Жаҳонни бу раъйидан қайтаришга сўз тополмай, деди:
— Зирғомнинг Муътасим аскарлари орасида юқори мартабага эришувига ҳеч бир шубҳа йўқ, албатта. Лекин бош қўмондонликка эришгани билан ҳам киши Фарғона малагига муносиб бўла қолмайди. Сенга амирлар совчи қўйиб туришибди.

Ҳайзурон Жаҳоннинг кўнгли учун ёки уни мақташ учун эмас, балки бор гапни айтган эди. Жаҳонни жавоб қайтариш ниятидан чалғитиш учун Ҳайзурон гапни ата¬йин бошқа ёққа буриб: «Қизим, мен жуда чарчадим», — деди-да, ён томонга қаради, ҳар гал Жаҳон келиб, ов қилиб кетдиган водийлар яқинидаги бир тепаликка кўзи тушди. Ўша тепаликка ишора қилиб: «Шу ерга бориб озгина дам олсак, нима дейсан? Кейин отга миниш қочмас. Сен ёшсан, сафар машаққатлари менга оғирлик қилади», — деди. «Жуда яхши бўлади», — унинг таклифини маъқуллади Жаҳон. Ҳар икковлари отдан тушиб, тепа томон йўл олишди. Отбоқар орқадан етиб келиб, иккала отни бир чеккага етаклаб, устидаги намат ёпқични олди-да, тепаликдаги ясси бир тош устига тўшаб берди. Жаҳон билан Ҳайзурон унинг устига ўтириб олгач, отбоқар отларини ўтлатгани кетди. Икки хизматкорга қараб Жаҳон: «Водийга кириб, овдан даарак олиб чиқинглар», деб жўнатиб юборди.

Зирғомнинг Мактуби

Ҳайзурон Жаҳонга қаради:
— Сайидам, гапимга нима дединг?
— Мени шунчалик муболаға билан баланд кўтаришингиз ва севиб мақташингиз бежиз эмас, чунки мен қизингизман. Ҳар бир она ўз қизини мақташга тушиб кетганида, «уни талашиб подшоҳлар бир-бири билан жанг қилишяпти», дейишдан ҳам тоймайди.
— Мен, ҳақиқатни, рост гапни айтдим. Манаман деган Эрон шоҳлари розилигингни кутишаётгани ёлғон эмас-ку ахир?

Жаҳон елкасини қисди. Бу гапларга ишонгиси келмасди:
— Эрон шоҳлари-я? Тавба, ҳозир уларнинг подшоҳлари бор эканми?

Жаҳон ўзининг қанчалик юқори мартабали қиз эканини тушуниб олиш пайти яқинлашаётганидан Ҳайзурон ўзида йўқ севинди. Зотан, у бор гапни айтаётган эди.
— Сайидам, елкангни қисма, эронларда шундай улуғ шоҳлар борки, улар бугун-ерта Xусравийлар ҳокимиятини қайта тиклайдиган бўлиб туришибди. Табаристон ҳокими Мозиёрни, Ардабил ҳокими Бобак Xуррамийни билмайсанми? Минг-минглаб қаҳрамонлар бу шавкатли амирларнинг фармойишида. Лекин шунга қарамай, Фарғона малагига тиз чўкиб, унинг бир карами учун жон олиб-жон беришмоқда.

Жаҳон, ечилиб ўтлаб юрган қашқа отига назар ташларкан, Ҳайзуроннинг гапи ёқмагандек бош силкиди-да:
— Ойи, шоҳларингизни бошимга ураманми, менга Зирғомдан бўлак ҳеч ким керак эмас, Мозиёрни, Бобакни не қилай? Ардабил ва Табаристон билан бизнинг юрт орасида қанча кунлик масофа бор?
— Гапимга ишонмасанг, Бобак Xуррамий кимлигини, нияти нималигини аканг Сомондан сўра, — деди Ҳайзурон.

Жаҳон ўзини қўлга олди-да:
— Акам шунақа бир кишини ҳадеб мақтаётганини эшитгандим шекилли, лекин ўзингиз биласиз-ку, унинг ҳеч бир гапига ишонмайман. Бу гапга эътибор берганим ҳам йўқ, негаки, ҳеч ким Зирғомнинг ўрнини боса олмайди, амир ва подшоҳларни унинг тирноғига ҳам олмайман, — деди.
— У мамлакатларни узоқ десанг, мана қўшнимиз Ушрусананинг амири Афшин-чи? У ҳозир Бағдодда ҳамма мусулмон аскарларнинг бош қўмондони. У яқинда отангни кўргани келади. Отанг ўзлари янги йил байрамида келиб кетгин, деб унга хат ёзганлар, — деди Ҳайзурон.

Ҳайзурон билан шу чоққача бемалол гаплашиб ўтирган Жаҳоннинг Афшин номини эшитиши билан хаёли қочди, туси ўзгарди, юрагига ғашлик тушди. «Бўлди, унинг отини сира ҳам атаманг», — дегандай қўлини силтаб, Ҳайзуронни гапдан тўхтатди.

Ҳайзурон яна гап бошламоқчи эди, Жаҳон норози оҳанг¬да: — Қўйинг, уни гапирманг, номини эшитишга тоқатим йўқ. Сиз сезиб юрган хафалигимнинг боиси ҳам худди ўшанинг ўзи. Унинг яқинда Фарғонага келишини, янги йил байрамини бизда ўтказишини эшитиб, ўзимни қўйгани жой тополмаяпман. Байрамни бошқа бирор узоқроқ ерга бориб ўтказиш қўлимдан келса, албатта шундай қиламан, — деди.

Жаҳон Афшинни шу қадар ёмон кўришидан ажабланган Ҳайзурон:
— Афшин сенга бирор ёмонлик қилганмиди? — деб сўради.
— Йўқ, менга ёмонлик қилмаган, бир оғиз гапирган ҳам эмас. Лекин у отамнинг зиёратига келганидан буён ёмон кўриб қолганман, афтига қарагим келмайди. Ким ҳақида нима деб ўйласам, худди шу ўйлаганимдек бўлиб чиқаверади. Бунга ўзим ҳам ҳайронман.
— Таажжуб, — деди Ҳайзурон, — Афшин Зирғомнинг бошлиғи эканини, Зирғомнинг мақсади мусулмон аскарлари орасида шуҳрат қозониб, Афшин қўмондонларидан бири даражасига кўтарилиш, унинг байроғи остида бўлиш эканини билмайсанми?
— Йўқ, ойижон, Зирғом Афшинга тобе эмас, у халифа қоровулларининг бошлиғи, — деди Жаҳон. Ҳайзуроннинг чеҳрасида ҳайронлик аломати зоҳир бўлди.
— Шу сўзларинг ростлигига ўзинг тўла ишонасанми?

Жаҳон унга тикилиб, табассум қилди:
— Ҳа, албатта, менинг унга ишончим сизнинг подшоҳлар менинг висолимга етишолмай юрганига ишончингиздан ҳам зўрроқ, — деди-да, қўлини чўнтагига тиқиб:
— Анча бўлди, ундан хат олгандим. У яқинда Фарғонага келишини ёзган. Лекин нима учундир ҳануз дараги йўқ, — деди.

У хатни чиқариб: «Мана ўзингиз ўқиб кўринг», деб Ҳайзуронга узатди. Xат қадимий паҳлавий тилида ёзилган эди:

«Сомуррода яшаётган Зирғомдан, Фарғонадаги кўнглим фариштаси Жаҳонга!

Сайидам! Мен сени ҳамма вақт сайидам деб атайман, чунки сен бутун борлиқнинг сайидасисан, менинг севгилимсан. Сен қалбимнинг — бутун вужудимнинг хожасисан. Фарғонадан чиққанимдан буён анча йиллар ўтиб кетди. Шу вақтгача сенга мактуб ёзмадим, тўғриси, буни ўзимга эп кўрмадим. Ҳокимнинг қизи, сайида, малакхилъат Жаҳонга хат ёзишни мендек бир фақир етимга ким қўйибди, деб ўйладим. Сен билан видолашаётган куним улуғ мартабага эришиш учун қўлимдан келганича тиришаман, сенинг мартабангга яқинлаша олсам, остонангга келиб бошимни ураман-да, жуфти ҳалолликка розилигингни сўрайман. Борди-ю, ўшандай юқори мартабага эриша олмасам, бахтим қаро экан дейман-да, пешанамга уриб, ҳажрингда зор-зор йиғлаб дунёдан ўтаман, деган эдим.

Мен бу ерга келиб аскарликка ёзилдим. Оғир жанг майдонларига сенинг номингни қалбимга жо қилиб кирдим. Номингни ўзида сақлаётган кўксимни ўқларга тутдим. Муборак, азиз номинг мени ҳамма фалокатлардан омон сақлади.

Мен аскарлик хизматида турли лавозимларда бўлиб, охири халифа саройида қоровуллар бошлиғи вазифасига эришганимдан кейин сенга севинч хабарини йўллаяп¬ман.

Сен, эҳтимол: — Бу мартабага кўтарилишдан мақсадинг нима? — деб сўрарсан. Очиғини айцам, мақсадим шу мартаба туфайли сенинг висолингга етишдир. Сенсиз ҳаёт ҳаёт эмас менга.

Мен жаноб ҳокимни зиёрат қилишга, севгилим Жаҳонни кўришга мушарраф бўлиш учун Фарғонага боришни ният қилган эдим, халифаликка путур етказадиган баъзи ташвишли юмушлар чиқиб қолмаганда, аллақачон Фарғонада бўлардим.

Фарғона сафарига отланиш учун ҳозир қулай бир чора топилди. Ўзинг биласанки, халифа Муътасим Бағдод яқинида турк аскарларига атаб Сомурро деган махсус шаҳарча бино қилган. Мен ҳам шу ерда турк аскарлари билан биргаман.

Ислом мамлакати — Бағдодда пайдо бўлган турли исёнчи гуруҳларни халифа ўша турк аскарлари кучи билан бостирмоқчи.

Турк аскарлари шаҳар атрофидаги аҳоли билан аралашса, куч-қуввати, шижоати кетиб қолишидан қўрққан Муътасим Мовароуннаҳрдан чўри турк қизларини сотиб олиб, ўша аскарларни уйлантирмоқчи, Фарғонага бориб чўрилар сотиб олиш учун бир қанча кишиларни танлаб қўйди. Ўша кишилар билан бирга мен ҳам ватанимга бориб келмоқчи эканимни халифага айтиб, рухсат олдим. Шояд, яқин орада дийдор кўришсак. Xатни сенга етказишни ишончли кишиларимдан бирига топширдим. Ойим-дан сенга салом».

Ҳайзурон хатни ўқиб бўлгач, Жаҳонни қучоқлаб ўпди:
— Сенга ҳам, Зирғомга ҳам муҳаббат муборак бўлсин. Зирғом, албатта, сенга муносиб йигит. «Киши ҳаётда мол-мулки билан эмас, балки одамий фазилатлари билан қадрли» деган гапинг тўғри. У ботирлиги ва ғайрат-шижоати билан ҳозирданоқ соқчилар бошлиғи лавозимини эгаллаган бўлса, бир неча йиллардан кейин жуда улуғ мартабаларга эришса ажаб эмас. Ислом давлати ҳали жангу жадал қиляпти, Зирғомдек йигит яна ҳам юқорироқ мартабаларга кўтарилишига нима тўсқинлик қиларди?

Ҳайзурон дилидаги гапни айтгани учун, Жаҳон беҳад хурсанд бўлди-ю, аммо кетидан лекини чиқиб қолди:
— Бу хатни олганимга бир неча ой бўлди. Ҳалигача Зирғомдан дарак йўқ, билмадим, не ҳодиса юз берди экан?

Ҳайзурон: «Ташвишланма, у албатта келиб қолади, лекин…» деди-ю, кўнглига бир нарса келгандек ўйланиб, бошини қуйи солди.
— Xўш, ойижон, айтинг, нима лекини бор, — деди Жаҳон.
— Лекини шуки, сени Зирғомга беришга отанг розилик бермасмикинлар деб қўрқаман.
— Тўғри, мен бу гапни отамларга айтганим йўқ, лекин ишончим комилки, у киши Зирғомни яхши кўрадилар, жуда ҳурмат қиладилар. Ундан кейин, мен нимани истасам, отам унга қаршилик қилмайдилар.
— Сайидам, жаноби ҳоким Зирғомни яхши кўришларини, ҳурматлашларини яхши биламан, лекин бу ерда бошқа бир гап бор. Шуни ўйлаб кўрдингмикин? — деди Ҳайзурон.
— Қандай гап экан? — деди авзойи ўзгариб Жаҳон.
— Билишимча, Зирғом мусулмон, сен бўлсанг ислом динига кирган эмассан. У сени хотинликка олиши қандай бўларкин?

Жаҳон:
— Мен ҳам мусулмон бўлсам нима қилибди? Ахир ислом дини ҳозир давлат дини-ку, — деди.
— Отанг, қавм-қариндошларинг динидан қандай қилиб воз кеча оласан?
— Бу дин Зирғом билан менинг муҳаббатимизга ғов бўладиган бўлса, мен албатта, ундан воз кечаман. Чунки мен бу дунёда ҳам, у дунёда ҳам севгилим қаерда бўлса, ўша ерда бўлишни истайман.

Жаҳон шундай деб жилмайди. Унинг кўзларидан маржондек ёш оқиб, юзига тушди.

Гап чўзилиб, аҳвол оғирлашганини сезган Ҳайзурон Жаҳонни алаҳситмоқчи бўлиб, жойидан қўзғалди ва гапни бошқа томонга бурди:
— Кун алла-палла бўлиб қолди, сен бўлсанг, ҳали ҳам овга киришганинг йўқ, отингни мин, мен кетингдан кузатиб юраман. Кийик овлашдаги маҳоратингни кўриб, бир томоша қилай, қизим.

* * *

Жаҳон «отимни, камон ва ўқ ёйларимни олиб кел» дегандай қилиб, отбоқарга имлади. Кейин у қаерда ов яхши бўларкин дея мўл тоғ томонга кўз югуртирди. Бирдан яқин ердаги тош устида бир тоғ такаси ўйноқлаб юрганини кўриб қолди. Илгари бу ерда тоғ такаларини ҳеч кўрмаган эди. У шошиб, «Фируз, камонни тез олиб кел», деб отбоқарга хитоб қилди.

Камон қўлига теккач, дарров уни ўқлади-да, тоғ такасини нишонга олди. Ўқни отиш олдида Жаҳон «агар шу ўқни унга теккиза олсам, Зирғомга етишаман, у билан тезда кўришаман. Борди-ю, ўқ тегмай қолса, Зирғом билан тезда учрашишим қийин бўлади», деб кўнглига тугиб қўйди.

Така эса ҳамон ўша тош устида булар томон қараб турарди. Жаҳон ўқ узди. Ўқ фазода визиллаб така томон учиб кетди.

Ҳайзурон эса ўқ бориб етмасдан така қочиб кеца, нима бўлди, деган хавотир билан ундан кўзини узмай турарди.

Така йиқилди, кейин қочиб бориб икки харсанг ўртасидаги бир чуқурликка бурилди. Таканинг йиқилганини кўрган Жаҳон севинганидан: «Ана йиқилди. Маржон, югур, уни олиб кел», деб бақирди. Маржон, ҳамроҳи ва отбоқар учаласи така томон чопиб кетишди. Жаҳон севинганидан юраги ёрилгудай бўлди. Ҳайзурон кулиб, унинг ёнига келди:
— Бу такани қулатганингдан жуда хурсанд бўлдим. Ўқинг унга теккани учунгина эмас, йўқ. Сен уни нишонга олаётганингда мен, «агар Жаҳон шунга теккиза олса, албатта Зирғомга ҳам етишади», деб хаёлимдан ўтказган эдим. Энди, қизим, албатта мақсадингга етишасан. Xурсандлигим мана шундан.

Жаҳон жилмайиб деди:
— Мен ҳам худди шуни кўнглимга келтирган эдим. Энди «Зирғом сенинг муносибинг», деб айта оласизми?
— Мен ғўр мулоҳазаларимни сенга айтган эдим. Ҳозир эса Зирғомга муҳаббатим жуда ҳам ошиб кетди.

