Домла Ирисовнинг  мазкур  хотираларга ёзган  сўзбошиси якунида «Амир қурдирган бу ўқув даргоҳи мисоли ҳозирги интернат мактаби ё техникумига тўғри келадиган бир билимгоҳ деса ҳам бўлади. Бу эса ўша давр савиясидан туриб қаралса, албатта, жуда катта воқеа бўлган…» деган жумлаларни  ўқидиму Бухоро амири Абдулаҳадхоннинг I жаҳон уруши пайтида Россия ҳарбий флоти учун қурилган икки ҳарбий кемага 1 миллион рус рубли ёки Қораденгиз соҳилида тиклаган қасрига сарфлаган миллион-миллион рубли билан шу «мақталган» мактабга кетган маблағни солиштириб кўриш керакмикан, деб ўйладим. Руслар учун сарфлаган маблағига амирлар (Абдулаҳадхон ва Олимхон)  Бухоро ёшлари учун бир эмас, минглаб бундай мактаблар қуришлари мумкин эди.

Хуршид Даврон
ХОТИРАЛАР ҲАҚИДА

Мустақилликдан кейин бутун илмий фаолияти давомида ўтмишни қоралаган, исломни тараққиёт душмани деб билган, беаёв равишда Амир Темурга қарши курашган ёки илмий ишлари совет даври, колхозлаштириш, заводу фабрикалар, гугурт фабрикалари тарихига бағишланган жуда кўп олимлар етти эмас, бир айланиб исломшунос, темуршуносларга айланишган эди. Уларнинг жуда кўпи бугун ҳам ана шу чалашунослик йўлидан юришда давом этмоқдалар. Уялмасдан, безбетлик билан анча авваллар чет элларда тарихимиз, аждодларимиз ҳақида ёзилган китобларни чала-чулпа, бор хатою камчиликлари билан ўз номлари остида эълон қилмоқдалар. Яқин кунларда бундай олимлар ҳақида сизга маълум қилиш истагимиз бор.

Мустақилликнинг дастлабки йиллари эълон қилинган кўп китоблару мақолаларда ўтмишда ўтган жуда кўп тарихий шахсларга шошма-шошарлик билан асосан ижобий баҳолар берилганини унутмаслик керак. Ҳолбуки, ҳар қандай тарихий ҳодиса ёки шахсга баҳо берганда аниқ маълумотларга, теран мулоҳазалар, қиёсий таҳлилларга асосланиш зарур.Ўтмиш тарихимизда фақат шавкатли эмас, оғриқли,ҳатто уятли саҳифалар борлигини рад этиш қийин. Унинг саҳифаларида жасорату фидойилик билан баробар хиёнату адоват, маҳдудлигу фалокатлар мавжуд.

XIX асрда Бухоро амирлигини, Хива ва Қўқон хонликларини бошқарган ҳукмдорлар шахсияти-ю фаолиятлари, уларнинг мамлакат бошқарувида қўллаган усуллари, ўз фуқароларига, айниқса, илму фан ривожи, маориф ва миллий мафкура тараққиётига бўлган бепарво, ўйловсиз муносабатлари мени ҳамиша қаттиқ ранжу маломатларга тўла фикрларга ундаган, мажбур қилган. Бу ҳукмдорларнинг барчаси ҳақида мутлақ ёмон фикрда бўлсам-да, бугун тарихимиз ҳақида мулоҳаза юритганда, ўтмишдан сабоқ олишга уринганда ранжишдан фойда йўқлигини яхши биламан. «Нега ундай қилишган? Нега мана бундай қилишмаган?» деган саволлар гирдоби атрофида айланмасдан,ўша олис ўтмишдан назар солиб «Бугун нима қилиш керак?» деган сўроқ билан яшамоғимиз керак.

Бухоронинг сўнгги амири Сайид Олимхон хотираларини сизга тақдим этар эканман, фақат бир жиҳатга диққат қилишингизни илтимос қиламан. Бу хотиралар, маълум маънода, йўл қўйилган хатоларини таҳлил қилишдан кўра, ўзини оқлашга уринишга асосланган. Айни шу сабабдан, амирнинг ҳамма гапини самимий ёки тўғри деб баҳолашга асло шошилманг. Менинг маслаҳатим, бу хотиралар ҳақидаги тўғри хулоса Абдурауф Фитратнинг Бухоро амирлигига оид ёзган мақолаларини, хусусан,унинг «Амир Олимхоннинг ҳукмронлик даври» асарини ўқиб чиқиш эвазига пайдо бўлиши мумкин. Аммо, нима бўлгандаям, бу хотиралар тарихимизнинг бир парчаси сифатида баҳоланиши лозим.

2014

КИТОБГА  СЎЗБОШИ
Абдусодиқ Ирисов

  1966 йил апрель ойининг охирларида Тошкентда машҳур ва машъум зилзила юз берди. Бу воқеадан бир ҳафта ўтар-ўтмас мен Сурия Араб жумҳуриятининг бош кенти ҳисобланган Дамашққа ишга кетдим. Орадан бир ярим-икки ой ҳам ўтмаган эди, Дамашқдаги уйимга бир қорачадан келган, ўрта бўйли, ўзига ярашган мўйлаби ҳам бор бир киши ташриф буюрди. Кўринишидан у худди сувратини кўрганим Абдулла Қодирийга ўхшарди. Бу киши ўзбекчалаб менинг исми шарифимни сўради. Биз кўришдик, мен ўзимни таништирдим, ичкари кирдик.

— Мен Жўра қори бўламан, баъзан ёзувларда Сургун деган от ҳам қўшиб айтилади, тахаллусим Бўтакўз. Мамлакатдан узоқда — сургунда юргандайман, баъзида шундай аташ билан ўзимни овутган, ўзимга тасалли берган бўламан. Шу йили апрель ойида Дўстлик жамиятининг даъвати билан мамлакатга боргандим. (Хориждаги ҳамшаҳарларимиз «Ўзбекистон» номи ўрнига кўпинча «мамлакат» ёки «ватан» сўзини ишлатадилар). Эсимни таниганимдан бери орзу қилганим — ватанни кўришга муяссар бўлиш эди, бир хафта ҳам ўтмасданоқ ўша мудҳиш зилзила юз берса бўладими, ёпирай, мени ажал қувиб келган экан, шу ерда ўлар эканман-да, деган хаёлга ҳам бордим. Йўқ, худога шукр, кечмиш бўлди (яъни ўтиб кетди). Ўша ерда дўстларингиз бир нарсани сиздан ҳикоя қилишди, сўнг жанобингиз исми-шарифлари зикр қилинган чоғда суҳбатга чорлаш учун сизга қўнғирок қилишса, аллақачон бу томонларга равона бўлган экансиз. Шу билан мен мамлакатдан чиқиб Истанбулга келдим, у ердан бу томонларга ўтдим, кейин Урдунга (яъни Иорданияга) ўтаман.

— Буни бир мутолаа қилинг, сизга совға, — деб бир китоб берди. Китобга қарасам, Бухоро амири — Олимхон қаламига мансуб, меҳмонга миннатдорчилик билдирдим. Китоб форсийда ёзилган, Ғарбда чоп этилган эди.

Мен китобни мутолаа қилиб, юртга қайтганда ўзбекчага ағдарарман, деган хаёлга келдим. Мана, орадан чамаси йигирма беш йилча вақт ўтди. Орзиқиб кутилган дамлар келди. Бу чоғлар ошкоралик деб ном олди. Бор ҳақиқат аста-секин қалқиб юзага чиқа бошлаётир. Шундай мулоҳазалар андишасида ниҳоят ўша китобнинг форсийдан қилган таржимасини ҳурматли ўқувчилар эътиборига ҳавола этаётирман. Муаллиф фикрини яхши ифодалай олдимми — йўқми, бу муҳтарам китобхонлар ҳукмига ҳавола. Мабодо баъзи ибораларда фикр яхши ифодаланмаган бўлса, ўтиб кетган камчилик учун китобхондан олдиндан узр сўрайман. Мабодо улар ўз мулоҳазаларини менга ёзиб ё матбуот орқали билдиришса, мулоҳаза отига миниб мақсад сари отланишимиз турган гап.

Рисолани таржима қилишда иложи борича муаллиф руҳи, услуби, ҳатто ўша даврда ишлатилган маъмурий бўлинишлар номи (чунончи, туман, беклик кабилар)ни сақлашга ҳаракат қилинди. Ўша даврда Бухоро давлати йигирма саккиз бекликка бўлинган. Чунончи, ҳозирги Нурота, Қоракўл, Чоржўй, Шаҳрисабз, Китоб, Ғузор, Денов, Яккабоғ каби жойларнинг ҳар бири бекликдан иборат бўлган. Беклик бизнинг ҳозирги истеъмолимизда районга тўғри келади, шу билан бирга «туман» гушунчаси ҳам бунга тўғри келгандай бўлаяпти. Чупончи, Ғиждувон тумани, Вобкент тумани, Лаълака тумани. Китобда Нурота эса вилоят сифатида битилади.