Улар шу қабилда ҳазиллашиб кулишди. Ҳайзурон ўз фикрини очиқ айтиб, Жаҳоннинг кўнглига чироқ ёққандек бўлди.

Тоғ такасини судраб келаётганларнинг ҳайқириқ овозини эшитган Жаҳон улар томон югурди. Така ўлган эди. Унинг бир ўқ билан ўлганидан Жаҳон ажабланди. Унинг ўқи ҳамон таканинг биқинида санчиғлиқ турарди. У яна бошқа бир ўқ таканинг бўғзида санчилиб ётганини кўриб қолди-да, «Ҳой, бунда иккита ўқ бор, мен фақат битта отган эдим-ку, мана бу иккинчи ўқни қаранглар, бу қаердан келиб тегди? Маржон, бу ўқни дарров чиқариб ол!» деб, хизматкорга буюрди. Маржон жуда қийинчилик билан ўқни тортиб олди ва «така шу ўқ билан ўлган», деб уни Жаҳонга узатди. Жаҳон ўқни олди-да, бармоқлари билан у ёқ-бу ёғини ағдариб кўздан кечирди. Ўқнинг патида араб тилида ёзилган бир хатга кўзи тушди. Жаҳон арабча хатни ўқишни биларди. У хатнинг ҳарфларини ҳиж, туриб, бирдан «Зирғом» деб бақириб юборди-да: — Мана бу ўқда Зирғомнинг исми ёзилган экан, — деди. Маржон ҳам араб ҳарфи билан битилган ёзувларни билгани учун, уни ўқиб кўрди-да: «Ҳа, тўғри, бунда Зирғомнинг исми бор», — деди.

Бу тасодифдан ҳанг-манг бўлиб қолган Жаҳон Ҳайзуронга қаради. Эсанкираб қолганини икки эркакдан яширмоқ учун у ўзини базўр қўлга олди. Кейин уларга қараб: «Такани бирор ерга олиб бориб сўйинглар-да, нима қилсангиз, ихтиёр ўзларингизда», — деди. Улар узоқлашгач,

Ҳайзуронга қараб:
— Бу ҳодисага нима дейсиз? — деди.
— Менингча, — деди Ҳайзурон, — Зирғом шу ўртада бўлиши керак. Бу ўқ билан такани отган ҳам муқаррар ўшанинг ўзи. Лекин така жароҳатланганича узоқ ерларни босиб келганга ўхшайди, чунки тоғ такалари бу ердан узоқ бўлган Тошкент дарёсининг[5] қирғоқларида ёйилиб юради.

Жаҳон «бу тушимми ё ўнгимми» деб хаёлга чўмди ва бошини қуйи солиб:
— Бу жуда ғалати тасодиф, аммо ҳали ҳам мен янглишдиммикан деган хавотирдаман. Лекин кўнглим буни рост деб айтяпти. Xўп, майли, гумонимиз тўғри чиқса, уни сиз ҳозир қаерда деб ўйлайсиз? — деди.
— У Фарғонага киришдан аввал дам олиш учун бирор сой атрофига тушган бўлса керак. Лекин мен бу томонларда Тошкент дарёсидан бўлак сув борлигини билмайман, эҳтимол, у дарёнинг шарқий қирғоғига тушган бўлса,— деди Ҳайзурон.

Жаҳон сўради:
— Сиз айтаётган қирғоқ бу ердан узоқми?
— Бир-икки фарсаҳ[6] келади, ўша томонга боргинг келаётганга ўхшайди-а?

Хижолат аралаш табассум қилган Жаҳон, нега бундай савол бераётганини аниқ билиш учун Ҳайзуроннинг кўзига тикилди. Ўзининг фикрига қўшилаётганини сезиб, Ҳайзуронга: «Ҳа, биз уни излаб борсак, қандай бўларкин дейсизда», — деди.

Ҳайзуроннинг унга раҳми келди, кўнглига қўл солиб кўрмоқчи бўлди:
— Кишилар эшица, Жаҳон Зирғомни атайин излаб борди, деб гап қилишади. Аммо тасодифан унга йўлиқиб қолсак-чи, унда ҳеч ким ҳеч нарса деёлмайди. Яна шуни ҳам билиб қўйки, йўл анча олис, машаққатли, унга чидай оласанми?

Жаҳон: «Отга миниб олганимиздан кейин нима машаққат бўларди. Қани, қўзғалинг, кетдик», — деди-да, икки эркак томонга қаради. Улар узоқда, ҳали ҳам така сўйиш билан овора эди. Жаҳон уларни чақирмоқчи бўлаётганини сезган Ҳайзурон, олдинроқ: «Бўлмаса, мен хизматчинг Фирузни чақириб келай, у сенинг жиловингдан юрсин, иккинчисига эса қолган хизматчилар билан шаҳар дарвозаси ёнига бориб, бизни кутиб туришга фармон қилсанг», — деди.

Унинг бу маслаҳати Жаҳонга маъқул тушиб, «жуда соз бўлади» деди. Ҳайзурон хизматчилар олдига бориб, «буёққа кел» деб Фирузни имлади. Дарров югуриб келган Фирузга: «Ҳамроҳингга бориб айт, у бошқа хизматчиларни олиб тезроқ шаҳар дарвозасига борсин-да, бизни кутиб туришсин. Ўзинг эса иккала отимизни олиб кел, бизнинг ёнимизда борасан», — деди. Фируз топшириқни бажариб бўлгач, Жаҳон билан Ҳайзурон қаерга боришаётганини била олмай уларнинг орқасидан йўлга тушди.

Зирғом Ва Жаҳон

Шояд, севгилим келаётганини кўрсам, деб кўзлари тўрт бўлиб бораётган Жаҳон отнинг бошини анҳор томонга бурди. Унинг ёнида от минган Ҳайзурон борарди. Тикка келган қуёш тиғи остида чуқур хаёлга чўмиб бораётган Жаҳон бугун овқат еган-емаганини ҳам унутганди. Ҳали овқат экан-ку, муҳаббат дардига йўлиққан одам ўзининг жаҳонда бор-йўқлигини ҳам унутиб қўяди.

Жаҳон ва Ҳайзуроннинг отлари ҳаккам-дуккам экин экилган ерлардан ўтиб бораркан, Фарғона малагини танийдиган ўша ерлик корандаларнинг кўзи уларга тушди. Улар Жаҳоннинг ўзинигина эмас, қашқа отини ҳам, хизматчисини ҳам танишар эди. Корандалар Жаҳоннинг ҳурмати юзасидан ўринларидан туриб, унга таъзим қилишди. Лекин хаёли паришон қиз уларга эътибор бермади, одатий табассумини унутди. Xаёл дарёсига ғарқ бўлиб бораётган Жаҳоннинг фикрини иккала отнинг баравар кишнаши бўлиб юборди. У олисга назар ташлади. Йўл устида туркманларники каби қуббали чодирлар тикиб ўтирган ўтроқ одамларга кўзи тушди. Илгари туркманлар ана шундай тепаси қуббали тўгарак чодир тикиб ўтиришарди. Чодирлар орасида тўрт-беш от кўринди. Йигитлар икки бияни соғишаётган эди. Саҳройи араблар туя сутини ичганидек, Туркистон чўлларида яшайдиган кўчманчилар ҳам бия соғиб, сутини ичишарди. Жаҳон уларнинг олдига борса, гапга тутилиб алаҳсиб қолишдан чўчиди-да, йўлини бошқа томонга бурди. Лекин Ҳайзурон отнинг жиловини чодирлар томонга бурди. «Зирғом тўғрисида булардан бир суриштириб кўрсак, шу ерлардан ўтган бўлса, улар кўришган бўлса ажаб эмас, дарё томонга юрсак, йўлимиз анча қисқарармиди дейман», — деди.

Унинг бу фикри Жаҳонга маъқул тушди шекилли, у ҳам отининг жиловини чодирлар томонга бурди. Буларни кўрган болалардан бири Жаҳоннинг қиёфасидан «бу албатта бирор амирнинг қизи бўлса керак», деб ўйлади-да, меҳмонларни кутиб олиш кераклигини хабар қилиш учун чодирга, отаси томонга югурди.

Боланинг отаси — мўйсафид деҳқон ҳассасига таяниб келаркан, Жаҳонга кўзи тушиши биланоқ уни таниди. Болаларини чақириб: «Меҳмонни отидан туширинглар», — деди. Лекин Жаҳон отдан тушгиси келмай, деҳқонга миннатдорчилик билдирди. Кейин у «қани, қарияни гапга солиб кўринг-чи», дегандек Ҳайзуронга қаради. Ҳайзурон:
— Сайидам, отдан тушинг, бир оз дам олиб, кейин яна йўлга чиқармиз, — деди. Жаҳон Ҳайзуроннинг таклифини ноилож қабул қилди. Фируз бошқа отларни кўрса, кишнаб, буларнинг гапига халақит бермасин, деб иккала отнинг юганидан ушлаб нарироққа олиб кетди.

Жаҳон билан Ҳайзурон пиёда юра бошлашгач, чол соддалик ва мулойимлик билан уларга:
— Бизнинг кулбаи вайронамизга маликам муборак қадамларини бир тегизиб, табаррук қилиб кецалар яхши бўларди, — деб уларни ўз чодирига таклиф қилди. Жаҳон уяла-уяла чодирга кирди-да, ўзи ва ҳамроҳи учун тўшалган пўстакка ўтирди.

Ҳайзурон сўз бошламасданоқ чолнинг ўғли сопол косада суюқ овқат олиб келди. Овқат бия сутидан тайёрланганини сезган Жаҳон: «Ҳозир овқатга иштаҳам йўқ, кўнглим ҳеч нарса тусамаяпти», — деб узр айтди. Мўйсафид болага қараб:

«Бўлмаса бир коса қимиз олиб кел», — деди. Келган меҳмонларга шароб ўрнида талқон, гўжа ёки ҳозирги вақтда лимонад ва чой бериш одат бўлганидек, кўчманчилар бия сутини ачитиб қимиз қилиб қўяр ва меҳмонларга тутар эдилар. Чол қимизни кўрсатиб: «Буни ичиш учун киши оч бўлиши шарт эмас, сувдек бир ичимлик, иссиқнинг ҳоврини кўтаради, чарчоқни кетказади», — деди. Жаҳон буни ҳам рад қилишни ўзига эп кўрмай, косани қўлига олди. Шу фурсатдан фойдаланиб, Ҳайзурон чолга қаради:
— Бугун биздан бошқа меҳмонлар бу ердан ўтгани йўқми?
— Йўқ, сизларнинг пойқадамингиз етганидан беҳад хурсандман. Қайси шамол Жаҳонойни бу томонларга учирдики, хароб кулбамиз обод бўлди. Бошқа меҳмонлар келмаганда ҳам, Жаҳоннинг бир ўзи минг меҳмонга арзигулик.

Ҳайзурон: «Сафар қиладиган мусофирлар ҳамма вақт ҳам шу ердан ўтиб туришадими?» — деб сўради.
— Ҳа, албатта, — деди чол, — Ушрусана, Қўқон ёки Бухородан кунчиқар томонга юрадиган киши дарёдан ўтгач, албатта йўли шу ёққа тушади. Фарғонагами, бошқа шаҳарларгами шу ердан боради. Кўпинча, Ҳиндистон, Тибет ёки Xитойдан Рум мамлакатига кетаётган ёки у ерлардан қайтиб келаётган савдогарлар ҳам бу ердан ўтади.

Ҳайзурон Жаҳонга қараб форс тилида: «Зирғомнинг йўли ҳам шу ердан ўтадиган бўлса уни шу ерда кутиб турганимиз маъқул, у ёққа бориб овора бўлиб юргандан кўра, шу яхши эмасми? Биз бир йўлдан юрсак, у бошқа йўлдан келиб, ўтиб кетиб қолса, бир-биримизга дуч келмай қоламиз», — деди.

У ердаги деҳқонлар чиғатой тили, яъни қадимий турк тилида сўзлашганлари учун Ҳайзуроннинг гапига тушунишмади. Жаҳон бу гапга жавоб бермади. Лекин чеҳрасидан унинг таклифига рози бўлгандай эди. Ҳайзурон:
— Бўлмаса, майли, отахонимиз бирор таом тайёрлай қолсин, хўп дея қол, — деди.
— Аввал ўзимиз йўқ деб қўйиб, энди қай юз билан сўраймиз.
— Малол келмайдиган қилиб ўзим сўрайман, — дедида, Ҳайзурон чолга қараб чиғатой тилида: «Сўйиш учун сотадиган биронта отларинг йўқми?» — деди.
— Йўқ, сайидам, биз отларни фақат сути учун боқамиз. Уларни ночор бўлиб, сутдан қолгандагина сўямиз, — деди чол.
— Мабодо бирор тойча сўйиш лозим бўлиб қолса, нима қиласизлар?
— Шу ердан ўтадиган йилқилар подасини пойлаб турамиз-да, танлаганимизни сотиб оламиз, — деди чол, кейин кунчиқар томонни кўрсатиб: — Мен анчадан бери шу тарафга қараб турибман, олисдан қуюқ чанг кўтариляпти, эҳтимол бу ёққа келаётганларнинг подасидир. Улар келиши билан бир-иккита от сотиб олиб, дарров сўямиз. Маликамиз андак таҳаммул қилсалар, семиз бир от сўйиб зиёфат қилардик.

У кишининг хушмуомаласи, зийраклиги Жаҳонга маъқул тушиб, жилмайди. Қизнинг табассумидан ўз таклифига рози бўлганлигини англаган чол ўғилларидан бирига дарров бориб, ўша уюрнинг олдидан тўсиб чиқишни буюрди. Бола югурганича кетди. Ота эса дастурхон тайёрлашга киришди, битта қовун келтириб, Жаҳоннинг олдига қўйди:
— Мана бу тилни ёрадиган Бухоро қовунларидан. Истаган вақтларида сўйиб берамиз.

Катта амалдорлар уйида ҳам мақтовга арзийдиган бундай қовун чолнинг чодирига келиб қолганидан Жаҳон ажабланди. Буни сезган чол:
— Қизларимдан бирига хуштор бўлиб қолган бир йигит менга олиб келган туҳфалар орасида шу қовун ҳам бор экан,— деди.

Хуштор сўзини эшитган Жаҳон ўзининг муҳаббати дардини эслади-да, бир оҳ тортиб чолга қаради: — Бу қовунни аталган кишисига — қизингизга сақлаб қўйинг.

Чол жавоб қайтармоқчи бўлиб турувди, узоқдан кимнингдир чақираётганини эшитди. Қайтиб чопиб келаётган ўғли: «Улар подадан бирорта отни ҳам сотишмас экан», — деди.

Келаётган йилқи подасининг оёғидан чиқаётган чангга қараган Жаҳон унинг олдида эгарланган от миниб келаётган бир кишини, унинг орқасида эгар-жабдуқсиз ўнлаб отларни ўйнатиб келаётган чавандозларни кўрди.

Баъзи отларни Туркистон саҳроларида йилқи ва мол боқиб тирикчилик ўтказадиган Грузия даштидан келган чўпонлар миниб олганди. Жаҳон олдинда келаётган отлиқ йигит аскар кийимида эканини ва қўлидаги найзага байроқ осилганини кўрди, лекин у байроққа битилган исмга эътибор бермади. Агар ўша исмни ўқиса борми, бутун аъзойи баданини қалтироқ босиб кетган бўларди. Чол ўша отлиқ кишининг йўлини тўсиб: «Бу отлардан биттасини бизга сотинг», — деб илтимос қилди. Отлиқ киши такаббурлик ва қўполлик билан: «Йўқ, сотмаймиз», — деди.
— Болам, ҳозир битта от сўйиш зарур бўлиб қолди, айтган пулингни берамиз, — ёлворди чол. Аммо у киши бу илтимосни рад қилганча бош чайқади, лекин чол «нима учун сотмайсиз» деб яна савол берди. «Бу уюр пулга муҳтож кишиларники эмас», — деб жавоб берди отлиқ.
— Ким улар ўзи, ахир?
— Ўқишни билмайдиганга ўхшайсиз, акс ҳолда савол-жавобга ҳожат қолмаган бўларди, — деди-да, отлиқ йигит байроқни кўрсатди. Бу сўзни эшитган Жаҳон ялт этиб байроққа қаради. Араб ҳарфи билан ёзилган «Афшин Ҳайдар бин Корус» сўзларни ўқиди-ю, ранги ўчиб, Ҳайзуронга қаради. Деҳқоннинг ҳам, Ҳайзуроннинг ҳам чеҳрасида бир хилда ўзгариш пайдо бўлганди. Чол отлиқдан: «Тўғри айтдингиз, ўқишни билмайман, бу байроқ кимга тегишли?»— деб сўради.
— Xалифа Муътасимнинг лашкарбошиси ва Ушрусана мамлакати ҳукмдори амир Афшин Ҳайдар бин Корусники.