Амир Олимхоннинг ёзишича, ўша даврда Бухоро давлатига қарашли ерлар 225000 квадрат километр бўлган, бу эса тахминан Италия майдони билан тенг деганидир. Унинг ёзишича, Бухоро аҳолиси асосан ўзбек, туркман, қирғиз, козоқ, тожик, яҳудий ва араблардан иборат эди. Бундан кўринадики, Бухоро давлати кўпмиллатли мамлакат бўлган, унда Ўрта Осиё халқларининг барча вакиллари яшаган. Олимхон бу ерларда яшовчи яҳудий ва арабларни китобига битишни ҳам унутмаган.

Амир Олимхон ёзади: «Бухоро хонлари бутунлай манғитларнинг ўзбек тоифасидан бўлган. Бухоро подшоҳлари мўғил одатларига кўра тўшакча (у оқ кигиздап тайёрланган — А. И.) устига табаррукона ўтқазилиб, саййидлар, хўжалар ва муллолар уни ердан кўтарардилар». Туркий подшоҳларни ок кигизга солиб кўтариш қадим-қадимдан қолган анъана бўлган.

Бу гапда келтирилган «мўғил» сўзи аслида туркий қабилалардан бирининг номи, у «монгол» эмас. «Мўғил» билан «монгол» томомила бошка-бошка халқ. Шу жиҳатдан Ҳиндистонда Бобур тузган империя баъзан янглиш ишлатилиб келаётган «Монгол» эмас, балки «Мўғил империяси»дир. Бунга Саййид Олимхон битган сатрлар ҳам гувоҳлик беради. Олимхон ёзади: «Бухоро Марказий Осиё мамлакатларининг энг қадимгиларидан бири бўлиб, бунда навбатма-навбат шаҳзодалар салтанат қурганлар… Сўнгги сомоний подшоҳларининг вафотидан сўнг (1005) Бухоро икки марта турк ва салжуқлар сулоласининг қўлига ўтди. Ундан сўнг Чингизхон ва Темур, кейин шайбонийлар, аштархонийлар сулоласи, ўзбек — манғитлар Бухорода ҳукм сурдилар, Манғит тоифаси 1783 йилдан то 1920 йилгача Бухорода салтанат сурдилар».

Мана бу сўзлар тарихимизни тузукроқ тушунишга, янада чукурроқ билишга ёрдам беради.

Бухородан хорижга чиқариладиган маҳсулотлардан ташқари от ҳам экспорт қилинган. «Бухоро отлари, — дейди муаллиф, хусусан, қорабайир нави 1914 йилги урушда аҳамият қозониб, яхшилигини исботлайди. Бухоро амири канчадан-қанча минг бош отни Русия давлатига берди».

Шу билан бирга амир эсдаликларида ўша даврда Русия билан Бухоро ўртасида бўлган савдо миқёси ҳақида ёзилади: «Большевиклар инқилобидан олдин Бухоро савдоси фақат Русиянинг ўзи билан икки юз эллик миллион франкка етар эди. Лекин бахтга қарши юкларни элтиш воситаларининг йўқлиги савдо ишининг ривожланишига катта тўсқинлик қилди. Ваҳоланки, қанчадан-қанча темир йўл воситалари мамлакатнинг бошидан охиригача чўзилган эди».

Амир Олимхон ўз даврида бирмунча маданий қурилишлар қилади, мадраса, масжид, кўприк қурдиради. «Бухоро минорасининг паст томонида, — дейди муаллиф, — ўз номимдан Дорул-улум бўлган бир мадраса қурдирдим; турли илмлардан дарс берувчи муаллимлар тайин этдим. Мазкур мадрасада истиқомат қиладиган талабалар сарф-харажати, маош ва кийим-кечаги ҳам ўз тарафимдан белгиланиб, унга бир нафар нозир ҳам тайин этдим; уларнинг емак-ичмак, маош ва кийим-кечакларини муайян бир вақтда етказдирардим».

Амир қурдирган бу ўқув даргоҳи мисоли ҳозирги интернат мактаби ё техникумига тўғри келадиган бир билимгоҳ деса ҳам бўлади. Бу эса ўша давр савиясидан туриб қаралса, албатта, жуда катта воқеа бўлган.

Қолган гапларни ўқувчининг ўзи эсдаликлардан ўқиб олиши мумкин.

«Хуршид Даврон кутубхонаси»дан луқма: Домла Ирисовнинг  мазкур  хотираларга ёзган  сўзбошиси якунида «Амир қурдирган бу ўқув даргоҳи мисоли ҳозирги интернат мактаби ё техникумига тўғри келадиган бир билимгоҳ деса ҳам бўлади. Бу эса ўша давр савиясидан туриб қаралса, албатта, жуда катта воқеа бўлган…» деган жумлаларни  ўқидиму Бухоро амири Абдулаҳадхоннинг I жаҳон уруши пайтида Россия ҳарбий флоти учун қурилган икки ҳарбий кемага 1 миллион рус рубли ёки Қораденгиз соҳилида тиклаган қасрига сарфлаган миллион-миллион рубли билан шу «мақталган» мактабга кетган маблағни солиштириб кўриш керакмикан, деб ўйладим. Руслар учун сарфлаган маблағига амирлар  (Абдулаҳадхон ва Олимхон)  Бухоро ёшлари учун бир эмас, минглаб бундай мактаблар қуришлари мумкин эди.

Амир Сайид Олимхон
БУХОРО ХАЛҚИНИНГ ҲАСРАТЛИ ТАРИХИ
Форсийдан таржима, сўзбоши ва изоҳлар
муаллифи Абдусодиқ Ирисов

Амир Олимхон,Амир Сайд Олимхон, Олимхон  (1881, Кармана — 1944.28.4, Кобул) — Бухоро амири (1910—20), манғитлардан. Амир Абдулаҳаднинг ўғли. Петербургдаги Николаев кадет (пажлар) корпусида таълим олган (1893— 96). 1898 й. Қарши, сўнгра валиахд сифатида Кармана бекликларига ҳоким бўлган. Отаси вафотидан сўнг, Бухоро тахтига ўтирган (1910 и. 24 дек.).
Олимхон даврида Бухоро амирлигининг Россияга қарамлиги янада кучайди. Тараққийпарвар кучлар, шунингдек, Ёш бухороликлар қаттиқтаъқиб қилинди. Биринчи жаҳон уруши даврида Россия императори Николай II уни генерал-лейтенант ҳарбий унвони б-н тақдирлаган ва ўзининг генерал-адъютанти қилиб тайинлаган (1915 й. дек.). Чунки, у Россияга катта миқдорда пул б-н ёрдам берган эди. Бухорода 1917 йил апрель намойиши, хусусан, Колесов воқеаси (1918 й. март) дан кейин у амирлик ҳудудида 3000 кишини жадидликда айблаб, ноҳақ қатл қилдирган.
1920 й. августида большевикларнинг Бухоро босқини натижасида амирлик тузуми ағдариб ташланди. Сентябрь ойининг ўрталарида Олимхон Шарқий Бухорога бориб, Бухоро халқининг босқинчи қизил армияга қарши олиб борган мустақиллик курашига раҳбарлик қилишга уринди. Олимхон Ҳисор вилоятини ўзига қароргоҳ қилиб, 6 ой давомида қизил аскарларга карши курашган. Ҳисорда янги ҳукумат ташкил қилиб, бухороликларнинг қизил аскарларга карши олиб бораётган жанг ҳаракатларини мувофиклаштиришга интилган. Амир Олимхон Кўлоб, Ҳисор ва Душанба атрофида катта микдордаги кучларни бирлаштиришга муваффақ бўлган. 1920 й. нояб. ойининг ўрталарида унинг кўшинлари Бойсун, Дарбанд, Шерободни қизил аскарлардан озод қилишди. Олимхон ихтиёрига Фарғонадан ёрдамга юборилган 4000 йигит хам Шарқий Бухорога етиб келади. 1921 й. 8 январида Олимхон қўшинининг миқдори 25000 кишига еган. Ҳисордан Кўлоб вилоятига келган Олимхон бутун қўшинларига Иброҳимбекни Олий бош қўмондон (ўринбосарлар: Шарқий Бухорода — Давлатмандбек ва Ғарбий Бухорода — Мулла Абдулқаҳҳор) қилиб тайинлайди. Бироқ,бир қатор жангларда мағлубиятга учрагач, Олимхон Амударёнинг Чубек кечувидан Афғонистонга ўтиб кетган (1921 и. 4 март).

Олимхонни Кобулда Афғонистон амири Омонуллахон қабул қилиб, доимий яшаши учун унга Калъаи Фотуда махсус қароргоқ ажратиб беради. У Кобулда яшаса хам Бухородаги озодлик ҳаракатига ғоявий жиҳатдан раҳбарлик қилишда давом этди, қўрбошилар ва уламоларга турли мактублар ва қимматбаҳо совғалар жўнатиб, уларни курашга илҳомлантирган. Олимхон Кобулда ўзининг эсдаликларини ёзиб тугаллайди. Умрининг охирида кўзи ожизланиб қолади, оғир дардга чалинади. Узоқ давом этган хасталикдан сўнг у Калъаи Фотуда вафот этади. Кобул атрофидаги Шаҳидони ислом (Ислом шаҳидлари) қабристонига дафн этилган. Олимхоннинг хотиралари Парижда француз тилида (1929), кейинчалик Ғарбда форс тилида, Ўзбекистонда ўзбек ва рус тилларида (1991), Тожикистонда тожик тилида (1992) алоҳида китоб сифатида чоп қилинган. Олимхон ҳукмронлиги даврида Бухорода Олимхон мадрасаси қурилган, Ситораи Моҳи Хоса саройини қуриш якунланган.

Раҳмдил ва Меҳрибон Аллоҳ исми билан

Аллоҳга мақтовлар, оламлар Рабби ва унинг элчиси Муҳаммадга ва унинг оиласига ва барча дўстларига покликлар ва саломлар бўлсин.

Аммо баъд билим эгаларининг виждони ва хотир эгаларининг олдида яширин қолмасинки, мен таг-тугли Бухоройи шариф халқининг фидойиси Саййид Амир Олимхон — Бухоро мулкининг ҳукмрони эдим.

Ўз аҳволим ва бошдан кечирганларимни ёшлик чоғимдан олиб борилган то Бухоро пойтахтида салтанат учун большевиклар билан олиб борилган жангларда бўлиб, ўзимнинг Қобул доруссалтанасига кўчишим воқеаларини таҳрир ипига тизиб ушбуда баён қилдим, унга «Тарихи ҳузни милали Бухоро» («Бухоро халқининг ҳасрати тарихи») деб ном кўйдим, токим ўқувчилар ва унга кўзи тушган зотлар бу фақирнинг баён қилган ҳолларидан ва Буҳоро салтанати пойтахти ва унга тааллуқли бўлган маълумотга эга бўлсалар ва большевиклар билан бўлган муҳораба ва Афғонистонга кўчишим сабабларини мутолаа қилиб, унга инсоф назари билан боқсалар.

Энди тил нутқини баён этувчи тўти бўлмиш — қаламни тилга киритиб, аҳвол баёнини ушбу битикда тараннум этадиган бўлсам, шундайки, бу банда[1] даргоҳи олий Саййид Амир Абдулаҳадхон ўғли Саййид Олимхон дор ул-фохира бўлмиш Бухоройи шариф ҳукмдоридурман. Мен ҳазрати падари бузрукворим салтанати қарор топган даврда диёнат илми ва ўрганилиши лозим бўлган билимлардан таҳсил қилганимдан кейин салтанат ва мамлакатни идора қилиш конунларини эгаллаш мақсадида рус улуғларининг саҳоватидан фойдаландим. Шунда ўн уч ёшлигимда милодий йилнинг минг саккиз юз тўқсон учида буюк шаҳаншоҳ бўлмиш падари бузрукворим ҳазратлари амру фармонлари билан бир неча мўътабар намакхўр-яқин дўстлар ҳамроҳлигида Петербургга боришга азм қилдим.

Тартиб-қоида юзасидан у ер мактабларида етти йил ўқитилар эди. Бинобарин, падари бузрукворим истагига кўра таълимотни тезлаштириш мақсадида ўқиш муддати уч йил деб карор қилинди. Бу уч йил орасида

ёзлари мактаблар ёпилган кезлари Бухорога, падарим хизматига келиб-кетиб турардим. Шундай қилиб, мен уч йил давомида таълим олиб, мамлакат тартиб қоидаларини биладиган даражада билим ҳосил қилдим, ўқишларни тугатиб, имтиҳон топширдим.

Рус давлати улуғлари мени Бухоро давлати валиаҳдлигига мансуб бўлганлигим учун Бухорога қайтаришди. Шу билан мен милодий йилнинг 1896 йилида Петербургдан Бухоройи шарифга, зоти шаҳона Падари бузрукворим ҳазратлари даргоҳларига қайтдим.

Шундай қилиб, мен қиблагоҳим қўлларини ўпиб, доим у киши билан бирга бўлишга мушарраф бўлдим. Падари бузрукворим мени икки йил давомида ўз хизматларида ҳамрикоб қилиб ёнларида олиб юрдилар. Мен қўл остимда бўлган муқаддас ватаннинг ички аҳволлари ҳақида баъзи бир таълимотларни у кишининг муборак тилларидан эшитиб тургандим; булардан мен кўп фойдалар кўрдим. Сўнг зоти шаҳона падари бузрукворим менга Бухоройи шарифга қарашли бўлган ўлкалардан бири Насаф[2] вилояти ҳукмронлигини марҳамат қилдилар.

Бу билан менга бахтиёрлик бахш этиб, шаҳона тўнларни кийдирдилар, хисравона ҳукмронлик тожини бошимга қўйдилар. Падари бузрукворим ижозатлари билан мазкур вилоятга азм айладим. Шунда мазкур вилоятпинг барча аъён ва хос кишилари менинг истиқболимга чиқиб кутиб олдилар.

Шундай қилиб, мен улар билан ҳол-аҳвол сўрашиб, улар илтифотидан бошим кўкка етди, уларга меҳру ҳурматимни билдириб Насаф вилояти қўрғонининг ичига кириб бордим, барча каттакон бўлган одамларни муборакбод этиб, уларни хурсанд ва мамнун эттирдим.

Бу ожиз банданинг Насаф вилоятидаги ҳукмронлиги муддати ўн икки йил давом этди. Бу муддат ичида менинг ҳукуматим ҳамиша фақирпарвар ва ғарибнавозликка интиларди, мазлумларни золимлардан асраб, ҳақни қарор топдирарди. Шундай қилиб, мазкур вилоят аҳолисини ўзимдан хурсанду мамнун эттирардим.

Мазкур вилоятга яқин жойда Қашқа деган шўх дарё оқарди. Ундан камбағал бева-бечораларнинг кечиб ўтишида роҳати бузилиб, доимо ғам-ташвишда эдилар. Аҳолининг осойишталигини кўзлаб мазкур дарёга тошу темирдан[3] бир кўприк қурдирдим, кўприкни эса ўз номим билан атадим. Шояд фақиру фуқаролар сув кечиш ташвишидан қутилиб, тинчу осуда яшасалар, деб ўйладим. Шу билан яна бошқа бир қанча мадраса ва ибодатхоналар қуриб, бу борада анчагина юмушларни юзага келтирдим.

Бундан сўнг, ҳукм юритганимдан ўн икки йил ўтгач, зоти шоҳона падари бузрукворим мени дор-ул-фоҳира Бухоройи шарифга қарашли жойлардан бири бўлган Хўрок водийсининг Кармина[4] номи билан машҳур бўлган вилоят ҳукмронлигига кўчирди. Бу билан зоти шаҳона мени ўзларига яқин бўлган жойга олиб келдилар. Насаф вилояти ҳукмронлигидан Кармина вилояти ҳукмронига айландим. Мана шу зикр этилган вилоятда икки йил давомида ҳукм юритдим. Шу аснода зоти шаҳона ҳазрат Саййид Амир Абдулаҳадхон — менинг Падари бузрукворим тақдири илоҳий амри билан фонийлик оламидан боқийлик дунёсига риҳлат этдилар[5]. Шунда иқтидор эгаси бўлмиш падари бузрукворим подишоҳ ҳазратларининг салтанати муддатига йигирма олти йил бўлган эди.

Шу билан мен 1329 ҳижрий йили муҳаррам ойининг ўнинчи куни, милодийнинг 1911 йили менга мерос бўлиб қолган марҳум ва мағфур падарим салтанати тахтига ўтирдим. Бухоройи шарифнинг барча аҳолиси бу ожиз бандага хизмат қилмоққа қасамёд этдилар.

Тахтга ўтирганимдан сўнг бу банда даргоҳи олийда мамлакатимнинг бир йиллик хирож тўлашдан озод қилиш фармойишини бердим. Шу тариқа иш тутишим билан фақир-фуқароларни кўп хурсанд қилдим, уларнинг бошлари кўкка етди.

Орадан бир йил ўтгач, элтутиш ва фақирпарварлик тартибини ўрнатишга интилдим, Бухоро давлатида тартиб-интизом ва ободлик ишларини бажо келтира бошладим. Буюк ишларни барпо этишга саъй-ҳаракат этдим, мадрасалар, ибодатхоналар бино қилишга киришдим. Барча илмларни ўргатиш борасида анчагина ҳаракат қилдим.

Бухоройи шариф аркининг яқинида, Балойи ҳавз дейилган жойда ўз номимга бир ибодатга масжид бино қилдирдим. Бухоро минорасининг паст томонида бозорнинг ички томонида ўз номимдан Дор-ул-улум — Билим уйи бўлган бир мадраса қурдирдим; ҳар хил илмдан дарс берувчи муаллимлар тайин этдирдим. Мазкур мадрасада истиқомат қиладиган талабалар сарф-харажатлари, маош ва кийим-кечаги ҳам ўз тарафимдан белгиланиб, унга бир нафар нозир тайин этдим; уларнинг емак-ичмак, маош ва кийим-кечакларини муайян бир вақтда етказдирардим. Бозор ва йўл ободлигига кўп ҳаракат қилдим, уч йил ичида Бухоро мамлакати анча обод бўлди, унга зеб-зийнат ва тартиб-интизом ўрнатдим. Менинг саъйи-ҳаракатимдан Бухоро аҳолиси ва бутун мамлакат мамнун бўлди.