Туркистонда бу номни билмайдиган бирорта киши йўқ эди. Чунки Афшин Муътасимнинг хизматига кирмасидан олдин Ушрусана подшоси бўлган. Чол ҳайрон бўлиб қолди. У қўрқиб кетганидан: «Эшитишимизга кўра, Афшин Бағдодда турар эмиш», — деди.
— Тўғри, — жавоб берди йигит, — у Бағдодда яшайди, лекин бир неча кун бурун Ушрусанага келди ва бизни аскарлари учун мол, қўй сотиб олишга юборди.
— Ҳозир бу йилқиларни Ушрусанага ҳайдаб боряпсизларми?
— Афшин Ушрусанада эди, лекин у наврўз байрамини ўтказиш учун Фарғонага келиши керак. Унинг аскарлари Тошкент атрофларида қўнишган, мана бу йилқилар ўшаларга тегишли, тушундингизми? — деди йигит ва отига қамчи босиб йўлга тушди. Отбоқарлар ҳам унинг кетидан жўнашди.

Чол яна суриштиришга ботинмади. Жаҳонни зиёфат қила олмагани учун хижолат тортди. Унга узр айтиш учун сўз тополмасди.

Жаҳон эса ўрнидан туриб, «иккала отни олиб кел», деб хизматчига буюрди ва чолнинг ёнига югуриб бориб: «Отажон, бизга қилган ғамхўрликларингиз учун жуда миннатдорман, ҳозир зудлик билан қайтишим зарур бўлиб қолди, насиб бўлса, бошқа бир фурсатда келиб, сизни зиёрат қилиб кетаман», — деди.

Чол қизнинг бундай хушмуомала ва камтарлигидан мамнун бўлиб, маликанинг қўлини ўпди. Жаҳон қўлини тортиб оларкан, отага бирор нарса бериш керак, дегандек Ҳайзуронга қаради-да, ёнидан тўрт-беш олтин пул чиқариб, чолга узатди:
— Болалар учун ўйинчоқ — ўқ-камон олиб берасиз.— Чол ташаккур айтиб пулни олди. Жаҳон ва Ҳайзурон у билан хайрлашгач, отга миниб йўлга тушишди. Фируз ҳам уларнинг изидан юрди.

Бир оз йўл юргач, Жаҳон кўнглида ғашлик пайдо бўлгандек бир уҳ тортди-да, Ҳайзуронга қараб сўради: «Энди нима дейсиз? Афшин Фарғонада эмиш. Отамни кўриш учун у албатта, ҳовлимизга келади».
— У отангни келиб кўрса, сен нимага ташвишланасан?..

Жаҳон унинг гапини бўлди.
— Мен ташвиш қилаётганим йўқ, парвойимга ҳам келмайди. Аскарлари ҳам мен учун хавфли эмас, лекин унинг ўзини кўришга тоқатим йўқ ва… — деди-да, бошидаги рўмолини тузатиб қайтадан ўраб олиш баҳонаси билан гапни бошқа ёққа бурди.

Ҳайзурон Жаҳоннинг хавфсираётганини сезса ҳам, ўзини билмасликка солиб: — Ақлли, доно қизим, ҳеч кимдан, ҳеч нарсадан қўрқмайди, дарё томонга юриш ниятингдан қайтганинг йўқдир-а? — деди.

Жаҳонга унинг саволи қизиқ туюлди. У ер тагидан қараб жилмайиб қўйди. Тили билан айтолмаса ҳам, бутун кўриниши «Бўлмасам-чи?» деяётгандай эди.

Йилқи тўдаси кўздан ғойиб бўлгунига қадар Жаҳон билан Ҳайзурон унга тикилиб боришди. Уларнинг отлари йўрғалаганча йилқилар бораётган томонга эмас, бошқа томонга қараб борарди.

Қуёш бота бошлади. Ҳайзуронга очлик таъсир қилди Жаҳон эса ўз севгилиси билан учрашиш шавқида ҳамма нарсани унутганди. У чурқ этмай узоқ йўл босди. Кўнглидаги ширин хаёллар борган сари улғайиб, илдиз отарди. Севгилиси билан юзма-юз келишини кўз ўнгига келтираркан, юраги ўйнаб, «муҳаббат иродамдан устун чиқмаганда, бундай қалтис ишга журъат этмасдим», дерди.

Кўп вақтларда муҳаббат ва ирода ким енгишга ўйнай-ди-ю, муҳаббат ғолиб чиқаверади. Баъзан ирода муҳаббатдан устунлик қилади, лекин бу узоққа чўзилмайди, мабодо чўзилиб кеца, муҳаббатнинг юзаки ва тез сўнувчан эканидан далолат беради. Муҳаббат аҳли одатда тийран ақлли, тадбирли ва донишманд кишилар бўлади, лекин улар севги йўлида фақат ақли кам кишилар қиладиган ишларни қилиб юришади. Бошқалар унинг хатти-ҳаракатидан ҳайрон бўлади, лекин унинг ўзи улардан кўра кўпроқ ажабланади. Чунки ақли унинг ишини назорат қилади, уни танқид қилади, унинг оғир йўлга тушиб қолганини кўрсатади, лекин у бундай йўлдан қайтишни уддалай олмайди. Чунки унинг ақлли ва донишманд қалби муҳаббат гирдобига қаттиқ ўралган бўлиб, кўнгил хоҳишига хилоф иш қилиб қўйса, сира бардош бериб бўлмайдиган даражада азобланади, жинни бўлиб қолиши ёхуд жонини таслим этиб юбориши ҳам ҳеч гап бўлмайди. Қанчадан-қанча ошиқлар ақл билан кўнгил ўртасидаги низонинг қурбони бўлишади. Ақлли кишида севги пайдо бўлса, унинг иродаси билан хоҳиши ўртасида қаттиқ жанг кетади. Агар у нафсониятли, қалби мусаффо киши бўлса, ўз иззат-нафси ва қалби кучига суяниб, нафси хоҳишига қарши курашади, мағлубиятга учрашдан қўрқмайди.

Жаҳонда ақл ҳам, ирода ҳам зўр эди. Айни вақтда у жўшқин қалбли, чуқур ҳиссиётли қиз эди. Негаки у ўз ёрини чин қалбдан севар, у билан бир неча йилдан бери ҳамгап бўлган, унинг муҳаббати қизнинг кўнглидан маҳкам жой олган эди.

У ўз севгилисига вафодор, ўз аҳдидан қайтмайдиган қиз эди. Афшиндан чўчиши ва уни кўришдан нафратланиши севгилисига бўлган вафосини яна ҳам кучайтирарди.

Қиз севгилиси билан учрашиш учун унинг олдига боришдан ийманмади. Ов қилгани кетяпмиз, деган гап Жаҳонга яхши баҳона бўлди.

Саҳифа пастида романнинг тўлиқ матни ва аудиокитоб давоми билан танишинг

Jo‘rjiy Zaydonning IX asrda arab xalifaligida, xususan Movarounnahrda bo‘lib o‘tgan voqealarga bag‘ishlangan “Farg‘ona kelini” romani arab va dunyoning ko‘pgina mamlakatlarida keng tarqalib, juda ko‘p nashr etilgan, fors tiliga ham tarjima qilingan edi. Bu asar birinchi marta arabchadan o‘zbekchaga tarjima qilinib, o‘quvchiga taqdim etilmoqda. Tarjimon Shoikrom  Shoislomov arab tilini mukammal biladi. U ilgari arab adabiyotidan ba’zi narsalarni tarjima qilgan bo‘lsa- da, lekin “Farg‘ona kelini” tarjimonningbirinchi yirik tarjimasidir.

JO‘RJIY ZAYDON VA UNING «FARG‘ONA
KELINI» ROMANI HAQIDA
Abdusodiq Irisov

Jo‘rjiy Zaydon arab adabiyotining yirik namoyandalaridan biri. U adabiyot sohasidagina emas, balki fan va madaniyat bobida ham anchagina ishlar qildi, adabiyotshunoslik, til, falsafa, tarix, huquq, geografiya, jurnalistika, yozuvchilik — bular Zaydon qiziqqan va hayratomuz darajada samarali ijod qilgan sohalardir.

Jo‘rjiy Zaydon 1861 yil 14 dekabrda Bayrut (Livan)da tug‘ilib, 1914 yil 21 avgustda Qohirada vafot etdi. U kambag‘al oilada tug‘ilgani uchun ko‘p o‘qishga qurbi yetmadi, poyabzal moylab yurib, mustaqil ravishda kitob mutolaasiga kirishdi; adabiyot, tarix uni erta qiziqtirdi. U o‘z kuchini sinab ko‘rgan sohalarning birortasida ham rasmiy ta’lim olmagan, hammasiga ham shaxsiy mutolaa bilan erishgan edi.

Jo‘rjiy Zaydon protestantlar kollejiga qisman qatnab o‘qib, dorichi degan guvohnoma olgan xolos. Keyin u Misrga borib, u yerda “az- Zamon” jurnali redaktsiyasiga ishga kirib bir yilcha ishlaydi (1882), keyin Livanga qaytadi, so‘ngra Bayrutda bir yilcha olimlar suhbatida bo‘lib, ko‘p narsa o‘rganishga muvaffaq bo‘ladi. Undan Londonga borib, tabobat sohasidagi bilimlarini oshirishga urinadi, u yerda sharq adabiyoti va tarixini biladigan olimlar bilan tanishadi, kutubxonalarga qatnaydi. Britaniya muzeyi kutubxonasida u ayniqsa ko‘p mutolaa qiladi. Bundagi arab manbalari uning ijodiga katta turtki bo‘ldi. So‘ngra Zaydon Yevropa bo‘ylab sayohat qiladi. Qohiraga qaytgach, muallimlik qiladi, ayni zamonda “al-Muqtataf” jurnalida ishlay boshlaydi. Zaydon 1892 yili Misrda “al-Hilol” (Yarim oy) jurnaliga asos soladi va umrining oxirigacha — yigirma yildan ko‘proq vaqt mobaynida uning noshiri bo‘lib qoladi. Bu adabiy jurnal shundan buyon o‘tgan sal kam sakson yil davomida arab adabiyoti va madaniyati rivojiga katta hissa qo‘shdi. Zaydon bu jurnal uchun tarixiy-adabiy maqolalar yozdi, uyushtirdi. Shu jurnal taqozosi bilan u ilmiy-ommabop maqolalar va tarixiy sarguzashtlar yozib, keyinchalik tarixiy romanlar yaratdi.

Zaydon 1889 yilda ikki jildlik “Misrning yangi tarixi”, “Umumiy mosuniy tarixi”ni, 1902—1906 yillar orasida esa besh jildlik “Islom madaniyati tarixi”ni yozadi. Bu so‘nggi asar to‘laligicha 1910—1912 yillar orasida Istambulda turk tiliga, keyin fors, hind tillariga, 1907 yilda Leydenda to‘rtinchi tomi ingliz tiliga, birinchi tomi esa 1914 yilda tatar tiliga tarjima qilindi. 1908 yilda Zaydon “Arablarning islomdan oldingi tarixi” asarini yozdi. Uning ikki jildlik “Sharqning mashhur kishilari”, “Arab tili tarixi”, “Qadimgi arab nasablari”, “Yangi farosat ilmi”, “Xalqlar darajasi”, “Ajoyib yaralmalar”, “Umumiy tarix”, “Qisqacha yunon va rumo tarixi”, “Misrning qisqacha geografiyasi” kabi tarixiy-adabiy va tilshunoslikka oid asarlari bosilib chiqib, muallifiga katta shuhrat keltirdi. Zaydon vafotidan keyin farzandlari uning uch jildlik tanlangan asarlarini nashr ettirdi.

Zaydonni adabiyot olamiga mashhur qilgan uning romanlari bo‘ldi. U arab tarixiy romanchiligiga asos soldi, uni yuqori pog‘onaga ko‘tardi. Zaydonning 22 tarixiy romani bo‘lib (bularning ko‘pi o‘rta asr tarixiga oid), ular chuqur o‘rganishga, tadqiq etishga arziydi.

Zaydonning tarixiy romanlari ikki qismli “G‘asson qizi”dan boshlanadi. Bu asarni avtor 1886—1897 yillar orasida yozgan. Asar arablarning islomdan oldingi davrdagi urf-odatlari, ulardagi ichki qarama-qarshiliklar, ilk islom davri va bu dinning kelib chiqishi,islom dinini joriy etish uchun bo‘lgan kurashlar, musulmonlarning Makka shahrini egallashi, ikkinchi xalifa Umar davrigacha (634—644) bo‘lgan voqealarni, Suriya, Iroq, Eronning bosib olinishini o‘z ichiga oladi. Uning ikkinchi romani — “Misrlik Armanusa”da arab qo‘mondoni Ibn al-Os rahbarligida Misrning bosib olinishi, vizantiyaliklar odatlari, arab qo‘shinlarining jang usullari to‘g‘risida hikoya qilinadi.

Xalifalik ichida bo‘lgan ichki nizolar, toj-taxt uchun o‘zaro kurashlar,xalifa Umarning o‘ldirilishi, Alining xalifalik taxtiga o‘tirishi kabi voqealar “Quraysh go‘zali”, “O‘n yettinchi ramazon” romanlarida aks etgan. “Karbalo go‘zali” romani xalifa Alidan so‘nggi qonli urushlarga, uning o‘g‘li Husaynning Karbaloda o‘ldirilishi — shialar bilan sunnilar o‘rtasidagi mazhab kurashi voqeasiga bag‘ishlangan.
Zaydon arablarning Ispaniyani fath etilishi va Frantsiya chegarasigacha yetib borishi voqealariga “Andalus fathi” va “Sharl (Karl) va Abdurahmon” romanlarini bag‘ishlagan. Shu tariqa Zaydon islom paydo bo‘lganidan keyingi har bir yirik voqeani chuqur, atroflicha o‘rganib, ularni keng o‘quvchilar ommasiga yetkazish uchun roman janrini tanlaydi. Uning “Abu Muslim Xurosoniy”, “Ar-Rashid singlisi — Abbosa”, “al-Amin va al-Ma’mun”, “Ahmad ibn Tulun”, “Abdurahmon G‘olib”, “Qayruvon qizi”, “Salohiddin Ayyubiy”, «Dur daraxti kabi romanlari shular jumlasidan bo‘lib, VII—XII asrlar o‘rtasidagi davrni o‘z ichiga oladi.

* * *

“Farg‘ona kelini” romani IX asrda arab xalifaligida bo‘lib o‘tgan voqealarga bag‘ishlangan. Roman voqeasini yaxshiroq tasavvur qilmoq uchun tarixiy voqealarni bir lahza ko‘z oldimizga keltiraylik.