Банда ўз халқим учун қўлимдан келадиган хизматимни бажо келтирганимга шукр қилардим. Бу бандайи ожиз Турон мамлакатида ўн йил давомида салтанат сурдим. Ўн йилдан сўнг, Совет давлатига қарши курашдим, ниҳоят Афғонистон давлатига кўчдим.

Биринчи фасл
Большевиклар билан бўлган муҳораба ҳикояси

Большевикларга қарши қилган юришим ва Бухородан кўчишга ихтиёр этишимга доир барча сабаблар ҳикоясини мушоҳада юритувчиларнинг хотиралари учун буларни таҳрир ипига тиздим, токи бошимдан ўтган аҳволотимдан ўзгалар ҳам хабардор бўлсалар.

Вақт келиб Бухоройи шариф давлати бувам, раҳматлик Саййид Амир Музаффархон даври салатанатидан то раҳматлик Саййид Амир Абдулаҳадхон мағфуру марҳум падари бузрукворим замонига ва ундан то бу бандайи ожиз салтанати муддатигача мана шу Бухорода ўтди. Бу орада ва муаззам рус давлати салтанати барқарорлигининг олтмиш уч йиллиги давомида бу томонларда дўстлик ва ошначалик юз бериб, икки давлат орасида дўстлик барқарор ва бардавом бўлди. Шу сабабдан рус давлати ходимлари билан Бухоро давлати ходимлари ўртасида келишув ҳам бўлиб ўтган эди. Қелишувларда аскарлар ва ҳарбий куроллар Бухоро тарафидан қисқартирилиб, (Уни қўриқлаш учун ) ҳарбий асбоб-ускуналар ва аскарларни рус давлати ўз зиммасига олган бўлди. Бухорода эса мамлакатни ҳимоя қилиш учун ўн икки минг аскар бўлишига қарор қилинди; мамлакатни ҳимоя қилиш борасида яна аскар лозим бўлса, рус давлати Бухоро давлатини қўллашга тайёр турадиган бўлди. Шу билан император давлати замони
мавжуд бўлган қадар Бухоро давлати аскарлар ва ҳарбий қуролларга ҳеч эхтиёжи бўлмади, тинч ҳаёт ҳукм сурди, мен бўлсам мамлакат ободончилиги билан шуғулланишга интилардим.

Бундан сўнг рус давлати инқилоби юз берди. Бу банда мамлакатни тартиб-интизом ва хавфсизлигига саъй-ҳаракат қилдим.
Бинобарин рус жамоати ичидан бир қанча беасл бўлмағур жоҳил шахслар пайдо бўлиб, улар ўзларининг ҳазрат жаноб олийлари-рус давлати улуғлари орасига раҳна солдилар. Улар қарор қабул қилишиб, одамларни мажбур қилишди. Бу беасл бўлган шахслар бу қонун билан одамларни тўплаб, ниҳоят рус императорлик давлатини ўз салтанатидан ағдариб, ўз жамоасидан бўлган бир неча нафар одамларни каттакон қилиб кўйдилар ва ўз ҳукуматларини муваққат шўро мажлиси деб атаб, Керенский[6] деган одамни жумҳурият раиси мансабига кўтардилар.

Бу муваққат давлатлари бир неча ой давом этди. Мазкур Керенский ҳукумати тарафидан уларнинг Преображенский[7] деган вакилларидан бири мухтор вазир қилиниб, дорулфохира Бухоройи шарифга келадиган бўлди. Ниҳоят у киши шаҳарга кириб келиб, бу бандайи ожиз билан учрашди. Бу киши келиб гапга қулоқ бериб, икки давлат ўртасида келишув бўлди, шунда Бухоро давлати мустақиллигини бу ожиз бандага берди ва келишувга имзо ҳам чекди. Сўнг у қайтиб кетди.

Бухоро давлати мустақиллик олганидан сўнг дўстлик ва ошнолик ипларини пайдо қилиш мақсадида Бухоро давлати номидан вазир Тўрахўжа ва мулло Қутбиддинларни Афғонистон давлатига юбордим. Бу аснода хожи Сафарбийни ҳам ўз намоёндам сифатида инглиз комиссионга, Машҳадга юбордим. Комиссион ҳам юқорида эслатилган жавобни мувофиқ кўрди. Сўнг мен большевикларга Бухорони бўшатиб қўйишсин, деган фикрни билдирдим. Большевиклар менинг илтимосимга қаршилик кўрсатишди, улар инглиз аскари билан ҳам жанг қилдилар.

Бу борада Мирза Салимбек парвоначи ва Абдуррауф карвонбошини инглиз аскарларига йўл кўрсатиш учун Чаҳоржўй[8] томонга жўнатдим. Лекин уларнинг Чаҳоржўйга келиши пайтида инглиз аскарлари у ердан жўнаб қолишган экан.

Бу орада Афғонистон давлати Бритониё давлатига қарши уруш бошлаб қўйди, кейин муқаддас Бухоройи шариф давлатига афғон давлати томонидан генерал Муҳаммад Валихон мухтор вазир сифатида ташриф буюрдилар. У киши зоти шаҳона билан учрашмоқчи бўлиб, афғон амири олий ҳазратларидан кўпгина совға-саломлар келтирдилар ва бу бандайи ожизга топширдилар. Мен мухтор вазир билан учрашдим. Бу суҳбат асносида бандайи ожизга унинг шахсий саволи ҳам бор эди, мен унинг жавобини айтдим. Менинг мақсад-ниятим шу эдики, мен большевикларга қарши уруш қилсам, зеро шу фурсатда душманнинг ниҳоятда заиф экани кўриниб турибди. Шунинг учун вақтни ғанимат билиш керак, сўзсиз, бу-шундай, дедим. Мухтор вазир анча ақлли ва узоқни кўра оладиган шахс ҳамда ислом давлатининг хайрихоҳларидан бўлганидан менинг саволимга шундай жавоб берди:

Афғонистон давлати билан сиз ҳар иккаловингиз биродарсизлар. Бирингиз Британиё давлатига қарши бел боғлаб урушга киришганда, сиз ҳам бу тарафдан большевиклар давлатига шундай йўл тутсангиз, худо кўрсатмасин, сизнинг воситангиз сабабли миллат хизматкори бўлган ҳар икки биродар ислом оламидан икки давлатни харобаликка олиб келмасангиз, деб қўрқаман. Бу ишни орқага суринг, шунда биродарингиз иши нима билан тугашини кўришингиз мумкин. Бундан сўнг бир-бирингиз билан бамаслаҳат иш юритсангиз, яхширок бўлади.

Рост, вазири аъзамнинг бу сўзлари жуда тўғри гап эди. Мен ўзимга бўлган яхшиликни шу билан билдим ва бу мулоқотни анча вақт хотирамда сақлаб, сабрни ўзимга ҳунар қилиб олган бўлдим.

Муҳаммад Валихон Бухоро давлатидан рус давлати тарафига жўнаб кетди.

Аъло ҳазрат афғон амири дўстликни мустаҳкамлаш йўлида Фазл Аҳмадхонни менга юборди. Ў икки юз нафар аскар, бир гуруҳ оркестр, еттита тўп, еттита филни менга юборди. Бу аснода элтутиш тадбирларини кўриб, Муваққат жумҳурият давлати Керенскийга бу бандайи ожиз ўз тарафимдан ишончли бир кишини бир вафд-намоёнда тариқасида юбордим, янгидан келишув тузиб, унга имзо чекишни истадим.

Мазкур муваққат ҳукумат бу қисқа фурсатда инқилобга йўлиқиб қолди. Улар икки кисмга ажралдилар; бири меньшевик, бошқаси большевиклар бўлиб, иккала жамоа ҳам бир-бирига уруш эълон қилдилар. Шу сабабдан булар иккалови ўртасида бир-бирига қарама-қаршиликлар юз бериб, ниҳоят большевиклар қарор топишди, Шунда рус давлатида каттакон бўлганларнинг ҳаммаси хар хил мамлакатларга пароканда бўлдилар, у ерларда паноҳ топган бўлдилар. Большевиклардан бўлган бу жамоанинг тартиб-қонунларини на кўриб бўлинди, на билиб бўлинди. Чунки ҳамиша беқарорлик юзага келди, бу жамоа ҳукуматни хароб этиб, мамлакатни вайрон қилишга йўл кўйди, динларни, ибодатхоналарни йўқ қилишди, мўътабар ва давлатманд бўлган ҳар бир гуруҳ мол-мулкини босиб олиб, талон-тарож қилдилар, ўзларини қатл этишни ўзларига бурч деб билардилар. Уларнинг сўзларига ишонилмайдиган даражага келинди.

Бу вақтда бу бандайи ожиз Бухоро ўлкасини тартибга туширишга киришдим. Бу борада анчагина саъй-ҳаракат этиб, дуруст ишлар қилдим. Бу орада большевиклар жамоаси беасл конун-қоидаларни чиқариб, ёлғон-яшиқ ишлар билан, бузуқ йўл-йўриқларни тўғри йўл деб билдилар. Шу тариқа иш тутиб, уларнинг бу тартиблари муқаддас Бухоро давлатига ҳам тарқалиб, бир мунча жоҳил ва илмсиз кишилар беасл русия большевиклари йўл-йўриғини қабул қилишди, ўзларнинг бузуқ ишларини жорий этишга интилдилар. Тахминан 117 нафар самарқандлик, тошкентликлар бирлашиб иттифоқ тузишди; бу жамоа ичидан чиқкан икки нафар каттаконлари — Файзулла Хўжаев[9] ва Мирзо Муҳиддин Мансуров бузғун большевикларга ўз мақсадларини баён қилиб, улардан ёрдам исташди.

Большевиклар ҳам бу жадид бузғунчиларга кўмак бериб, темир йўли орқали номи Колесов[10] деган кимсани Бухорога чақириб, 1336 ҳижрий жумодис-соний ойининг шанба кунида (1918 йил) уруш эълон қилиб, Бухоро давлатига қарши юриш бошладилар. Аллоҳнинг инояти, пайғамбар шариатининг мадади билан ҳарбий қуролларнинг камлигига қарамай, Бухоро ислом аҳлига зафар кулиб боқди, бу банда ғалабага эришди. Большевиклар ўз мақсадларига эришолмай сулҳ тузишга розилик билдиришди. Бу банда сулҳ тузишни яхшироқ деб билиб, аҳволни тузатиш мақсадида аҳд тузишга рози бўлдим.

Бу урушдан сўнг Ленин ва Троцкий томонидан большевикларнинг раиси сифатида Элиава[11] ва Брайдо деган киши мухтор вазир бўлиб Бухорога келди. У киши бандайи ожиз билан сўзлашиб, Бухоро мустақиллигини бутунлай менга бермоқчи бўлди, ҳамда ҳарбий қурол билан ёрдам беришга ваъда берди, ҳатто юз йил олдин Бухоро давлатига қарашли бўлган ерларни менга қайтариб бермоқчи хам бўлди. Шу билан бирга эллик минг милтиқ, беш юз тўп-пулемёт, эллик аэроплан, эллик миллион сўм тилло тўлашга ваъда берди.

Совет давлати томонидан Аксельрод[12] деган киши Бухоро давлатига элчи қилиб тайин этилди, Афғонистон давлатига нисбатан дўстлик истеҳкомларини тузиб, Тошкентдан менга ўн битта ўқссиз тўп совға қилиб юборишди. Большевикларнинг муомалаларининг қандай эканлигини шу ўқсиз тўпдан билиб олдим. Бу ожиз банда большевиклар ва уларнинг элчилари муомалаларини келишувга мувофиқ иш олиб бормаганликларини кўрганимдан сўнг хаёлимга бир фикр келди. Шу сабабдан мен аскар ва ҳарбий қуролларни тайёрлаш ишига киришдим. Икки йил ичида Бухоро ҳарбий аскарлар ва қурол-асалаҳалар тўплаб, қўшинларни урушга тайёр туриш даражасигача олиб келдим.

Большевиклар жамоаси ўз қонунларини бажо келтира бошладилар, аммо ҳар тарафдан меньшевиклар бош кўтариб, уларга қарши чиқа бошладилар. Натижада улар большевикларни беқувват қилиб, изтиробга солиб қўйдилар. Улар ҳар ерда Русиядаги темир йўлларни қўпоришарди, ҳамма жойда улар бош кўтариб большевик давлатини анча заиф қилиб қўйдилар. Шунда бу бандайи ожизнинг хотирига шу нарса келдики, большевик жамоаси андак куч тўплай олса, албатта, у Бухоро давлатидан ўз қасосини олади. Бу вақт ўз аскарларимни ҳаракатга келтириб, муҳорабага киришмоқчи бўлиб турдим. Хоразм ҳукумати ҳам мен билан келишув олиб борди. Менинг қўл остимда бирлашиб, большевикларга қарши урушга истак билдирдилар. Бу аснода большевиклар давлати кундан кунга ривожланиш томон юз ўгира бошлади, бу муомалалар билан вақт ўтаверди, борган сари улар кучая бошлади. Шу сабабдан бу бандайи ожиз яхши ниятлар билан келишувни янгилаб, унга имзо чекиш учун ўз тарафимдан бир неча кишилардан вафд тузиб, Ленин ва Троцкий қошига жўнатдим. Бу жамоанинг эътиборсизлиги ва оқибатсизлигини яхши билардим. Бордию агар унга қарамай, бу хил беасл ва беоқибат ҳукумат билан келишув қилсам, хориждаги буюк давлатлар наздида Бухоро давлатининг бадном бўлишига сабаб бўлар эди. Бундай хаёлларни ўзимдан узоқлаштириб, мақсад ва муддаосиз, муросасозлик ниятида инқилоб замонини муборакбод этиб беш кишини: генерал Маҳдихон, Хожи Жўрабек тўқсоба, Ғайбулло Хўжа, Хожи Мирзо, Мирза Наврузбей ва яна бир нафар бошқа кишини Ленин ва Троцкий қошига Москвага юбордим.

Шуни айтиш етарлики, Бухоро давлати андак вақт ичида зарур ҳарбий чораларни кўриб, бирозгина тартиб-инизом ўрнатгач, исломда ҳаммазҳаб[13] бўлганлиги жиҳатидан бир-бирига меҳрибонлик билан қараш оқибатида икки биродар (Афғонистон ва Бухоро) бир тану бир жон бўлиб қолди. Афғонистон давлати билан дўстлик аҳди тузилди. Шу жиҳатдан большевиклар жамоаси унга рашк билан қарар эди. Бордию агар аста-секин Бухоро ҳам зўрайиб тартиб-интизом даражасига эришиб қоладиган бўлса, бизнинг жумҳурият давлатимиз паришонҳолга тушиб қолиши ва ранжу кулфатга мубтало бўлиши турган гап, деб ўйлашди. Ваҳоланки, бизда етишмовчиликлар бор. Ана шу камчиликларни бартараф қилиш учун қаттиқ киришиб, ўзимизни бу қийинчиликлардан холос қилишимиз керак.

Бундан сўнг большевикларнинг Бухоро давлатига бўлган муомаласи кундан кунга ва борган сари қаттиқлаша борди. Улар Бухоро давлатига ғайриқонуний талаблар қўйиб, уларни ижро этилишини талаб қиладиган бўлишди, улар қандай бўлмасин, бир амаллаб уруш бошлашни ўзларига ҳунар қилиб олишди. Улар ўринсиз равишда бухоролик фуқароларни йўл-йўлакай тутиб, уларни қамаб қўйишарди, ниҳоят, ислом давлатининг бу душманлари анчагина аскар ва қурол-яроғлар тўплаб, қўққисдан Бухоройи шарифга ҳужум қилишни истардилар. Бу бандайи ожиз ўз душманига қарама-қарши туришга муҳайё бўлиб турди. Ҳар томондан одам тўплаб, Бухоронинг Когон темир йўл станциясида қуролланган ҳолда тайёр турдик.

Большевиклар бу орада кўп ҳийла-тадбир қўллашга, гўё дўстлик либосларини кийгандек бўлиб, аслида макру ҳийла тадбирларини ишлатиш йўлига, маккорлик йўлига ўтдилар. Гўё сулҳ тузиш учун Баранов[14] деган ташқи ишлар вазири бўлмиш бир кимсани фавқулодда элчи қилиб, Тошкентдан Бухорога юбордилар. Мухтор вакил бу бандайи ожиз ҳузурига келиб учрашди. Шу киши узр баён этиб, гаплашди, гапларимизни эшитиб, биз билан келишди. У киши илтимос қилиб айтдики, рус давлати эллик беш йилдан бери Бухоро давлати билан дўстлик ва ошначиликда бўлиб келди, то шу пайтгача бизнинг давлатимиз Бухоро давлатидан барча манфаатларни кўриб келмоқда, шу билан бирга икки давлат ўртасида бу орада ҳеч қандай бир-бирига зарар кўрадиган ишларни бажо келтиришмади. Истардимки, бугундан кейин ҳам бу икки давлат ўртасида дўстлик ва ошначилик гуллаб яшнаса ва бизга ҳам сизнинг давлатингиздан ёрдам ва манфааат тегса. Сизлардан бизларга хар қанча хизмат бўлса, бизнинг жумҳурият давлатимиз уни ўрнига қўйса. Лекин сизлардан бир илтимосимиз бор, ўз аскарларингизни бизнинг темир йўл станциясидан олсангиз, чунки биз уни ўзимизга истеҳком қилмоқчимиз. Бизнинг аскарларимиз ваҳший ва нодон одамлардир. Мабодо сизнинг аскарларингизни кўриб қолса, унга тўқнашиб қолиб, сиздек зоти шаҳона олдида бизни уялтириб кўйишади. Бу борада сиз нимаики истаб, унга хоҳиш билдирсангиз, ўша айтганингизни бажо келтирамиз.

Шу тариқа у билан гаплашиб, гапларини эшитиб, келишув туздик, унга имзо ҳам чекдик. Шу билан у ўз жойига қайтиб кетди.

Большевиклар йўл тўсиб қўлга киритган бир канча фуқароларимизни бўшатиб, йўловчиларни қўйиб юборишди.