Xalifalik territoriyasida IX asrda xalq harakatlari boshlanib, ba’zi bir joylarda avj olib ketgan edi. Xalifa hukmronligini dahshatga solgan voqealardan biri Bobak qo‘zg‘oloni edi. Bobak Xurramiy Ozarbayjon, Armaniston va Shimoli-g‘arbiy Eronda boshlangan xurramiylar harakatiga bosh bo‘lib, yigirma yildan ortiq kurashdi. Hatto xalifa Ma’munning (813—833) ham bu qo‘zg‘olonni bostirishga qurbi yetmadi. Shu bilan bir vaqtda Misrda (829—832) qo‘zg‘olon ko‘tarilib, uni bostirish uchun xalifaning o‘zi bosh bo‘lib Misrga boradi, qo‘zg‘olonchilarni qattiq jazolaydi. Bu orada ichki ziddiyatlar va taxt uchun kurashlar zo‘rayadi. Xalifalikda hatto arab qo‘shinlariga ham to‘la ishonch qolmaydi, ularning turini o‘zgartishga kirishiladi. Bag‘dod ayonlari va qo‘mondonlarining doimiy fitnalaridan xavfsiragan xalifa, avvalo O‘rta Osiyodagi xalqlardan qo‘shin to‘plab, o‘z taxtiga tayanch qilib oladi. Dastlab bu askarlar chegara to‘qnashuvlarida asir tushgan hamda o‘sha davrda qul bozorlaridan sotib olib kelingan qullardan, keyinchalik maxsus tuzilgan qo‘shinlardan iborat bo‘ldi. Bular xalifa dargohida turib, poytaxtdagi arab isyonkorlariga qarshi kurashda, ularning qo‘zg‘olonlarini bostirishda xizmat qilgan. Bu askarlar mahalliy arab aholisi bilan aloqada bo‘lmas, hatto ularga uylanish ham ta’qiqlangan edi. Shu boisdan ham ular uchun O‘rta Osiyodan turk cho‘rilari sotib keltirib, bir qismini uylantirib ham qo‘yishardi. (Bu holat romanda ham aks ettirilgan).

Xalifa bular xizmatidan yaxshi manfaatdor bo‘lgani uchun ularga yetarli maosh va mukofotlar berib turgan. Turk askarlaridan tuzilgan gvardiyaga keyinchalik shu xalqdan sarkardalar tayinlagan. So‘ngra ichki nizolardan qo‘rqqan xalifa Mu’tasim (813—843) yangi shahar Somurroni bunyod etib, turk gvardiyasiga o‘sha yerni qarorgoh qilib belgilaydi, so‘ngra poytaxtni ham unga ko‘chiradi. Lekin xalifa Somurroda ham bora-bora turk qo‘shinlari va lashkarboshilaridan xavfsiray boshlaydi. Chunki bu gvardiya boshliqlari toj-taxt uchun o‘zaro kurashlarga ham aralashib, o‘z manfaatlariga xizmat qiladigan nomzodni qo‘llashga harakat qila boshlaydilar.
Arab xalifaligiga kirgan boshqa xalqlar, hokimlar xalifalik taxtini saqlab qolishga urinishgan. Chunonchi, Ushrusana hokimi Afshin xalifalikning eng yirik sarkardasi bo‘lgan.

Shu Afshin yordamida Mu’tasim akasi Ma’mun ham bostirolmagan Bobak qo‘zg‘olonini bostiradi va Bobakni Somurroga keltirib o‘ldiradi. Afshinning o‘sib borayotgan nufuzidan qo‘rqqan xalifa uning Bobakni tutib berganini ham hisobga olmaydi, xiyonatda ayblab o‘ldiradi. Zaydonning “Farg‘ona kelini” romani ana shu voqealarga bag‘ishlangan. Bunda barcha tarixiy voqealar, shaxslar o‘zicha qoladi. Voqea Farg‘ona hokimining qizi Jahonning Zir-g‘om bilan sevgisi tasviri bilan boshlanib, tarixiy voqealarning borishiga ko‘ra, bu sevishganlar boshqa yurtlarda turli-tuman sarguzashtlarga duchor bo‘ladilar. Jahon Bobak qaroqchilari qo‘liga tushib, voqea Armanistonga ko‘chiriladi, u yerda xurramiylar bilan xalifalik qo‘shini to‘qnashuvi tasvirlanib, Bobakning qo‘lga tushishi, qatl etilishi ko‘rsatiladi. Nihoyat, roman Jahonning Iroqqa Somurroga kelishi, ikki sevishganning bir-biriga yetishuvi bilan tugaydi. Tarixni yaxshi bilgan Zaydon tarixiy asarlar yozish, bilan qanoat hosil qilmagan. U odamlarga tarixni badiiy asarlar orqali targ‘ib qilishni, ularni tarixdan o‘rnak olishga da’vat etishni ma’qul ko‘rgan. Shu sababdan roman janrini tanlagan. Bundagi barcha qahramonlar tarixiy shaxslar bo‘lib, ba’zi birlarigina avtorning ijodiy fantaziyasi mahsulidir.

Yozuvchining o‘zi bunday deydi: «Odamlarning tarix o‘qishiga va undan foydalanishiga eng yaxshi vosita tarixni roman shaklida ommalashtirish ekanligini tajribada ko‘rdik. Bunda, xususan,ba’zi bir Yevropa yozuvchilarida ko‘rganimizdek, roman tarixdan ustun turmasligi kerak, balki tarix romandan ustun turishi va romanni boshqarishi kerak. Bu xil G‘arb yozuvchilarida shundayki, ularning tub maqsadlari roman yozish bo‘lib, uni ishonarli qilib ko‘rsatish maqsadidagina tarixiy voqealardan foydalanishadi. Bunda ular tarixiy voqealarni izohlashdan chekinib, o‘quvchilarni adashtirib qo‘yadilar.

Biz esa o‘z romanlarimizda o‘tmishdagi tarixiy voqealarga asoslanganmiz. Barcha qiziq voqealarni keltirishimizdan maqsad o‘quvchini ularga qiziqtirishdir. Tarixiy voqealar hech o‘zgartishsiz, o‘zicha olingan, sevgi qissalarini kiritishdan maqsadimiz romani oxirigacha o‘qib chiqishi uchun o‘quvchida qiziqish uyg‘otishdir».

Avtor tarixiy romanni shunday tasavvur qilgan. Rostdan ham u tarixiy voqealarni chuqur mutolaa qilgan, romandagi yirik shaxslar va ular haqidagi tavsiflar, shahar ko‘rinishlari, qal’a, daryo, ibodatxonalar, diniy e’tiqodlar, kiyim-kechak, tashqi ko‘rinishlar, ma’lum xalqning kasb-hunarlari — hamma-hammasi tarixiy kitoblardan olingan. Hatto bularni sharhlashda o‘quvchi oldida mas’uliyat sezgan va uning shubhasidan hayiqqan Zaydon roman betlarida o‘zi tayangan manbalarni ham keltirgan. Shu tariqa roman sahifalarida mashhur sharq tarixchilaridan Mas’udiy, Yaqubiy, ibn Butata, ibn al-Asir, ibn Xallikon, al-Maqdisiy, Yoqut Hamaviy kabi nomlar va ularning asarlari uchraydi.

Zaydon bu romanni yozishdan oldin O‘rta Osiyo tarixini, geografiyasini birmuncha o‘rgangan ko‘rinadi. Lekin shunga qaramay, uning ba’zi ma’lumotlari roman voqeasidan keyingi davrlarga oid ma’lumotlardir. Hatto O‘rta Osiyo territoriyasini “Turkiston” deb atalishi ham keyingi asrlarga to‘g‘ri keladi. Zaydon Sirdaryoni “Farg‘ona tashqarisidagi Toshkent daryosi” deb oladi, bu yerdagi qadimiy turkiy xalqlar tilining qanday atalishini bilmay, uni chig‘atoy tili deb oladi. Vaholanki, Chig‘atoy nomi mo‘g‘ullar davrida (XIII) yuzaga kelgan, romandagi voqea esa to‘qqizinchi asrning birinchi yarmida yuz beradi. Bunga muallifning manbalardan kerakli ma’lumotlarni topa olmaganligi va bu o‘lkalarga sayohat qilmaganligi natijasi deb qarash mumkin. Shunga qaramay, Samarqand, Buxoro, Ushrusana, Toshkent,Farg‘ona, Ozarbayjon, Armaniston, Tabariston, Shom, Yunon, Antokiya, Latakiya, Konstantinopol kabi bir qancha shaharlar haqida ma’lumotlar beradiki, bu hol o‘quvchilarning ma’lumotini kengaytirishga xizmat qiladi.

Zaydon o‘z davrining ilg‘or kishisi edi. U tarixiy voqealarni roman shaklida sharhlashda yangi, o‘ziga xos yo‘l topdi, ularning qiziqarli, sarguzashtli bo‘lishini ta’minladi.

Jo‘rjiy Zaydonning “Farg‘ona kelini” romani arab mamlakatlarida ko‘p tarqalib, juda keng nashr etilgan, fors tiliga ham tarjima qilingan edi. Bu asar birinchi marta arabchadan o‘zbekchaga tarjima qilinib, o‘quvchiga taqdim etilmoqda. Tarjimon Shoikrom Shoislomov arab tilini mukammal biladi. U ilgari arab adabiyotidan ba’zi narsalarni tarjima qilgan bo‘lsa- da, lekin “Farg‘ona kelini” tarjimonning birinchi yirik tarjimasidir.

Jo‘rjiy Zaydon
FARG‘ONA KЕLINI
Birinchi qism

221 yil[1]. Farg‘onaliklar yangi yilni kutishga hozirlik ko‘rmoqda. Hamma uy ko‘tarish, yasatish, hovli tozalash, supurish-sidirish bilan ovora. Ular o‘z tomlari tepasiga tug‘ osib, darvozalar ustiga guldastalar tikishmoqda. Bu ishlardan qutulganlar esa o‘zlariga va bola-chaqalariga ki¬yim-kechak, olti kunlik bayramga yetarli qand-qurs, holva, tansiq yemish xarid etish uchun gala-gala bo‘lib bozorga yo‘l olishardi.

Qaysi hovliga kirmang, hammasida ayollar o‘choq va tandirlarga o‘t qalab, xonaki taom va anvoyi shirinliklar tayyorlash taraddudida. Ular yuvinish uchun suv isitishadi. Uy xodimlari esa xojalarining kichkintoylarini yasantirishadi, ovqat pishirishga yordamlashadi, bayramga atab yopiladigan nonlarning xamirini qorishadi.

Yangi yilning bug‘doyi barakali bo‘lsin degan umidda yangi bug‘doy unidan non yopib, bayram kuni bo‘lishib yeyish taomil bo‘lib qolgan. Bayram kunlari ular yangi aqchalarni ishlatishar, kumush idishlarda bir-birlariga yangi don, tuxum va yangi meva tuhfa etishardi. Bozor rastalari o‘sha kunlarda ertadan-kechgacha ochiq, erkaklar va yosh-yalanglar bilan liq to‘la bo‘ladi. Kishilar bozordan xarid qilgan sovg‘a-salomlarini savatga solgan, tugunchak qilib bog‘lab olgan, yoki ot-yeshaklar ustiga yuklagancha yo uylariga — bola-chaqalari oldiga, yoki ibodatxonalardagi majusiy[2] boshliqlarga olib borishmoqda. Hamma oyog‘i olti, qo‘li yetti bo‘lib, shoshgancha borardi.

Agar siz shahar o‘rtasidagi katta qo‘rg‘onga chiqib, undan Farg‘ona atrofiga qarasangiz, qog‘ozga chizilgan xaritaga yoki rangli suratga o‘xshagan bir manzaraga ko‘zingiz tushadi. Negaki, qo‘rg‘on atrofidagi ikki binoni istisno qilganda, qolgan imoratlarning hammasi kesak devorli, bir-biriga o‘xshash pastqam uylar edi.

O‘sha ikki binoning biri otashxona — majusiylar topinadigan katta bino. U yerda hali ham otashparastlik davom etardi.

Savlati zo‘r bu bino shahardagi boshqa binolarga qiyos qilinsa, gullar o‘rtasidagi baland xurmo daraxtiga o‘xshab ko‘rinardi. Uning tepasidagi shamolda hilpirab turgan yashil bayroqlar toza ipakdan bo‘lib, har birining uzunligi o‘n gazcha kelardi.

Ikkinchi bino esa marzubonning[3] uyi. “Marzubon” degani qadimiy fors tilida “hokim” degan ma’noni bildiradi. Uy atrofi turli meva daraxtlari ekilgan katta bog‘cha. U yerda, shahar qo‘rg‘onining orqa tomonida, uzunasiga ketgan daraxtlar, tokzor va gulzorlar ko‘zga tashlanadi. Ular ichida zilol ariqlar shildiraydi. Daraxtlarda qushlar sayraydi…

Shahar xalqi harakatda ekan, zo‘r tantana bilan ko‘chani changitib kelayotgan arava ularning diqqatini o‘ziga jalb qildi. Daf’atan qaragan kishiga u arava emas, balki katta uyga o‘xshab ko‘rinardi. Arava tepasida naqshinkor yog‘ochlarga o‘rnatilgan kumushdan yasalgan, zarhalli bir qubba. Uning o‘rtasida esa ko‘k ipakdan tikilgan guldor pardalar hilpiraydi. Aravaga qo‘shilgan ikki duldul otning ustiga kimxob yopqich to‘shalgan. Qo‘lida qamchi ushlagan aravakash ulardan biriga minib kelmoqda. Arava yonida esa bir necha g‘ulom kelishardi. Arava ustiga yopilgan parda uning ichidagilarni ko‘rishga imkon bermasdi. Ammo u arava kimniki ekanini Farg‘onada yashovchi har bir kishi biladi. U hokimning aravasi bo‘lib, shaharda undan bo‘lak hech kimda bunday arava yo‘q edi.

Bu aravani hokimga kavkazlik cherkas xotinining qarindoshi tuhfa qilgandi. Hokimning o‘zi esa forslardan edi. Kavkazda bekalarning sayohatga yoki shaharga chiqqan vaqtda tushib yurishi uchun shunaqa maxsus arava tayyorlanardi. Unda bekalar uchun safarda kerak bo‘ladigan hamma anjom— hatto oziq-ovqatlargacha hozirlab qo‘yilgan bo‘lardi.

Oldilaridan o‘tayotgan bu hashamatli aravada o‘tirgan malikani ko‘rishga farg‘onaliklarning hammasi — yoshi ham, qarisi ham oshiqardi. Malika har safar ko‘chadan o‘tarkan, pardani ohista ko‘tarib, ko‘zi tushgan kishilar bilan salomlashardi. Nozik tabassumi, sho‘x boqishi, husni va donoligi bilan hammani o‘ziga maftun qilgan u malak hokimning qizi ekanini hamma bilardi.

Ammo bugun negadir hokimning qizi arava pardalarini ko‘tarmas, aravakash esa otlarni tez yo‘rttirib borardi. Ko‘chadan o‘tayotgan kishilar aravakashning otlarni bu qadar tez haydashidan uning shahar tashqarisiga chiqmoqchi ekanini anglashdi. Arava orqasiga ikki ot bog‘langan bo‘lib, ular egarlangan bo‘lsa ham, ustida odam yo‘q edi. Ulardan birining egari ustiga o‘q yoy to‘ldirilgan bir idish yuklangan. Bu ot, aravada kelayotgan hokim qizining oti ekanini odamlar darrov payqab olishdi. Chunki malikaning xuddi shu otni minib erkaklar kiyimida ovga, poygaga chiqish odati borligi kishilarga avvaldan ma’lum edi. U ikki otning ketida ov paytida xizmat qiladigan g‘ulomlar, itlar va qoplonboqarlar kelishmoqda. Farg‘onaliklar uchun bu unchalik qiziq tomosha emas, chunki hokimning qizi ovga ishqiboz ekanini, mohir ovchi ekanini ular bilishardi. Lekin nima sababdan u xuddi bugun — bayram kuni ovga otlanganini bilolmay hamma hayron edi.

Ko‘chada turganlar orasida ikki kishi bor ediki, ularning biri farg‘onalik, ikkinchisi esa qo‘qonlik savdogar. Qo‘qonlik savdogar farg‘onalikning qarindoshi bo‘lib, yangi yilni kutib olish uchun kelgandi. Bunaqa narsalarni u ilgari ko‘rmagandi. Shu vajdan u: — Bunchalik tantana bilan ketayotgan kim bo‘ldi? — deb yonidagi o‘rtog‘idan so‘radi.
— Bu hokim Tahmozning qizi Jahonbekaning vahimasi. Ilgari eshitmaganmisiz?
— Bu shaharda juda badavlat bir hokim yashaydi, uning yolg‘iz sohibjamol qizi bor deb eshitgandim. Uning shu bittagina qizidan bo‘lak farzandi yo‘qmi?
— Bor, suyuq oyoq, badbashara, ko‘sa bir o‘g‘li ham bor, lekin u qiziga bir misqol o‘xshamaydi, — dedi farg‘onalik o‘rtog‘i.
— Hokim, albatta, shu shaharlik bo‘lsa kerak?
— Yo‘q, kelgindi, bundan o‘ttiz-qirq yil muqaddam, qirchillama yigitlik chog‘ida, arab musulmonlaridan qochib bu yerga kelib qolgan. U forsning allaqaysi qit’asida hokim bo‘lib, ko‘p qiyinchiliklarni boshidan kechirgan ekan. Ota-bobolarining dinidan chiqishni istamay, mol-mulkini yig‘ishtirib, shu yerga kelib qolgan.
— U rostdan badavlatmi? — so‘radi yana qo‘qonlik mehmon.
— Ha, mol-mulki behisob, Farg‘ona tashqarisida, Toshkent daryosi qirg‘og‘idagi daraxtzorlarning hammasi uniki. Uy-joy, oltin-kumush va javohirlarni aytmaysizmi? Keling, qo‘ying uni, yaxshisi, bozorga borib bir qo‘y olaylik-da, bola-chaqamizga so‘yib beraylik, — dedi farg‘onalik savdogar.