Шу билан бу бандайи ожиз аскарларимни рел[15] тарафдан уч милча[16] йўлдан олиб орқага чекиндик, у ерда бир истеҳком ҳам қурдик, сўнгра бу манзилга қирқ нафардан иборат аскарлардан қоровул қўйдирдим. Ҳар эҳтимол, бу нарса душман сиқиб келганда шояд фуқароларга мадад бўлиши мумкин эди. Аммо душманларимиз бу найранг билан бизни ғафлатда қолдириб, мисоли бир йўлтўсарлар каби, уруш эълон қилмасдан ҳижрийнинг 1339 йили (1920) зулҳижжа ойининг ўн бешида якшанба кечаси соат ўн иккида соқчилар ва қўриқчилар устига ҳужум қилиб келиб, ўша ерда темир йўл атрофига қўйилган барча қоровуллларни, тахминан, юз эллик нафар кишини банди қилдилар.

Шу тариқа улар Бухоро аскарлари устига ёпирилиб келиб ҳужум уюштирдилар, шу билан урушни бошлаб юбордилар. Натижада вақт ярим кеча соат иккида анча аскар ва ҳарбий қуроллар жамлаб, тўп отиш ва ўқ ёғдириш билан бирга темир қалқонли аравалар — броневиклар, темир қопланган моторлар — бронепоездлар билан уруш бошлаб юбордилар. Улар ўн битта тайёра билан Бухоро шаҳри устида ҳавода парвоз этиб, бомба ёғдирдилар. Бу бандайи ожиз ўз аскаримни мажбуран олдинга — фронтга чиқариб, ихтиёрни тақдири илохийга топшириб, тўрт кечаю тўрт кундуз урушдик. Бу уруш асносида душман тахминан Бухоронинг ярмини тўп ва пулемётдан ўққа тутиб, кўп талафот етказди. Мусулмон бечоралар душман дастидан мол-дунёсини, ўз фарзандларини ташлаганларича, нима қилишларини билмай, ҳар томонга қоча бошладилар. Шунга қарамай, бу бандайи ожиз тўрт кечаю кундуз душманга қарши урушдим, қаттиқ жанг қилдим. Тўп ўқларининг кўплиги, бомба ёғдиришлар, талафот ва харобаликлар Бухоро шаҳрида ортиб кетиб, камбағал бева-бечораларни қаттиқ ташвишга солиб қўйди. Шунда ўзимча ўйладим. Бу бандайи ожиз ушбу Бухоройи шариф шаҳаридан кўчишни ихтиёр этсам, шояд шу сабабдан харобаликка бўлган сабаблар йўлини тўсиб, фақиру фуқаро бечораларни бу жабр-ситамлардан озод қилсам ва осойишталик бахш этсам, деган андишада чаҳоршанба куни тушдан кейин соат тўртларда фойтунга ўтириб, мисоли ҳазрат Пайғамбар алайҳиссалом суннати бўлмиш ҳижрат каби[17] кўчишни ихтиёр этдим. Шоҳлик боғи саналган Ситорайи моҳи хоссадан[18] чиқиб, Тумон Комот ва Хирқонрўд, яъни Ғиждувон тарафга равона бўлдим. Бу вақтда менга афғон элчиси ва бригад саркардаси Абдушукрхон ва Афғонистоннинг Тошкентдаги элчисининг ов бошлиғи Муҳаммад Асламхон, афғон ҳарбий қозиси (атташеси) ва йигирма беш минг нафардан иборат Бухоро хизматчи ва аскарлари, шунингдек, афғон аскарлари ва мансабдорлари менга ҳамроҳ бўлишди. Биз Ғиждувон туманига етиб келиб, бир кечани ўша ерда ўтказдик.

Менинг кўчишимни эшитиб фақиру хотин-халаж, бола-чақалари билан йиғлаб, нола қилишиб, менинг изимдан тушиб, панжшанба куни кечқурун ўша зикр этилган Ғиждувонга, қўноқжойимга етиб келишибди. Улар тахминан ўн минг нафардан ортиқроқ эди. Ҳаммаси йиғлаганча келишди, худди қиёмат кунини кўз ўнгимда келтиргандек бўлдим. Улар ўзларини ерга уриб, қанча-қанчаси бу ғам-андуҳ ва жудоликка чидай олмай тақдири илоҳий билан ҳаққа жон таслим қилиб, худойи таоло раҳматига эришдилар.

Бу бандайи ожиз шу аҳволда алам етган барча бечораларга насиҳат этардим, кўнгил кўтарадиган сўзларни айтиб тасалли берардим. Ҳар бир бечоралар ҳаққига дуо қилардим, ўзим ҳам ундай фақиру фуқаролар дуосини олардим. Шу билан нима қилишимни билмай, маюс, нимагадир мунтазар бўлиб қолдим. Шу билан Бухоронинг шарқий томонини истаб қолдим, натижада саккиз кун деганда Бухорога қарашли Қўрғонтепа деган жойга етиб келдим. Унда бир ўн кунча турдим. Ғиждувон муюлишида ногаҳон бронепоезд вагони пайдо бўлди ва йўлни тўсиб қўйди. Шу пайтда бир неча нафар менинг атрофимдаги одамларим, чунончи, Усмон қушбеги, қозилар қозиси Бурхониддин, раис Абдуррауф карвонбоши, Юсуфбей Муқимбий қўлга тушиб қолдилар. Душман йўлини тўсиш ниятида мазкур вилоятда истеҳком қуриш тараддудини кўрдик. Бу иш учун аскар ва фуқароларни тўплаб Бойсун вилоятига қарашли Бандар деган жойдан Дарбанд деган жойгача душман олдини олиш учун истеҳком қилдик, ўша ердан уруш бошлашни уйлаб қўйдик. Кейин Бухоронинг шарқи бўлган Ҳисор вилоятига келиб турдим. Ҳисор вилоятида большевикларга қарши олти ой давомида кураш ва жанг олиб бордим.

Жанг бошида ҳарбий вазир тоғам Муҳаммад Саидбек парвоначи ва уруш қўмондони Абдулҳафиз Парвоначи, Иброҳимбек бий аскар бошлиқлари эдилар. Шу билан олти ой давомида кураш ва жанг юз бериб, охийри большевиклар жамоаси ўзлари пайдо қилган мазкур урушга мажбур бўлишиб, Москвадан анчагина аскар ва ҳарбий қуроллар йиғиб келдилар. Шу билан улар бирдан ислом лашкари устига ҳужум бошладилар. Ислом аскарларида ҳарбий анжом ва қуроллар кам бўлганлиги жиҳатидан ўн кун давомида урушиб, жанг қиладилар, сўнгра бу бандайи ожиз ёрдам ва мадад сўраш ҳаракатида хорижий давлатларга мурожаат қилдим. Сўнг Ҳисор вилоятидан Кулоб вилоятига ўтдим. Бу вилоятда Мулла Муҳаммад Иброҳимбек девонбеги ва Давлатмандбек девонбеги – булар Бухоро шарқидаги ўзбеклардан эди, ўзлари Бухоро давлатига садоқатли бўлиб, анчагина лаёқатли хизматлар, жонбозликлар кўрсатиб қўйишган эди, ҳамда бу бандайи ожизнинг кўнглидагини топган ҳам эди, уларни лашкарбошиликка тайин этдим. Улар иккаловини ҳузуримга чорлаб, сипориш бердим:
«Бу бандайи ожиз доруссалтана Қобулга бориб, мадад ва кўмак олиш тараддудига киришай. Агар бу ердан чиқишим сабабли бизга бирор кўмак ва ёрдам тегса, уни бажо келтириб келгунимча, сизлар ўз аскарларингизни душманга қарши қўйиб туринглар. Ҳозир душман ҳужуми кўпроқ бўлиб турибди, агар унга бас келиб турмасангиз, фақиру фуқаролар ташвиши ортади. То мен қайтиб келгунимча, фақиру фуқаролар осудаҳол кун кўриб туришса», дедим.

Мен амр-фармон чиқариб, уни муайян жойларга юбордим, Муҳаммад Иброҳимбек билан Давлатмандбекка менинг ўша рухсатларим билан иш юритишга, душман йўлини истеҳком қилиб туришга буюрдим. Мен ўзим бўлсам, Кўлоб вилоятининг усти билан Амударёдан ўтадиган жойдан 1339 йилнинг (1921) жумадус-сонийсининг йигирма иккисида, чаҳоршанба куни дарёдан кечиб ўтиб, Афғонистон тупроғига дохил бўлдим.

Афғонистоннинг чегарасида тартиб-интизом сақловчи маъмури ўз аскарларини тизиб, бизни кутиб олишга пешвоз чиқди, бизга салом бериб Абдуназарбеги деган жойга қарашли бир қишлоқда тайёрлаб қўйилган қўноқ жойга тушдим. Мен бу ерда истироҳат қилиб ўша ойнинг йигирма учида панжшанба куни ўша жойнинг рустоқи — марказига етдим. Юқорида зикр этганим Муҳаммад Аъламхон тахминан уч юз нафар аскарини саф тортириб, менинг истиқболим шарафига ўн бир бор тўп отиб, қарши олди. Шу тариқа мен рустоқнинг ичига кирдим. Икки кунни ўша ерда ўтказдим. Менинг бу ердалигим хабарини Қатафан ҳокимига билдиртирдим, кейин мазкур ойнинг шанба куни Қатафанга азм этдим. Ҳукумат ноибининг ўғли ўша вилоятнинг бир неча нафар мўътабар кишилари билан бирга менга пешвоз чиқдилар, ўша аснода улар бу бандайи ожиз билан учрашиб, менга ҳамроҳлик қилдилар. Шу билан дор-ул-ҳукуматга равона бўлдик. Мазкур ҳукумат раисининг ноиби — губернатори Муҳаммад Акбархон ва бош қўмондон Бинбинхонлар аскарий маросим билан бир фарсаҳ[19] йўлга пешвоз чиқишди, йигирма бир бор салом тўпи отишиб мени музика билан кутиб олишди. Шундай қилиб, жумадус-сонийнинг йигирма тўққизида чаҳоршанба куни Қатафан дор-ул-ҳукуматига кириб бордик. У ердаги Ҳаёт-ул-обод деган шаҳона боғда дам оладиган бўлдик. Шу билан ўттиз беш кун ўша ерда ором олдим.

Бу орада афғон амири олиҳазрат Омонуллахон тарафидан Муҳаммад Асламхонни Миршикор[20] сифатида бу бандайи ожиз хузурига юборди, У киши бир қанча вақт мен билан бирга бўлиб, кўп меҳмоннавозлик кўрсатди. Бинобарин, амир ҳазратлари менга тасалли бериш мақсадида ўз тарафидан менга хат йўллаб, мени у билан учрашишга ва юз берган бесаранжом аҳволни бартараф қилишимга Дор-ус-салтана бўлмиш Қобулга, ўз наздига таклиф қилди.

Бу бандайи ожиз Амударёдан Афғонистон тарафига кечиб ўтаётганимда, Бухоронинг энг мўътабар навкарларидан таҳминан уч юз нафари менга ҳамроҳ эдилар. Шу билан бирга ҳар бир ўша эслатиб ўтилган дарё гузаргохида тахминан бир лак[21] нафар одамлар ўтиб, ҳузуримда тўпланишар эдилар. Бу жамоадан тахминан беш юз нафарини, шу жумладан энг кўзга кўринган Бухоро аҳолисдан ўзимга йўлдош қилиб олиб, қолганларини Афғонистонга қарашли турли-туман ерларга тайинладим. Ўзим бўлсам, ўша беш юз киши ҳамроҳлигида доруссалтана Кобул томон юзландим.

Шу билан бир неча кун йўл юриб, ниҳоят, 1339 ҳижрий йили саккизинчи рамазонда, чаҳоршанба куни Дор-ус-салтана бўлмиш Қобулга етиб келдим. Ниҳоят, бу бандайи ожизнинг ором олиши учун қароргоҳ қилиб тайёрланган шоҳлик боғи бўлмиш — Муродбеги қалъасига, бизга ажратилган ерга ўрнашдик.

Олий ҳазрат афғон амири тарафидан чамаси ўн нафар вазир ва амирлар мазкур боққа келишиб, бизни кутиб олишди. Сўнгра афғон амири бу бандайи ожизни қанча-қанча нафар мўътабар кишилари келиб, биз билан учрашдилар ва биз амир билан бир-биримизни кўриш шарафига муяссар бўлган бўлдик. Шу тариқа мен Афғонистон давлатида бир ой давомида меҳмондорчиликда бўлдим. Бир ой ўтгандан сўнг менинг сарф-харажатимга ҳар ойга ўн икки минг қобул рупиясидан ойлик тайин қилишди.

Бу бандайи ожиз ўз ишимни саришта қилишга интилдим. Бинобарин, Аллоҳнинг иродасига мувофиқ тараддудларим такдир насибасига эришмади, менга мадад ва ёрдам етиши назардан узоқ эди. Шу сабабдан тақдири илоҳийга розилик бериб, Дор-ус-салтана бўлмиш Қобулда туриб қолдим.

Ниҳоят, мен у ерда туриб колишни ихтиёр этдим, зоти шаҳона олий ҳазрат афғон амири Қобулнинг жануб қисмидаги Фату деган боғни менга инъом этиб, менинг сарф-харажатимга бериладигаи ўн икки минг рупияни ўн тўрт мингу беш юз рупия қилиб тайин этдилар.

Мен вақт-соати етиб Бухоро тупроғидан Афғонистонга ўтган кезларимда большевиклар жамоаси келиб, Муҳаммад Иброҳимбек Девонбегига қарши тавсиф этилган урушга киришиб, шу тариқа бир неча кунлар ўтди. Ниҳоят, қурол-яроғнинг озлиги, душман ҳужумининг кўплиги жиҳатидан мазкур лашкарбошининг аскарлари хар тарафга яшириниб, кўздан ғойиб бўлдилар. Душман бўлса бу холда тараддудланиб қолди. Улар ҳар тарафда бор бўлган фуқароларни тутиб олавердилар. Улар ортиқча зулму истибдодини ҳаддан ошириб юбордилар.

Мулла Иброҳимбек Девонбеги ўша тавсифланган лашкарбоши бўлганидан ўз аскарларини тўплаб, улар ҳол-аҳволини кўриб оҳиста-оҳиста ишга киришиб, қайси қишлоққа душман кириб жойлашган бўлса, уларни топиб, устига ҳужум уюштирилди, натижада анчагина ҳарбий қурол-яроғларни тўплади. У фуқаролар ва мазлумларга хабар бериб андак фурсат ичида бир ўн мннг нафар аскар тўплади, шу билан Кўлоб ва Балчувонга ҳужум қилиб, бу икки вилоятни душман қўлидан халос қилди ва сарф-харажатини топиб, Қобул доруссалтанасига бу бандайи ожизга ўз аҳволи ва кайфиятларини битиб, ўзининг бир неча аскарлари, сардорлари ҳамроҳлигида менга юборди. Мазкур шахслар менинг ҳузуримга етиб келиб, Мулла Иброҳимбек аҳволи ва кайфияти хабарини менга етказди. Бу аснода Иброҳимбек Девонбегининг ўзи Қаротегин ва Дорвоз вилоятлари устига ҳужум қилиб босиб борди ва бу икки вилоятни ҳам эгаллади. Ўзининг бу кайфиятларидан мени хабардор қилгани одам юборди. Иброҳимбекнинг бу ғайрат ва мардлигидан анча мамнун бўлдим. Ўз тарафимдан Иброҳимбекни айтганим юқори мансабга кўтардим. Муҳораба учун маълум буйруқлар чиқариб, муҳорабани давом этдиришга ижозат бердим.

Иброҳимбек бўлса ўша тавсиф қилинган етти йил давомида большевикларга қарши мусулмон халқи ва бу бандайи ожизни деб уруш қилди, жанг асносида қаҳрамонликлар кўрсатиб, унинг якунларидан ҳамиша мени хабардор этиб турди.

Шундай қилиб мулло Иброҳимбек ўша тавсиф этилгандек, мендан буйруқ олгандан сўнг ўз лашкарларннн қўлга киритиш учун уларнинг барчасини жамлаб, Ҳисор вилоятининг устки кисмига отланиб бориб, душман билан анчагина юзма-юз бўлди, у билан жанг қилди, ҳарбий қурол ва хазиналарини ўлжа қилиб олди, ҳаттоки Ҳисор вилояти аркини қуршаб олди. У доимо бу бандайи ожизга ўз аҳволидан хабар бериб турарди. У худди мужохидларча[22] хизмат қилиб, ўз ишидан бизни огоҳлантириб турарди. Шунда бу бандайи ожиз ислом йўлидаги мужоҳидлар учун юқори мансаблар, даража ва шонларини кўтариш учун муҳрим ва имзом билан буйруқ юборардим. Ҳар гал ҳол сўраш учун ўз тарафимдан Қобул доруссалтанасидан бир — икки нафар одам юбориб холидан хабар олардим. Шундай қилардимки, менинг тарафимдан борганлар ҳол-аҳвол сўрашиб, қайтиб келишарди; Иброҳимбек ҳам ўз ишини ҳеч маҳал менинг ижозатимсиз қилмасди. Шу аснода Иброҳимбек Ҳисор вилоятини ўраб олган бўлади. Бухоройи шариф тарафидан турк Анвар пошшо[23] йигирма етти нафар турклар билан Бухоронинг шарқ тарафидан Қўрғонтепа вилоятида мужоҳид аскарларига яқин келади.