Ammo uning qo‘qonlik o‘rtog‘i har narsaga qiziqadigan odam bo‘lgani uchun do‘stining maslahatiga unamay, savolini davom ettiradi:
— Bu beka shunday kunda sayohatga chiqishiga bois ne ekan?

O‘rtog‘i kulib:
— Bo‘lmasa, u ham bizning ayollarimizga o‘xshab uyda xamir qorib, non yopib, ovqat pishirib o‘tirsinmi? U otasining uyida o‘zi bek, o‘zi xon, degani degan, aytgani aytgan, do‘stim. Bir necha yil bo‘ldi, onasi vafot etgan. Otasi shu qizining ko‘ngliga qarab boshqaga uylanmay kelyapti. Qizini juda yaxshi ko‘radi u. Qizini shunaqangi erkalatadiki, xuddi oshiq-ma’shuq deysan.
— Yo‘q, uni uyda o‘tirib xamir qorsin, ovqat pishirsin deyotganim yo‘q, — dedi qo‘qonlik o‘rtog‘i, — loaqal bayram kuni sovg‘a-salom bilan otasini ko‘rgani kelganlarni kutib olish uchun uyda o‘tirsa bo‘lardi.

Do‘sti uning so‘zini bo‘ldi:
— Ey, og‘rimagan boshimga oltin isirg‘a, yaxshisi, bozorga boraylik-da, oladigan qo‘yimizni tanlaylik.

Dabdabali arava ikki kishining yonidan o‘tib, shahar chekkasiga yo‘l oldi, undan ham o‘tib, bog‘chalar tomon burildi-da, hokimga qarashli katta yer oldiga borib to‘xtadi. Bu aravani kutib olishga odatlangan hokimning korandalari bu safar ham yugurib, unga peshvoz chiqishdi. Arava to‘xtashi bilan aravakash otdan irg‘ib tushdi-da, uning jilovidan ushladi. Bekaning qo‘lidan ushlab tushirish uchun g‘ulomlardan biri arava yoniga chopdi. Marjon ismli chaqqon va uddaburon bir g‘ulomni beka o‘ziga yaqin tutardi. U arava oldiga keldi-yu, lekin pardani ko‘tarishga yuragi betlamay turib qoldi. Bekaning o‘zi esa na pardani ko‘tarar va na arava ichidan boshini chiqarib qarardi. Beka xizmatida arava yonida kelgan g‘ulomlar ham, uning istiqboliga chiqqan korandalar ham Jahonning aravadan tushishini sabrsizlik bilan kutishardi. Beka hadeganda aravadan tushavermagach, ular besaranjom bo‘la boshladi. Bekaning qashqa oti esa odamdan ko‘ra ham tinchsizlanib, oyog‘i bilan yer depsir, go‘yo o‘z egasini chaqirganday yoki, u tezroq chiqa qolsin, deganday zo‘r berib kishnardi. Otboqar har qancha urinsa ham, uni tinchita olmasdi. Nihoyat parda ko‘tarildi-da, ichidan ellik yoshlar chamasidagi juda salobatli, uzun-mo‘l kiyimli, boshidan tortib bo‘ynigacha katta ro‘mol o‘rab olgan bir ayol aravadan tushdi. Bu ayol Jahonning oqsochi, sirdoshi va mahrami Hayzuron edi.

Hayzuron yerga oyog‘ini qo‘yib bekasini aravadan tushirish uchun unga qo‘lini cho‘zdi. Jahon aravadan tusharkan, hamma uning dillarga o‘t tutashtiradigan husn-jamolini ko‘rishga oshiqardi. O‘sha kuni u ov kiyimlarini, ya’ni uzun shim, orqa etagi ochiq uzun kamzul va ustidan yana ipak kimxobdan to‘nga o‘xshatib tikilgan rido tashlab olgandi. Boshida esa qiyiqchaga o‘xshagan, chakkasini qoshlarigacha bekitgan bir ro‘mol. Oftob urmasin uchun yelkasiga uning peshini tushirib ham olgandi. Shamolda kiyimi ko‘tarilib, yuzidan boshqa a’zolari ko‘rinib qolishidan ehtiyot qilib, u ridosi ustidan belini ham bog‘lab olgandi.

Jahon uzun bo‘yli, barvasta bo‘lib, chehrasida salobat, sog‘lomlik va husn barq urib turardi. Uning shahlo ko‘zlari shunaqangi boqardiki, sehr-jodu bundan ortiq bo‘lmas.

Jahonga bir qaragan yoki u bilan so‘zlashgan har qanday odam aqlu hushidan begona bo‘lar, o‘zini yo‘qotib qo‘yar, tili kalimaga kelmay qolardi. Butun inon-ixtiyorini Jahonga berardi-yu, bir o‘yinchoq kabi qizga bo‘ysunishdan boshqa chorasi qolmasdi.

Jahonning ovga yoki biror sayohatga otlanayotganini eshitganlar bir ko‘rib qolish uchun yo‘liga peshvoz chiqar, uning kutib turganlar bilan tabassum aralash salomlashib o‘tishi odamlarni o‘zida yo‘q xushnud etardi. Ammo bugungi holat tamoman o‘zgacha edi. Qizning chehrasidagi g‘am ko‘lankasi, tabassumi bilan yashirmoqchi bo‘layotgan ko‘zlaridagi yosh odamlarni hayratda qoldirdi.

Jahon yuzidan pardasini ko‘tarib, bo‘ynini ochganini, sochini tashlab uyda yurganini ko‘rsang, uning qanchalik shijoatli va dovyurak ekanligini payqaysan. Dastlab qaraganda uning asli zoti forslardan bo‘lgan otasiga jilla ham o‘xshamasligidan taajjub qilasan kishi. Lekin uning onasi cherkas ekanini bildingmi, tabiiyki, bu taajjub yo‘qoladi-da, qiz onasiga tortganligiga qanoat hosil qilasan. Onasidan unga tashqi qiyofagina emas, balki cherkaslarga xos kuch-quvvat, shijoat, erksevarlik, chavandozlik va ovchilik kabi xislatlar ham o‘tgandi. Ziyraklik, o‘tkir aql kabi fazilatlar unga otasidan o‘tgandi. Mana shunday fazilatlari tufayli u husnda ham, sipolikda ham zamonasining barkamol qizi bo‘lib yetishgan hamda farg‘onaliklarning muhabbat va hurmatini qozonib, ular o‘rtasida “Farg‘ona malagi” degan nom olgan.

Jahon aravadan tushdi. Ko‘rishish ishtiyoqida o‘zini kutib turganlarga ko‘zi tushishi bilanoq, qalbidagi iztiroblarni sezdirib qo‘ymaslik uchun darrov ularga salom berdi. Keyin mahramiga qarab, yoqimli ovoz bilan:
— Oyi, otim qani? — dedi. Qiz yoshligidan zo‘r mehr bilan tarbiyat qilgani uchun uni sevib, erkalanib “oyi” deb chaqirardi. Jahon dilidagi gaplarni hamisha shu ayolga aytar, undan hech qanday sirini yashirmasdi.

Jahon aravadan tezda tushavermaganining boisi ham muhim bir ish ustida mahrami bilan kelishib olmoqchi bo‘lganida edi.

Hayzuron otboqarni imladi, u raqs tushayotganday o‘ynoqlab turgan otni Jahonga ko‘ndalang qildi. Jahon jilmayib, astagina otning peshanasini siladi. Otning peshanasida sherni eslatuvchi bir necha oq yol bo‘lgani uchun qiz uni “sher” deb atardi.

Peshanasini silayotgan odamni tanigan ot dumini silkib, oyoqlari bilan yer tepa boshladi.

Hayzuron qo‘l qovushtirib tik turganlarga qaradi:
— Sayidamiz ovga ketyaptilar, sizlar arava bilan bu yerda qolib, taom tayyorlab turasizlar. Orangizdan chopqir ikki kishi orqamizdan yursin. Qilingan ovni olib kelishadi.

Shundan keyin Jahon lip etib o‘zining qashqa otiga minib oldi. Hayzuronning otboqari Firuz bekasiga otini ko‘ndalang qildi-da, uni mindirib qo‘ydi.
— Endi sen orqangga qaytib, o‘sha ikki kishi bilan borasan, — dedi Hayzuron Firuzga qarab.

Borishi kerak bo‘lgan ikki kishining biri Marjon edi.

Hayzuron otga qamchi bosib, sayidasi Jahonning otiga yetib oldi-da, ikkalasi yonma-yon keta boshladi. Jahon kamonni yelkasiga taqib olgan, o‘qdoni esa egar qoshiga osig‘liq edi. Tekis yerning ko‘p qismiga ekin ekilgan. Uzoq-uzoqdan shahar tevaragidagi tog‘lar ko‘rinardi.

Odatda Jahon ovga chiqqanda qoplon va itboqarlarni birga olib yurar, kiyik, yovvoyi eshak va tog‘ echkilarini tog‘ oralig‘idagi yo‘llar va vodiylarda ovlardi. Bugun kishilardan xoli bo‘lish maqsadida hech kimni o‘ziga hamroh qilmadi. Uning “Ovga chiqaman” degani bir bahona edi, xolos.

Jahon bilan Hayzuron ikkalasi ko‘z ko‘rib, quloq eshitmaydigan xoli bir yerga yetganlarida, Hayzuron mehribonlik bilan Jahonga qaradi-da:
— Mana endi ikkovimizdan bo‘lak hech kim yo‘q, sening ham, onangning ham maxfiy sirlarini hech kimga izhor qilmaganim va qilmasligim o‘zingga ayon. Nega bunchalik parishon ekaning sababini endi menga aytgin, — dedi.

Jahon qattiq xo‘rsindi-da:
— Oyi, qo‘ying, shu gapni so‘ramang. Ozgina bo‘lsa ham ko‘ngil ochish uchun ovga chiqqanman, — dedi.
— Meni rostdan ham ov qilish uchun chiqdim, degan gapingga ishonadi deb o‘ylaysanmi? Axir shu bahona bilan xoli joyi topib suhbatlashishimiz kerakligini senga aytgan o‘zim-ku, yoki dilingdagi gap menga ma’lum emas deb o‘ylaysanmi? — dedi Hayzuron kulib.

Jahon Hayzuronni chalg‘itmoqchi bo‘ldi:
— Dadam bir necha yildan buyon dardga chalinib yotganini ko‘rib-bilib turib ham yuragim siqilishidan ajablanasizmi? Tabib uning shifo topib ketishi amri mahol deganini o‘zingiz eshitgansiz-ku, axir. Agar otamga biror gap bo‘lsa, men yolg‘iz qolaman. Bu yerda hech kimim yo‘q. Na otamning fors mamlakatidagi qarindosh-urug‘larini, na onamning Kavkazdagi urug‘-aymoqlarini tanimasam. Qanday… — dedi-yu xo‘rligi kelib nafasi halqumiga tiqildida, so‘zini davom ettira olmadi.
— Sayidam, hokim endi betob bo‘lganlari yo‘q-ku, u kishining dardlaridan avval ham tashvishlanib yurarding, lekin bugungiday siqilmasding. Yashirib kelayotgan gapingni men yaxshi bilaman, — dedi Hayzuron.

Jahon ajablangansimon unga nazar tashlab, ko‘nglini bilib olish maqsadida qattiq tikildi. U dilidagi gapni yashirishga qancha urinmasin, yuzlari qizarib, ikki ko‘zi chaqnab borayotganini Hayzuron sezib turardi:
— Ha, siringdan voqifman, lekin sen uyalib, uni yashirmoqchi bo‘lib yuribsan. Mana men hozir dilingdagi hayoni yuzingda ko‘rib turibman, — dedi.

Jahonning yuziga qon yugurib, qizil guldek ochilib ketdi va ko‘zlari yashindek chaqnab, yuragida qaynab turgan sevgi harorati sirtga tepdi.

Kishi o‘z ko‘ngil sirini qancha yashirmasin yoki yashirishga urinmasin, uning ko‘zlaridan ko‘nglidagini uqib olish mumkin. Kishining o‘zi bir gap aysa-yu, tili boshqa gapni aysa, tiliniki emas, ko‘ziniki to‘g‘ri chiqadi, albatta. Xususan Jahonga o‘xshagan sezgisi nozik va mehri zo‘r kishilarda ko‘zning gapi so‘zsiz to‘g‘ri keladi. Jahon katta yurak, qalb va katta aql egasi edi. Lekin shu paytda ayollarga xos ko‘ngli bo‘shlik ustun kelib, boshini yerga eggancha jim turardi.

Hayzuron so‘z boshladi:
— Bu sirdan voqif bo‘lganimga ajablanmasang ham bo‘ladi. Mengina emas, butun saroy ahli bu sirni biladi. Faqat otanggina bilmaydilar, xolos.

Saroydagilar uncha-muncha hayiqadi, bo‘lmasa, uni otangga yetkazishgan bo‘lardi. Ochig‘ini aysam, bunday qilishlariga men ruxsat etmadim.

Jahon otining yolini tuzatib turib, birdan:
— Akam Somon-chi, u ham bu sirdan voqifmi? — dedi.

Hayzuron Somonning nomi tilga olinishidan achchig‘landi:
— Quruq qolarmidi o‘sha. U hamma narsadan xabardor. Oyoq olishini men allaqachon senga aytgan edim-ku.

Hayzuron Jahonning akasiga ko‘ngil bo‘shlik qilayotgani uchun koyimoqchi bo‘lib turuvdi, buni sezgan Jahon uning gapini bo‘ldi:
— Akam Somonning nojo‘ya xatti-harakatlarini sezib yuraman, lekin nima qilay: yakka-yu yagona akam. Unga ayb qo‘yishga yuragim chopmaydi. Akamning ba’zi qiliqlari yoqmasa ham, menga ancha mehri borligini sezib yuraman. Lekin shunda ham har xil sirlarga aralashib yurishi menga ma’qul emas. U menga sir sandiqqa o‘xshab ko‘rinadi. Ko‘pincha u kun bo‘yi allaqayerlarda daydib yuradi. Butun Farg‘onani izlasang ham uni topib bo‘lmaydi. Kelganidan keyin “qayerda eding” deb so‘rasak aytmaydi, yoki mujmal bir javob qilib ketaveradi. Ba’zi mish-mishlarga qaraganda, u shahardagi otashxona boshlig‘i bilan ko‘pincha xufiya suhbat qilarmish. Uning ichidan pishgan va hiylakorligi sir emas.
— Fikrimcha, bu otashxona boshlig‘ining Bobak[4] Xurramiy boshliq maxfiy jamiyat kishilari bilan tili bir bo‘lsa kerak. Bobak shu qadar kuchga egaki, musulmonlar xalifasi undan qo‘rqib qoldi. Akang Somon shu jamiyat a’zosi bo‘lsa ham ajab emas. Mayli, hechqisi yo‘q, xurramiylar hokimiyatni forslarga olib berish va musulmonlarga qarshi jang qilish tadbirlarini ko‘rishmoqda, — dedi Hayzuron.
— Akam Somonni benuqson demayman, lekin nima qilayki, akam-da. Keling, qo‘ying, o‘sha haqda gaplashmaylik.

Bu qiz o‘z akasining shunchalik bema’niligini, niyati buzuqligini sezgani holda yana undan yaxshilik kutib yurishidan ajablangan Hayzuron ko‘zlarini yerga tikkancha bir oz xayolga cho‘mdi, keyin bu bahsni to‘xtatib, avvalgi hangomani davom ettira boshladi:
— Xo‘sh, xayolingni parishon qilgan, ko‘nglingni band etgan gapni hali ham aytib bermaysanmi?

Murabbiyasi oldida o‘zini ojiz sezgani Jahonga qattiq ta’sir qildi. Uning nafsoniyati g‘olib keldi:
— Oyijon, meni ojiza degan fikringizdan qayting, shunday deb o‘ylasangiz, yanglishasiz. Parishonligim sababini bilsangiz, qani o‘zingiz aytib bering-chi.

Hayzuron gapni qisqa qilib qo‘ya qoldi:
— Parishonligingga sabab — Zirg‘om.

Zirg‘om nomini eshitgan zamon Jahonning yuragi qinidan chiqayozdi, yuzlariga qon yugurdi, ko‘zlari chaqnadi. Buni ko‘rgan Hayzuron: “Qizginam, endi bo‘yningga ola qol, Zirg‘omni sevishingni ko‘zlaring aytib turibdi”, — dedi.

Zirg‘omni sevishimga Hayzuron qanday qararkin. Ma’qullarmikan-yo‘qmikin, deb Jahon uning ra’yini bilmoqchi bo‘lib, indamay turardi.

Hayzuron o‘z fikrini bayon qildi:
— Zirg‘om o‘ktam yigit, shijoatli, botir yigit. Farg‘ona va Fors mamlakatlarida benazir yigit.
— Xo‘p, uning botir va o‘ktam yigitligini bilar ekansiz, uning to‘g‘risida yana nimalar bilasiz? — so‘radi Jahon.

Hayzuron dilidagi gapni aytmoqchi bo‘ldi-yu, lekin Jahonni o‘ylab, bir lahza jim qoldi. Oldingi gaplardan ancha dadillangan Jahon sekingina qayta so‘radi:
— Oyi, hech narsani andisha qilmay, fikringizni ochiq aytavering.
— Zirg‘omning nasl-nasabini hisobga olinmaganda, undan munosib yigit yo‘q. Uning nasl-nasabini, otasi kimligini Farg‘onada hech kim, hatto uning o‘zi ham bilmaydi.

Jahon kamonini o‘ynagancha Hayzuronga qaradi:
— Zirg‘om to‘g‘risida odamlar nima deyishadi?
— Zirg‘om shijoatda, saxovat, husnda, olihimmatlik va sipolikda sara yigit, deb maqtashadi-yu, lekin nasabiga kelganda biror gap aytolmay, bir-birlariga qarashadi, — so‘z boshladi Hayzuron, — onasi uni qo‘lda ko‘tarib Farg‘onaga kelgan vaqti mening yodimda. O‘shanda u kelishgangina juvon edi. Farg‘onaliklardan bir nechtasi unga sovchi bo‘ldi, kishi qo‘ydi, lekin u “yo‘q, er qilmayman, bolamni katta qilaman” deb unamadi, kambag‘al bo‘lishiga qaramay, bolasini yaxshi parvarish qildi. Keyin janobi hokim — sening otang undan xabar topib, o‘z huzurlariga chaqirtirdilar. Uning boshidan nimalar kechganini surishtirganlarida, avvaliga aytmadi-yu, keyin aytgan gaplari mana bunday bo‘ldi: “Men yosh qizcha ekanman, turklar sahroda onamning bag‘ridan tortib olib, Iroqqa keltirib sotishgan ekan. Keyin bir iroqlik qulfurush uyida tarbiyalanib, katta bo‘ldim. Taqdir ekan, oxiri borib o‘sha yerlik bir kishining qo‘liga tushdim. U meni qullikdan qutqardi-yu, o‘ziga xotin qilib oldi. Qornimdagi bola tug‘ilmasdan u kishi vafot etdi. Bola tug‘ilgach, hamma narsadan voz kechib, bor-yo‘g‘imni shuning tarbiyasiga bag‘ishladim”.

Otang janobi hokim uning gaplaridan qanoatlanmadilar shekilli, sinab ko‘rish uchun “Saroy ayonlaridan bittasiga seni uzatsam, nima deysan” deganlarida, u e’tiroz bildirdi. Shunda ham u kishining shubhalari tarqamadi. Keyin uni o‘z saroylari yoniga joylashtirib, butun ro‘zg‘or-tirikchiligini but qilib berdilar. U yaxshi chevar edi. Saroydagi boshqa xizmatkorlar qatori ishlab yurib, ko‘zi dardga chalindi. Shu kasal bahona bo‘lib, ko‘zdan ayrildi, ishga ham yaramay qoldi. Shundan keyin otangning uyida qolib ketdi. Bu yog‘ini o‘zing ham bilasan.

Zirg‘om ulg‘aygach, ot minishni, kamon otishni o‘rgandi. Unda zo‘r qobiliyat paydo bo‘la boshladi. Shundan keyin otang — janobi hokim uni o‘zlariga sodiq mahram qilib oldilar. Uni juda yaxshi ko‘rar, iste’dodiga qoyil qolar edilar.

Bir necha yil burun xalifa Mu’tasim bu tomonlardan turklar, farg‘onaliklar, ushrusanliklardan askarlikka odam so‘ragan vaqtda Zirg‘om ham ixtiyoriy ravishda yozilib, Bag‘dodga ketdi.

Sen yashirib yurgan oralaringizdagi muhabbatni o‘sha vaqtdayoq sezgan edim. Ammo uning qanday qilib sendan ko‘ngil uzib, Bag‘dodga ketganidan hayron edim. U bechora nasl-nasab va martabada oralaringizda osmon bilan yercha farq borligini o‘ylab, “Men qayerda-yu Jahonga erishish qayerda”, deb umid uzgan bo‘lsa kerak-da.

Hayzuronning so‘zlariga diqqat bilan quloq solib o‘tirarkan, Jahon: “Odamning odamligi shunday paytlarda ma’lum bo‘lishini bilgani uchun u Mu’tasimning xizmatiga borishga bel bog‘lagan. Siz aytgandek, «Men qayerda-yu, Jahonga erishish qayerda” deb umidsizlangandir bechora. Ammo men uni o‘zimdan allaqancha afzal ko‘raman. Kishi yer-suvi, uy-joyi va mol-mulki bilan emas, balki fazilatiga qarab, el-yurt o‘rtasidagi obro‘siga qarab baholanadi. Siz o‘zingiz ham, boshqalar ham uning ajoyib xislatlarini maqtab gapirib yurasizlar-ku, axir. Uning askarlik xizmatida sharaf topishiga men aminman. Turli joylardan keltirilgan qullarni xalifa sotib olib tarbiyalagani va askarlikka olgani, keyinchalik ular o‘z mahoratlarini ko‘rsatib, qo‘mondonlik vazifalarigacha ko‘tarilganini ko‘p eshitganmiz. Shunday ekan, Zirg‘omning fazlu fazilatlari ma’lum-ku! Uning qobiliyati o‘zingizga ham, menga ham ayon-ku!»— dedi.

Jahon bu gaplarni qattiq ishonch bilan, tilini biyron qilib so‘zlarkan, yuragida muhabbat alangasi avj olayotganday bo‘lardi. Jahonning gaplarini eshitgan Hayzuron uning Zirg‘omga chindan ham ko‘ngil berganligiga yana ham qattiqroq ishonch hosil qildi. Jahonni bu ra’yidan qaytarishga so‘z topolmay, dedi:
— Zirg‘omning Mu’tasim askarlari orasida yuqori martabaga erishuviga hech bir shubha yo‘q, albatta. Lekin bosh qo‘mondonlikka erishgani bilan ham kishi Farg‘ona malagiga munosib bo‘la qolmaydi. Senga amirlar sovchi qo‘yib turishibdi.

Hayzuron Jahonning ko‘ngli uchun yoki uni maqtash uchun emas, balki bor gapni aytgan edi. Jahonni javob qaytarish niyatidan chalg‘itish uchun Hayzuron gapni ata¬yin boshqa yoqqa burib: “Qizim, men juda charchadim”, — dedi-da, yon tomonga qaradi, har gal Jahon kelib, ov qilib ketdigan vodiylar yaqinidagi bir tepalikka ko‘zi tushdi. O‘sha tepalikka ishora qilib: “Shu yerga borib ozgina dam olsak, nima deysan? Keyin otga minish qochmas. Sen yoshsan, safar mashaqqatlari menga og‘irlik qiladi”, — dedi. “Juda yaxshi bo‘ladi”, — uning taklifini ma’qulladi Jahon. Har ikkovlari otdan tushib, tepa tomon yo‘l olishdi. Otboqar orqadan yetib kelib, ikkala otni bir chekkaga yetaklab, ustidagi namat yopqichni oldi-da, tepalikdagi yassi bir tosh ustiga to‘shab berdi. Jahon bilan Hayzuron uning ustiga o‘tirib olgach, otboqar otlarini o‘tlatgani ketdi. Ikki xizmatkorga qarab Jahon: “Vodiyga kirib, ovdan daarak olib chiqinglar”, deb jo‘natib yubordi.

Zirg‘omning Maktubi

Hayzuron Jahonga qaradi:
— Sayidam, gapimga nima deding?
— Meni shunchalik mubolag‘a bilan baland ko‘tarishingiz va sevib maqtashingiz bejiz emas, chunki men qizingizman. Har bir ona o‘z qizini maqtashga tushib ketganida, “uni talashib podshohlar bir-biri bilan jang qilishyapti”, deyishdan ham toymaydi.
— Men, haqiqatni, rost gapni aytdim. Manaman degan Eron shohlari roziligingni kutishayotgani yolg‘on emas-ku axir?

Jahon yelkasini qisdi. Bu gaplarga ishongisi kelmasdi:
— Eron shohlari-ya? Tavba, hozir ularning podshohlari bor ekanmi?

Jahon o‘zining qanchalik yuqori martabali qiz ekanini tushunib olish payti yaqinlashayotganidan Hayzuron o‘zida yo‘q sevindi. Zotan, u bor gapni aytayotgan edi.
— Sayidam, yelkangni qisma, eronlarda shunday ulug‘ shohlar borki, ular bugun-yerta Xusraviylar hokimiyatini qayta tiklaydigan bo‘lib turishibdi. Tabariston hokimi Moziyorni, Ardabil hokimi Bobak Xurramiyni bilmaysanmi? Ming-minglab qahramonlar bu shavkatli amirlarning farmoyishida. Lekin shunga qaramay, Farg‘ona malagiga tiz cho‘kib, uning bir karami uchun jon olib-jon berishmoqda.

Jahon, yechilib o‘tlab yurgan qashqa otiga nazar tashlarkan, Hayzuronning gapi yoqmagandek bosh silkidi-da:
— Oyi, shohlaringizni boshimga uramanmi, menga Zirg‘omdan bo‘lak hech kim kerak emas, Moziyorni, Bobakni ne qilay? Ardabil va Tabariston bilan bizning yurt orasida qancha kunlik masofa bor?
— Gapimga ishonmasang, Bobak Xurramiy kimligini, niyati nimaligini akang Somondan so‘ra, — dedi Hayzuron.

Jahon o‘zini qo‘lga oldi-da:
— Akam shunaqa bir kishini hadeb maqtayotganini eshitgandim shekilli, lekin o‘zingiz bilasiz-ku, uning hech bir gapiga ishonmayman. Bu gapga e’tibor berganim ham yo‘q, negaki, hech kim Zirg‘omning o‘rnini bosa olmaydi, amir va podshohlarni uning tirnog‘iga ham olmayman, — dedi.
— U mamlakatlarni uzoq desang, mana qo‘shnimiz Ushrusananing amiri Afshin-chi? U hozir Bag‘dodda hamma musulmon askarlarning bosh qo‘mondoni. U yaqinda otangni ko‘rgani keladi. Otang o‘zlari yangi yil bayramida kelib ketgin, deb unga xat yozganlar, — dedi Hayzuron.

Hayzuron bilan shu choqqacha bemalol gaplashib o‘tirgan Jahonning Afshin nomini eshitishi bilan xayoli qochdi, tusi o‘zgardi, yuragiga g‘ashlik tushdi. “Bo‘ldi, uning otini sira ham atamang”, — deganday qo‘lini siltab, Hayzuronni gapdan to‘xtatdi.

Hayzuron yana gap boshlamoqchi edi, Jahon norozi ohang¬da: — Qo‘ying, uni gapirmang, nomini eshitishga toqatim yo‘q. Siz sezib yurgan xafaligimning boisi ham xuddi o‘shaning o‘zi. Uning yaqinda Farg‘onaga kelishini, yangi yil bayramini bizda o‘tkazishini eshitib, o‘zimni qo‘ygani joy topolmayapman. Bayramni boshqa biror uzoqroq yerga borib o‘tkazish qo‘limdan kelsa, albatta shunday qilaman, — dedi.

Jahon Afshinni shu qadar yomon ko‘rishidan ajablangan Hayzuron:
— Afshin senga biror yomonlik qilganmidi? — deb so‘radi.
— Yo‘q, menga yomonlik qilmagan, bir og‘iz gapirgan ham emas. Lekin u otamning ziyoratiga kelganidan buyon yomon ko‘rib qolganman, aftiga qaragim kelmaydi. Kim haqida nima deb o‘ylasam, xuddi shu o‘ylaganimdek bo‘lib chiqaveradi. Bunga o‘zim ham hayronman.
— Taajjub, — dedi Hayzuron, — Afshin Zirg‘omning boshlig‘i ekanini, Zirg‘omning maqsadi musulmon askarlari orasida shuhrat qozonib, Afshin qo‘mondonlaridan biri darajasiga ko‘tarilish, uning bayrog‘i ostida bo‘lish ekanini bilmaysanmi?
— Yo‘q, oyijon, Zirg‘om Afshinga tobe emas, u xalifa qorovullarining boshlig‘i, — dedi Jahon. Hayzuronning chehrasida hayronlik alomati zohir bo‘ldi.
— Shu so‘zlaring rostligiga o‘zing to‘la ishonasanmi?

Jahon unga tikilib, tabassum qildi:
— Ha, albatta, mening unga ishonchim sizning podshohlar mening visolimga yetisholmay yurganiga ishonchingizdan ham zo‘rroq, — dedi-da, qo‘lini cho‘ntagiga tiqib:
— Ancha bo‘ldi, undan xat olgandim. U yaqinda Farg‘onaga kelishini yozgan. Lekin nima uchundir hanuz daragi yo‘q, — dedi.

U xatni chiqarib: “Mana o‘zingiz o‘qib ko‘ring”, deb Hayzuronga uzatdi. Xat qadimiy pahlaviy tilida yozilgan edi:

«Somurroda yashayotgan Zirg‘omdan, Farg‘onadagi ko‘nglim farishtasi Jahonga!

Sayidam! Men seni hamma vaqt sayidam deb atayman, chunki sen butun borliqning sayidasisan, mening sevgilimsan. Sen qalbimning — butun vujudimning xojasisan. Farg‘onadan chiqqanimdan buyon ancha yillar o‘tib ketdi. Shu vaqtgacha senga maktub yozmadim, to‘g‘risi, buni o‘zimga ep ko‘rmadim. Hokimning qizi, sayida, malakxil’at Jahonga xat yozishni mendek bir faqir yetimga kim qo‘yibdi, deb o‘yladim. Sen bilan vidolashayotgan kunim ulug‘ martabaga erishish uchun qo‘limdan kelganicha tirishaman, sening martabangga yaqinlasha olsam, ostonangga kelib boshimni uraman-da, jufti halollikka roziligingni so‘rayman. Bordi-yu, o‘shanday yuqori martabaga erisha olmasam, baxtim qaro ekan deyman-da, peshanamga urib, hajringda zor-zor yig‘lab dunyodan o‘taman, degan edim.

Men bu yerga kelib askarlikka yozildim. Og‘ir jang maydonlariga sening nomingni qalbimga jo qilib kirdim. Nomingni o‘zida saqlayotgan ko‘ksimni o‘qlarga tutdim. Muborak, aziz noming meni hamma falokatlardan omon saqladi.

Men askarlik xizmatida turli lavozimlarda bo‘lib, oxiri xalifa saroyida qorovullar boshlig‘i vazifasiga erishganimdan keyin senga sevinch xabarini yo‘llayap¬man.

Sen, ehtimol: — Bu martabaga ko‘tarilishdan maqsading nima? — deb so‘rarsan. Ochig‘ini aysam, maqsadim shu martaba tufayli sening visolingga yetishdir. Sensiz hayot hayot emas menga.

Men janob hokimni ziyorat qilishga, sevgilim Jahonni ko‘rishga musharraf bo‘lish uchun Farg‘onaga borishni niyat qilgan edim, xalifalikka putur yetkazadigan ba’zi tashvishli yumushlar chiqib qolmaganda, allaqachon Farg‘onada bo‘lardim.

Farg‘ona safariga otlanish uchun hozir qulay bir chora topildi. O‘zing bilasanki, xalifa Mu’tasim Bag‘dod yaqinida turk askarlariga atab Somurro degan maxsus shaharcha bino qilgan. Men ham shu yerda turk askarlari bilan birgaman.

Islom mamlakati — Bag‘dodda paydo bo‘lgan turli isyonchi guruhlarni xalifa o‘sha turk askarlari kuchi bilan bostirmoqchi.

Turk askarlari shahar atrofidagi aholi bilan aralashsa, kuch-quvvati, shijoati ketib qolishidan qo‘rqqan Mu’tasim Movarounnahrdan cho‘ri turk qizlarini sotib olib, o‘sha askarlarni uylantirmoqchi, Farg‘onaga borib cho‘rilar sotib olish uchun bir qancha kishilarni tanlab qo‘ydi. O‘sha kishilar bilan birga men ham vatanimga borib kelmoqchi ekanimni xalifaga aytib, ruxsat oldim. Shoyad, yaqin orada diydor ko‘rishsak. Xatni senga yetkazishni ishonchli kishilarimdan biriga topshirdim. Oyim-dan senga salom».

Hayzuron xatni o‘qib bo‘lgach, Jahonni quchoqlab o‘pdi:
— Senga ham, Zirg‘omga ham muhabbat muborak bo‘lsin. Zirg‘om, albatta, senga munosib yigit. “Kishi hayotda mol-mulki bilan emas, balki odamiy fazilatlari bilan qadrli” degan gaping to‘g‘ri. U botirligi va g‘ayrat-shijoati bilan hozirdanoq soqchilar boshlig‘i lavozimini egallagan bo‘lsa, bir necha yillardan keyin juda ulug‘ martabalarga erishsa ajab emas. Islom davlati hali jangu jadal qilyapti, Zirg‘omdek yigit yana ham yuqoriroq martabalarga ko‘tarilishiga nima to‘sqinlik qilardi?

Hayzuron dilidagi gapni aytgani uchun, Jahon behad xursand bo‘ldi-yu, ammo ketidan lekini chiqib qoldi:
— Bu xatni olganimga bir necha oy bo‘ldi. Haligacha Zirg‘omdan darak yo‘q, bilmadim, ne hodisa yuz berdi ekan?

Hayzuron: “Tashvishlanma, u albatta kelib qoladi, lekin…” dedi-yu, ko‘ngliga bir narsa kelgandek o‘ylanib, boshini quyi soldi.
— Xo‘sh, oyijon, ayting, nima lekini bor, — dedi Jahon.
— Lekini shuki, seni Zirg‘omga berishga otang rozilik bermasmikinlar deb qo‘rqaman.
— To‘g‘ri, men bu gapni otamlarga aytganim yo‘q, lekin ishonchim komilki, u kishi Zirg‘omni yaxshi ko‘radilar, juda hurmat qiladilar. Undan keyin, men nimani istasam, otam unga qarshilik qilmaydilar.
— Sayidam, janobi hokim Zirg‘omni yaxshi ko‘rishlarini, hurmatlashlarini yaxshi bilaman, lekin bu yerda boshqa bir gap bor. Shuni o‘ylab ko‘rdingmikin? — dedi Hayzuron.
— Qanday gap ekan? — dedi avzoyi o‘zgarib Jahon.
— Bilishimcha, Zirg‘om musulmon, sen bo‘lsang islom diniga kirgan emassan. U seni xotinlikka olishi qanday bo‘larkin?

Jahon:
— Men ham musulmon bo‘lsam nima qilibdi? Axir islom dini hozir davlat dini-ku, — dedi.
— Otang, qavm-qarindoshlaring dinidan qanday qilib voz kecha olasan?
— Bu din Zirg‘om bilan mening muhabbatimizga g‘ov bo‘ladigan bo‘lsa, men albatta, undan voz kechaman. Chunki men bu dunyoda ham, u dunyoda ham sevgilim qayerda bo‘lsa, o‘sha yerda bo‘lishni istayman.

Jahon shunday deb jilmaydi. Uning ko‘zlaridan marjondek yosh oqib, yuziga tushdi.

Gap cho‘zilib, ahvol og‘irlashganini sezgan Hayzuron Jahonni alahsitmoqchi bo‘lib, joyidan qo‘zg‘aldi va gapni boshqa tomonga burdi:
— Kun alla-palla bo‘lib qoldi, sen bo‘lsang, hali ham ovga kirishganing yo‘q, otingni min, men ketingdan kuzatib yuraman. Kiyik ovlashdagi mahoratingni ko‘rib, bir tomosha qilay, qizim.

* * *

Jahon “otimni, kamon va o‘q yoylarimni olib kel” deganday qilib, otboqarga imladi. Keyin u qayerda ov yaxshi bo‘larkin deya mo‘l tog‘ tomonga ko‘z yugurtirdi. Birdan yaqin yerdagi tosh ustida bir tog‘ takasi o‘ynoqlab yurganini ko‘rib qoldi. Ilgari bu yerda tog‘ takalarini hech ko‘rmagan edi. U shoshib, “Firuz, kamonni tez olib kel”, deb otboqarga xitob qildi.

Kamon qo‘liga tekkach, darrov uni o‘qladi-da, tog‘ takasini nishonga oldi. O‘qni otish oldida Jahon “agar shu o‘qni unga tekkiza olsam, Zirg‘omga yetishaman, u bilan tezda ko‘rishaman. Bordi-yu, o‘q tegmay qolsa, Zirg‘om bilan tezda uchrashishim qiyin bo‘ladi”, deb ko‘ngliga tugib qo‘ydi.

Taka esa hamon o‘sha tosh ustida bular tomon qarab turardi. Jahon o‘q uzdi. O‘q fazoda vizillab taka tomon uchib ketdi.

Hayzuron esa o‘q borib yetmasdan taka qochib ketsa, nima bo‘ldi, degan xavotir bilan undan ko‘zini uzmay turardi.

Taka yiqildi, keyin qochib borib ikki xarsang o‘rtasidagi bir chuqurlikka burildi. Takaning yiqilganini ko‘rgan Jahon sevinganidan: “Ana yiqildi. Marjon, yugur, uni olib kel”, deb baqirdi. Marjon, hamrohi va otboqar uchalasi taka tomon chopib ketishdi. Jahon sevinganidan yuragi yorilguday bo‘ldi. Hayzuron kulib, uning yoniga keldi:
— Bu takani qulatganingdan juda xursand bo‘ldim. O‘qing unga tekkani uchungina emas, yo‘q. Sen uni nishonga olayotganingda men, “agar Jahon shunga tekkiza olsa, albatta Zirg‘omga ham yetishadi”, deb xayolimdan o‘tkazgan edim. Endi, qizim, albatta maqsadingga yetishasan. Xursandligim mana shundan.

Jahon jilmayib dedi:
— Men ham xuddi shuni ko‘nglimga keltirgan edim. Endi “Zirg‘om sening munosibing”, deb ayta olasizmi?
— Men g‘o‘r mulohazalarimni senga aytgan edim. Hozir esa Zirg‘omga muhabbatim juda ham oshib ketdi.

Ular shu qabilda hazillashib kulishdi. Hayzuron o‘z fikrini ochiq aytib, Jahonning ko‘ngliga chiroq yoqqandek bo‘ldi.

Tog‘ takasini sudrab kelayotganlarning hayqiriq ovozini eshitgan Jahon ular tomon yugurdi. Taka o‘lgan edi. Uning bir o‘q bilan o‘lganidan Jahon ajablandi. Uning o‘qi hamon takaning biqinida sanchig‘liq turardi. U yana boshqa bir o‘q takaning bo‘g‘zida sanchilib yotganini ko‘rib qoldi-da, “Hoy, bunda ikkita o‘q bor, men faqat bitta otgan edim-ku, mana bu ikkinchi o‘qni qaranglar, bu qayerdan kelib tegdi? Marjon, bu o‘qni darrov chiqarib ol!” deb, xizmatkorga buyurdi. Marjon juda qiyinchilik bilan o‘qni tortib oldi va “taka shu o‘q bilan o‘lgan”, deb uni Jahonga uzatdi. Jahon o‘qni oldi-da, barmoqlari bilan u yoq-bu yog‘ini ag‘darib ko‘zdan kechirdi. O‘qning patida arab tilida yozilgan bir xatga ko‘zi tushdi. Jahon arabcha xatni o‘qishni bilardi. U xatning harflarini hij, turib, birdan “Zirg‘om” deb baqirib yubordi-da: — Mana bu o‘qda Zirg‘omning ismi yozilgan ekan, — dedi. Marjon ham arab harfi bilan bitilgan yozuvlarni bilgani uchun, uni o‘qib ko‘rdi-da: “Ha, to‘g‘ri, bunda Zirg‘omning ismi bor”, — dedi.

Bu tasodifdan hang-mang bo‘lib qolgan Jahon Hayzuronga qaradi. Esankirab qolganini ikki erkakdan yashirmoq uchun u o‘zini bazo‘r qo‘lga oldi. Keyin ularga qarab: “Takani biror yerga olib borib so‘yinglar-da, nima qilsangiz, ixtiyor o‘zlaringizda”, — dedi. Ular uzoqlashgach,

Hayzuronga qarab:
— Bu hodisaga nima deysiz? — dedi.
— Meningcha, — dedi Hayzuron, — Zirg‘om shu o‘rtada bo‘lishi kerak. Bu o‘q bilan takani otgan ham muqarrar o‘shaning o‘zi. Lekin taka jarohatlanganicha uzoq yerlarni bosib kelganga o‘xshaydi, chunki tog‘ takalari bu yerdan uzoq bo‘lgan Toshkent daryosining[5] qirg‘oqlarida yoyilib yuradi.

Jahon “bu tushimmi yo o‘ngimmi” deb xayolga cho‘mdi va boshini quyi solib:
— Bu juda g‘alati tasodif, ammo hali ham men yanglishdimmikan degan xavotirdaman. Lekin ko‘nglim buni rost deb aytyapti. Xo‘p, mayli, gumonimiz to‘g‘ri chiqsa, uni siz hozir qayerda deb o‘ylaysiz? — dedi.
— U Farg‘onaga kirishdan avval dam olish uchun biror soy atrofiga tushgan bo‘lsa kerak. Lekin men bu tomonlarda Toshkent daryosidan bo‘lak suv borligini bilmayman, ehtimol, u daryoning sharqiy qirg‘og‘iga tushgan bo‘lsa,— dedi Hayzuron.

Jahon so‘radi:
— Siz aytayotgan qirg‘oq bu yerdan uzoqmi?
— Bir-ikki farsah[6] keladi, o‘sha tomonga borging kelayotganga o‘xshaydi-a?

Xijolat aralash tabassum qilgan Jahon, nega bunday savol berayotganini aniq bilish uchun Hayzuronning ko‘ziga tikildi. O‘zining fikriga qo‘shilayotganini sezib, Hayzuronga: “Ha, biz uni izlab borsak, qanday bo‘larkin deysizda”, — dedi.

Hayzuronning unga rahmi keldi, ko‘ngliga qo‘l solib ko‘rmoqchi bo‘ldi:
— Kishilar eshitsa, Jahon Zirg‘omni atayin izlab bordi, deb gap qilishadi. Ammo tasodifan unga yo‘liqib qolsak-chi, unda hech kim hech narsa deyolmaydi. Yana shuni ham bilib qo‘yki, yo‘l ancha olis, mashaqqatli, unga chiday olasanmi?

Jahon: “Otga minib olganimizdan keyin nima mashaqqat bo‘lardi. Qani, qo‘zg‘aling, ketdik”, — dedi-da, ikki erkak tomonga qaradi. Ular uzoqda, hali ham taka so‘yish bilan ovora edi. Jahon ularni chaqirmoqchi bo‘layotganini sezgan Hayzuron, oldinroq: “Bo‘lmasa, men xizmatching Firuzni chaqirib kelay, u sening jilovingdan yursin, ikkinchisiga esa qolgan xizmatchilar bilan shahar darvozasi yoniga borib, bizni kutib turishga farmon qilsang”, — dedi.

Uning bu maslahati Jahonga ma’qul tushib, “juda soz bo‘ladi” dedi. Hayzuron xizmatchilar oldiga borib, “buyoqqa kel” deb Firuzni imladi. Darrov yugurib kelgan Firuzga: “Hamrohingga borib ayt, u boshqa xizmatchilarni olib tezroq shahar darvozasiga borsin-da, bizni kutib turishsin. O‘zing esa ikkala otimizni olib kel, bizning yonimizda borasan”, — dedi. Firuz topshiriqni bajarib bo‘lgach, Jahon bilan Hayzuron qayerga borishayotganini bila olmay ularning orqasidan yo‘lga tushdi.

Zirg‘om Va Jahon

Shoyad, sevgilim kelayotganini ko‘rsam, deb ko‘zlari to‘rt bo‘lib borayotgan Jahon otning boshini anhor tomonga burdi. Uning yonida ot mingan Hayzuron borardi. Tikka kelgan quyosh tig‘i ostida chuqur xayolga cho‘mib borayotgan Jahon bugun ovqat yegan-yemaganini ham unutgandi. Hali ovqat ekan-ku, muhabbat dardiga yo‘liqqan odam o‘zining jahonda bor-yo‘qligini ham unutib qo‘yadi.

Jahon va Hayzuronning otlari hakkam-dukkam ekin ekilgan yerlardan o‘tib borarkan, Farg‘ona malagini taniydigan o‘sha yerlik korandalarning ko‘zi ularga tushdi. Ular Jahonning o‘zinigina emas, qashqa otini ham, xizmatchisini ham tanishar edi. Korandalar Jahonning hurmati yuzasidan o‘rinlaridan turib, unga ta’zim qilishdi. Lekin xayoli parishon qiz ularga e’tibor bermadi, odatiy tabassumini unutdi. Xayol daryosiga g‘arq bo‘lib borayotgan Jahonning fikrini ikkala otning baravar kishnashi bo‘lib yubordi. U olisga nazar tashladi. Yo‘l ustida turkmanlarniki kabi qubbali chodirlar tikib o‘tirgan o‘troq odamlarga ko‘zi tushdi. Ilgari turkmanlar ana shunday tepasi qubbali to‘garak chodir tikib o‘tirishardi. Chodirlar orasida to‘rt-besh ot ko‘rindi. Yigitlar ikki biyani sog‘ishayotgan edi. Sahroyi arablar tuya sutini ichganidek, Turkiston cho‘llarida yashaydigan ko‘chmanchilar ham biya sog‘ib, sutini ichishardi. Jahon ularning oldiga borsa, gapga tutilib alahsib qolishdan cho‘chidi-da, yo‘lini boshqa tomonga burdi. Lekin Hayzuron otning jilovini chodirlar tomonga burdi. “Zirg‘om to‘g‘risida bulardan bir surishtirib ko‘rsak, shu yerlardan o‘tgan bo‘lsa, ular ko‘rishgan bo‘lsa ajab emas, daryo tomonga yursak, yo‘limiz ancha qisqararmidi deyman”, — dedi.

Uning bu fikri Jahonga ma’qul tushdi shekilli, u ham otining jilovini chodirlar tomonga burdi. Bularni ko‘rgan bolalardan biri Jahonning qiyofasidan “bu albatta biror amirning qizi bo‘lsa kerak”, deb o‘yladi-da, mehmonlarni kutib olish kerakligini xabar qilish uchun chodirga, otasi tomonga yugurdi.

Bolaning otasi — mo‘ysafid dehqon hassasiga tayanib kelarkan, Jahonga ko‘zi tushishi bilanoq uni tanidi. Bolalarini chaqirib: “Mehmonni otidan tushiringlar”, — dedi. Lekin Jahon otdan tushgisi kelmay, dehqonga minnatdorchilik bildirdi. Keyin u “qani, qariyani gapga solib ko‘ring-chi”, degandek Hayzuronga qaradi. Hayzuron:
— Sayidam, otdan tushing, bir oz dam olib, keyin yana yo‘lga chiqarmiz, — dedi. Jahon Hayzuronning taklifini noiloj qabul qildi. Firuz boshqa otlarni ko‘rsa, kishnab, bularning gapiga xalaqit bermasin, deb ikkala otning yuganidan ushlab nariroqqa olib ketdi.

Jahon bilan Hayzuron piyoda yura boshlashgach, chol soddalik va muloyimlik bilan ularga:
— Bizning kulbai vayronamizga malikam muborak qadamlarini bir tegizib, tabarruk qilib ketsalar yaxshi bo‘lardi, — deb ularni o‘z chodiriga taklif qildi. Jahon uyala-uyala chodirga kirdi-da, o‘zi va hamrohi uchun to‘shalgan po‘stakka o‘tirdi.

Hayzuron so‘z boshlamasdanoq cholning o‘g‘li sopol kosada suyuq ovqat olib keldi. Ovqat biya sutidan tayyorlanganini sezgan Jahon: “Hozir ovqatga ishtaham yo‘q, ko‘nglim hech narsa tusamayapti”, — deb uzr aytdi. Mo‘ysafid bolaga qarab:

“Bo‘lmasa bir kosa qimiz olib kel”, — dedi. Kelgan mehmonlarga sharob o‘rnida talqon, go‘ja yoki hozirgi vaqtda limonad va choy berish odat bo‘lganidek, ko‘chmanchilar biya sutini achitib qimiz qilib qo‘yar va mehmonlarga tutar edilar. Chol qimizni ko‘rsatib: “Buni ichish uchun kishi och bo‘lishi shart emas, suvdek bir ichimlik, issiqning hovrini ko‘taradi, charchoqni ketkazadi”, — dedi. Jahon buni ham rad qilishni o‘ziga ep ko‘rmay, kosani qo‘liga oldi. Shu fursatdan foydalanib, Hayzuron cholga qaradi:
— Bugun bizdan boshqa mehmonlar bu yerdan o‘tgani yo‘qmi?
— Yo‘q, sizlarning poyqadamingiz yetganidan behad xursandman. Qaysi shamol Jahonoyni bu tomonlarga uchirdiki, xarob kulbamiz obod bo‘ldi. Boshqa mehmonlar kelmaganda ham, Jahonning bir o‘zi ming mehmonga arzigulik.

Hayzuron: “Safar qiladigan musofirlar hamma vaqt ham shu yerdan o‘tib turishadimi?” — deb so‘radi.
— Ha, albatta, — dedi chol, — Ushrusana, Qo‘qon yoki Buxorodan kunchiqar tomonga yuradigan kishi daryodan o‘tgach, albatta yo‘li shu yoqqa tushadi. Farg‘onagami, boshqa shaharlargami shu yerdan boradi. Ko‘pincha, Hindiston, Tibet yoki Xitoydan Rum mamlakatiga ketayotgan yoki u yerlardan qaytib kelayotgan savdogarlar ham bu yerdan o‘tadi.

Hayzuron Jahonga qarab fors tilida: “Zirg‘omning yo‘li ham shu yerdan o‘tadigan bo‘lsa uni shu yerda kutib turganimiz ma’qul, u yoqqa borib ovora bo‘lib yurgandan ko‘ra, shu yaxshi emasmi? Biz bir yo‘ldan yursak, u boshqa yo‘ldan kelib, o‘tib ketib qolsa, bir-birimizga duch kelmay qolamiz”, — dedi.

U yerdagi dehqonlar chig‘atoy tili, ya’ni qadimiy turk tilida so‘zlashganlari uchun Hayzuronning gapiga tushunishmadi. Jahon bu gapga javob bermadi. Lekin chehrasidan uning taklifiga rozi bo‘lganday edi. Hayzuron:
— Bo‘lmasa, mayli, otaxonimiz biror taom tayyorlay qolsin, xo‘p deya qol, — dedi.
— Avval o‘zimiz yo‘q deb qo‘yib, endi qay yuz bilan so‘raymiz.
— Malol kelmaydigan qilib o‘zim so‘rayman, — dedida, Hayzuron cholga qarab chig‘atoy tilida: “So‘yish uchun sotadigan bironta otlaring yo‘qmi?” — dedi.
— Yo‘q, sayidam, biz otlarni faqat suti uchun boqamiz. Ularni nochor bo‘lib, sutdan qolgandagina so‘yamiz, — dedi chol.
— Mabodo biror toycha so‘yish lozim bo‘lib qolsa, nima qilasizlar?
— Shu yerdan o‘tadigan yilqilar podasini poylab turamiz-da, tanlaganimizni sotib olamiz, — dedi chol, keyin kunchiqar tomonni ko‘rsatib: — Men anchadan beri shu tarafga qarab turibman, olisdan quyuq chang ko‘tarilyapti, ehtimol bu yoqqa kelayotganlarning podasidir. Ular kelishi bilan bir-ikkita ot sotib olib, darrov so‘yamiz. Malikamiz andak tahammul qilsalar, semiz bir ot so‘yib ziyofat qilardik.

U kishining xushmuomalasi, ziyrakligi Jahonga ma’qul tushib, jilmaydi. Qizning tabassumidan o‘z taklifiga rozi bo‘lganligini anglagan chol o‘g‘illaridan biriga darrov borib, o‘sha uyurning oldidan to‘sib chiqishni buyurdi. Bola yugurganicha ketdi. Ota esa dasturxon tayyorlashga kirishdi, bitta qovun keltirib, Jahonning oldiga qo‘ydi:
— Mana bu tilni yoradigan Buxoro qovunlaridan. Istagan vaqtlarida so‘yib beramiz.

Katta amaldorlar uyida ham maqtovga arziydigan bunday qovun cholning chodiriga kelib qolganidan Jahon ajablandi. Buni sezgan chol:
— Qizlarimdan biriga xushtor bo‘lib qolgan bir yigit menga olib kelgan tuhfalar orasida shu qovun ham bor ekan,— dedi.

Xushtor so‘zini eshitgan Jahon o‘zining muhabbati dardini esladi-da, bir oh tortib cholga qaradi: — Bu qovunni atalgan kishisiga — qizingizga saqlab qo‘ying.

Chol javob qaytarmoqchi bo‘lib turuvdi, uzoqdan kimningdir chaqirayotganini eshitdi. Qaytib chopib kelayotgan o‘g‘li: “Ular podadan birorta otni ham sotishmas ekan”, — dedi.

Kelayotgan yilqi podasining oyog‘idan chiqayotgan changga qaragan Jahon uning oldida egarlangan ot minib kelayotgan bir kishini, uning orqasida egar-jabduqsiz o‘nlab otlarni o‘ynatib kelayotgan chavandozlarni ko‘rdi.

Ba’zi otlarni Turkiston sahrolarida yilqi va mol boqib tirikchilik o‘tkazadigan Gruziya dashtidan kelgan cho‘ponlar minib olgandi. Jahon oldinda kelayotgan otliq yigit askar kiyimida ekanini va qo‘lidagi nayzaga bayroq osilganini ko‘rdi, lekin u bayroqqa bitilgan ismga e’tibor bermadi. Agar o‘sha ismni o‘qisa bormi, butun a’zoyi badanini qaltiroq bosib ketgan bo‘lardi. Chol o‘sha otliq kishining yo‘lini to‘sib: “Bu otlardan bittasini bizga soting”, — deb iltimos qildi. Otliq kishi takabburlik va qo‘pollik bilan: “Yo‘q, sotmaymiz”, — dedi.
— Bolam, hozir bitta ot so‘yish zarur bo‘lib qoldi, aytgan pulingni beramiz, — yolvordi chol. Ammo u kishi bu iltimosni rad qilgancha bosh chayqadi, lekin chol “nima uchun sotmaysiz” deb yana savol berdi. “Bu uyur pulga muhtoj kishilarniki emas”, — deb javob berdi otliq.
— Kim ular o‘zi, axir?
— O‘qishni bilmaydiganga o‘xshaysiz, aks holda savol-javobga hojat qolmagan bo‘lardi, — dedi-da, otliq yigit bayroqni ko‘rsatdi. Bu so‘zni eshitgan Jahon yalt etib bayroqqa qaradi. Arab harfi bilan yozilgan “Afshin Haydar bin Korus” so‘zlarni o‘qidi-yu, rangi o‘chib, Hayzuronga qaradi. Dehqonning ham, Hayzuronning ham chehrasida bir xilda o‘zgarish paydo bo‘lgandi. Chol otliqdan: “To‘g‘ri aytdingiz, o‘qishni bilmayman, bu bayroq kimga tegishli?”— deb so‘radi.
— Xalifa Mu’tasimning lashkarboshisi va Ushrusana mamlakati hukmdori amir Afshin Haydar bin Korusniki.

Turkistonda bu nomni bilmaydigan birorta kishi yo‘q edi. Chunki Afshin Mu’tasimning xizmatiga kirmasidan oldin Ushrusana podshosi bo‘lgan. Chol hayron bo‘lib qoldi. U qo‘rqib ketganidan: “Eshitishimizga ko‘ra, Afshin Bag‘dodda turar emish”, — dedi.
— To‘g‘ri, — javob berdi yigit, — u Bag‘dodda yashaydi, lekin bir necha kun burun Ushrusanaga keldi va bizni askarlari uchun mol, qo‘y sotib olishga yubordi.
— Hozir bu yilqilarni Ushrusanaga haydab boryapsizlarmi?
— Afshin Ushrusanada edi, lekin u navro‘z bayramini o‘tkazish uchun Farg‘onaga kelishi kerak. Uning askarlari Toshkent atroflarida qo‘nishgan, mana bu yilqilar o‘shalarga tegishli, tushundingizmi? — dedi yigit va otiga qamchi bosib yo‘lga tushdi. Otboqarlar ham uning ketidan jo‘nashdi.

Chol yana surishtirishga botinmadi. Jahonni ziyofat qila olmagani uchun xijolat tortdi. Unga uzr aytish uchun so‘z topolmasdi.

Jahon esa o‘rnidan turib, “ikkala otni olib kel”, deb xizmatchiga buyurdi va cholning yoniga yugurib borib: “Otajon, bizga qilgan g‘amxo‘rliklaringiz uchun juda minnatdorman, hozir zudlik bilan qaytishim zarur bo‘lib qoldi, nasib bo‘lsa, boshqa bir fursatda kelib, sizni ziyorat qilib ketaman”, — dedi.

Chol qizning bunday xushmuomala va kamtarligidan mamnun bo‘lib, malikaning qo‘lini o‘pdi. Jahon qo‘lini tortib olarkan, otaga biror narsa berish kerak, degandek Hayzuronga qaradi-da, yonidan to‘rt-besh oltin pul chiqarib, cholga uzatdi:
— Bolalar uchun o‘yinchoq — o‘q-kamon olib berasiz.— Chol tashakkur aytib pulni oldi. Jahon va Hayzuron u bilan xayrlashgach, otga minib yo‘lga tushishdi. Firuz ham ularning izidan yurdi.

Bir oz yo‘l yurgach, Jahon ko‘nglida g‘ashlik paydo bo‘lgandek bir uh tortdi-da, Hayzuronga qarab so‘radi: “Endi nima deysiz? Afshin Farg‘onada emish. Otamni ko‘rish uchun u albatta, hovlimizga keladi”.
— U otangni kelib ko‘rsa, sen nimaga tashvishlanasan?..

Jahon uning gapini bo‘ldi.
— Men tashvish qilayotganim yo‘q, parvoyimga ham kelmaydi. Askarlari ham men uchun xavfli emas, lekin uning o‘zini ko‘rishga toqatim yo‘q va… — dedi-da, boshidagi ro‘molini tuzatib qaytadan o‘rab olish bahonasi bilan gapni boshqa yoqqa burdi.

Hayzuron Jahonning xavfsirayotganini sezsa ham, o‘zini bilmaslikka solib: — Aqlli, dono qizim, hech kimdan, hech narsadan qo‘rqmaydi, daryo tomonga yurish niyatingdan qaytganing yo‘qdir-a? — dedi.

Jahonga uning savoli qiziq tuyuldi. U yer tagidan qarab jilmayib qo‘ydi. Tili bilan aytolmasa ham, butun ko‘rinishi “Bo‘lmasam-chi?” deyayotganday edi.

Yilqi to‘dasi ko‘zdan g‘oyib bo‘lguniga qadar Jahon bilan Hayzuron unga tikilib borishdi. Ularning otlari yo‘rg‘alagancha yilqilar borayotgan tomonga emas, boshqa tomonga qarab borardi.

Quyosh bota boshladi. Hayzuronga ochlik ta’sir qildi Jahon esa o‘z sevgilisi bilan uchrashish shavqida hamma narsani unutgandi. U churq etmay uzoq yo‘l bosdi. Ko‘nglidagi shirin xayollar borgan sari ulg‘ayib, ildiz otardi. Sevgilisi bilan yuzma-yuz kelishini ko‘z o‘ngiga keltirarkan, yuragi o‘ynab, “muhabbat irodamdan ustun chiqmaganda, bunday qaltis ishga jur’at etmasdim”, derdi.

Ko‘p vaqtlarda muhabbat va iroda kim yengishga o‘ynay-di-yu, muhabbat g‘olib chiqaveradi. Ba’zan iroda muhabbatdan ustunlik qiladi, lekin bu uzoqqa cho‘zilmaydi, mabodo cho‘zilib ketsa, muhabbatning yuzaki va tez so‘nuvchan ekanidan dalolat beradi. Muhabbat ahli odatda tiyran aqlli, tadbirli va donishmand kishilar bo‘ladi, lekin ular sevgi yo‘lida faqat aqli kam kishilar qiladigan ishlarni qilib yurishadi. Boshqalar uning xatti-harakatidan hayron bo‘ladi, lekin uning o‘zi ulardan ko‘ra ko‘proq ajablanadi. Chunki aqli uning ishini nazorat qiladi, uni tanqid qiladi, uning og‘ir yo‘lga tushib qolganini ko‘rsatadi, lekin u bunday yo‘ldan qaytishni uddalay olmaydi. Chunki uning aqlli va donishmand qalbi muhabbat girdobiga qattiq o‘ralgan bo‘lib, ko‘ngil xohishiga xilof ish qilib qo‘ysa, sira bardosh berib bo‘lmaydigan darajada azoblanadi, jinni bo‘lib qolishi yoxud jonini taslim etib yuborishi ham hech gap bo‘lmaydi. Qanchadan-qancha oshiqlar aql bilan ko‘ngil o‘rtasidagi nizoning qurboni bo‘lishadi. Aqlli kishida sevgi paydo bo‘lsa, uning irodasi bilan xohishi o‘rtasida qattiq jang ketadi. Agar u nafsoniyatli, qalbi musaffo kishi bo‘lsa, o‘z izzat-nafsi va qalbi kuchiga suyanib, nafsi xohishiga qarshi kurashadi, mag‘lubiyatga uchrashdan qo‘rqmaydi.

Jahonda aql ham, iroda ham zo‘r edi. Ayni vaqtda u jo‘shqin qalbli, chuqur hissiyotli qiz edi. Negaki u o‘z yorini chin qalbdan sevar, u bilan bir necha yildan beri hamgap bo‘lgan, uning muhabbati qizning ko‘nglidan mahkam joy olgan edi.

U o‘z sevgilisiga vafodor, o‘z ahdidan qaytmaydigan qiz edi. Afshindan cho‘chishi va uni ko‘rishdan nafratlanishi sevgilisiga bo‘lgan vafosini yana ham kuchaytirardi.

Qiz sevgilisi bilan uchrashish uchun uning oldiga borishdan iymanmadi. Ov qilgani ketyapmiz, degan gap Jahonga yaxshi bahona bo‘ldi.