Шунда мазкур аскарлар Анвар пошшонинг бу келиши кайфиятини мулло Иброҳимбекка хабар беришибди. Шу билан бу лашкарбошимиз[24] бу маънодаги гапни бу бандага хабар қилади. Аҳволга кўра қандай сиёсат юргизишни у менинг фикр-мулохазамга ташлайди. У кайфиятни, доно бир тадбир ишлатиш йўлини ва хусусан мусулмонлар халифаси бўлмиш Султон Рашодхон[25] ҳақида ҳам ёзиб юборди. Мен бу хабардан огоҳ бўлиб, Иброҳимбекка фармон йўлладим. Унда Анвар пошшони душман билан курашда ўта соҳиби тадбиркор эканини, унга сиз олижаноблик кўрсатишингиз лозим. Ўз ёнингизга чорлаб сўранг, агар ислом миллатига хизмат қилишга истак билдирса, бизнинг зоти олийимиздан ваколатан улуғвор ва олижаноб хизматларини деб, дарёдан ўтказиб, бу тарафга равона қилиб юборинг (деб ёздим). Бу банданинг фармони юзасидан Мулло Муҳаммад Иброҳимбек мужоҳид аскарларни тўплабди, уни кутиб олиб, олийжаноблик кўрсатиб, Анвар пошшони ўз ҳузурига чорлабди. Нихоят, унинг шахсий мақсадини сўрагач, Анвар пошшо ислом халқи учун хизмат қилишни истагини билдирган, шу тариқа биз айтган Иброҳимбек ўша айтилган Ҳисор вилоятида ҳужум уюштириб, истагига эришди, мазкур вилоятдан анчагина хазина ва ҳарбий қурол-яроғларни қўлга киритди. Бу вилоятни ўзига марказ қилиб олади. Деҳнав[26] вилоятининг юқори қисми бўлган Бойсун, Ҳузор[27], Шеробод, Қаршида харакат қилиб, ўз кайфияти ва аҳволи хақида бу бандайи ожизга маълумот бериб турди. Мен бўлсам ўз тарафимдан Иброҳимбекни сифатлаб бир қитъа ризонома ва бир Қурьони шариф ҳамда бир зардор расмий тўн марҳамат қилиб юбориб, ҳурматини бажо келтирдим, бошини кўкка кўтардим.

Бухоро шаҳри теварак-атрофи ва Бухоро туманлиги Иброҳимбекнинг кураши хақида хабардор бўлганидан Бухоро шаҳри атрофидаги фуқаролар, Ғиждувон, Пирмаст, Вобкент, Хўжа Ориф, Хутфар, Вағонза, Қоракўл туманликлари аҳолиси ва фуқаролари, тахминан, ўн беш минг нафар одам тўплаб, бу бандайи ожизга табиълик ва фидокорлик билдирган. Буни менга мулла Иброҳимбек бир хатга битиб, бу бандайи ожизга юборди. Муллаа Иброҳимбек уларнинг арзи ҳолларини айтиб, мендан сардорлик қилишимни илтимос қилган. Мен Абдулқаҳҳор деган менинг бир мўътабар ҳамсуҳбатимни бухоролик фидокор фуқароларга йўловчи сардор қилиб тайинлашга қарор қилдим.

Шунда мен ўз тарафимдан ўша жамоадан бўлмиш бир қанча одамларни саркор қилиб тайин этдим, ўз номимдан фармон битиб юбордим. Зеро мулла Абдулқаххор менинг рухсатномамни олиб,

Бухоро шарқига, ўша Мулло Иброҳимбек даргоҳига етишган, у билан учрашиб, у ердан Бухоро тарафига ўтиб, у ердаги Бухоронинг фидокор фуқаролари жамоасига етишиб, менинг номимдан мазкур жамоадан ҳол-аҳвол сўрашган, бундан сўнг улар тадориклар қилишиб, большевикларга қарши жанг бошлайдилар. Миллатга жонфидолик кўрсатиш бир мақсадга айланди, Худо хоҳласа, Бухоройи шарифнинг дин йўлидаги жанг ва фидокорликлари, жонбозликларини таҳрир ипига тизмоқчиман.

Энди Анвар пошшога келсак, у Бухоро шарқида Иброҳимбек ёнида бир йил давомида динга эътиқод ва садоқатла хизмат қилди, бу аснода Бухоро шарқидаги бир қанча вилоятлар қўлга киритилди, Бухорони душман қўлидан халос қилинди.

Иккинчидан, Мулла Иброҳимбек Бухороннинг шарқида яшайдиган фукаролар билан келишиб, бу бандайи ожизни сўраб олий ҳазрат Афғонистон амирига арзиҳол қилишди. Ўзлари тарафидан саккиз нафар вакил тузишиб, Қобулдаги доруссалтанага юборишди. Зикр қилинган вакиллар Қобулга кириб келишди, улар афғон амири хузурида бўлиб, унга мурожаат қилишди.

Афғон амири арзу ҳолни эшитди ва уни маъқул топди. Шунда Анвар пошшо бу борада фикр баён қилиб қолди: унингча, ҳозир душман истеҳком йўлининг асосий қисми Бухоронинг шарқидаги қўрғон деб билиш— бу тўғри эмас, зероки бизнинг рўпарамизда турган душман ер юзидаги буюк давлатлар қабул қилган халқаро қонунларни инкор қилади. Биз ҳамиша урушга боғланиб қолганмиз. Худо хоҳласа, қулай фурсат келиб, Бойсун вилоятини эгаллаб, ўз тасарруфимизга киритсак, чегара жойларимиздаги қалъаларимизни ўзимизга истеҳком қилган бўлардик. Шундан кейингина ўз подшоҳимизни келтиришимиз мумкин. Шу ислоҳ билан Бухоро шарқининг вакиллари ўз жойларига қайтмоқчи бўлдилар.

Олиҳазрат афғон амири вакилларнинг ҳар бирига анчагина шафқат меҳрибонлик кўрсатиб, хурсанд қилишиб, уларга қайтишга рухсат бердилар. Мазкур вакиллар ўз жойларига қайтиб кетдилар. Бу кайфиятдан сўнг, 1345 ҳижрий, зулҳижжанинг ўнинчисида Анвар пошшонинг шаҳид бўлгани маълум бўлиб қолди. У Балжувоннинг юқори қисмида бўлган жангга кириб, ийди қурбон куни шахид бўлиш даражасига етишди. Унинг жасади Чакан мавзеида Ҳазрати Султон деган ном билан машҳур бўлган зиёратгоҳ жойга дафн этилди. Шу куни Давлатмандбек[28] ҳам шоҳид бўлган эди.

Шарқий Бухорода Давлатмандбек айғоқчилари душман томонга ўтиб, хабардор бўлишса, большевик жамоалари қанча вақт тайёргарлик олиб бориб, аскар тўпламоқчи бўлган, иккинчидан, 1925 милодий йили Бухоро шарқининг лашкарбошиси Иброҳимбек устига қўққисдан ҳужум бошлаган, шу билан йигирма беш кун давомида икки ўртада пайдар-пай урушу қирғинлик юз берди, кечаю кундуз жанг бўлиб, мисоли қонли Сайхундан кечиб ўтилди[29].

Бу уруш пайтида Мулла Иброҳимбек ўшал тавсифли ғалаба қозонди, бир қанча тўп ва пулемёт ва 1800 бенготар милтиқ, уч юз минг бешотар милтиқ ўқи, иккита темир қопланган мотор — броневик, икки дона аэроплан осмондан уриб тушириб қўлга олинди. Аэропланнинг ичида бир қанча маузер тўппончаси бўлиб, улар ҳам ўлжа қилинган. Буларнинг хаммасини муфассам қилиб битиб, бу бандайи ожизга маълум қилишди. Болъшевиклар ўз истакларига эришолмайди. Улар бироз нафас ростлайди.

Юқорида зикр этилган Иброҳимбек бўлса мамлакатни тартибга тушириш, ўз аскарларини тузиш иши билан банд бўлди. Бир қанча вақт ўтгач, 1345 хижрий йилининг бошларида Мулло Иброҳимбек Шарқий Бухоронинг мужохид аскарларига тартиб бериб, уларнқ тўплаб, Бойсун вилоятининг юқори қисмига бориш азмида эди.

Бу аснода большевиклар Даркаднинг юқорисидаги Амударё бўйларида ўз аскарларини жамлаб Афғонистон давлатига қарши қаратди; чегара масаласида бир-бири билан гаплашишди, бир-бирини эшитишди. Бу икки зикр этилганлар орасида ишлар андак таранглашди. Иброҳимбек бу хабарни эшитиб, Бойсун юқорисига бориш ниятидан қайтди. У ўзининг бир неча нафар саркардалари билан ярим аскарини Бойсун тарафига равона этиб, ўзи ўн беш минг аскар хамрохлигида афғон давлатига ёрдам бермоқ ниятида Афғонистон чегарасига яқин ерда, тоғ тагига келиб турди. Бу ерда у қирқ кун давомида кутди. Шундан сўнг Афғонистон билан большевиклар ўртасида муомалалар бир ёқли бўлди, ўзаро келишишди. Иброҳимбек бу хабарни эшитиб, ўз жойига қайтиш ниятига тушди. Большевиклар унинг бу аҳволидан хабар топишиб, йигирма беш минг нафар большевик аскари бир неча томондан Иброҳимбек аскарлари устига хужум қилишга тушди. Шунда беш кечаю кундуз давомида жанг бўлди, икки тарафдан кўп одам ўлимга дучор бўлди. Душман ҳужуми ортаверганидан мужохидлар аскарлари ҳар томонга тарқалиб кетиб, Иброҳимбекнинг уч юз нафар навкари большевиклар орасида бўлган жангда ўзи қолиб, аҳволи танг бўлди, ниҳоят, Иброҳимбек ўз оти жиловини Амударё сувига бурди, дарёдан у Афғонистон тарафига ўтди. Сўнг у бу бандайи ожизга ўз аҳволи, кайфияти, кураши ва ўша маълум дарёга бурилгани, ташлангани хақида мени хабардор қилди.

Афғонистон давлати Иброҳимбекка одам юбориб, унинг хабарини эшитиш учун доруссалтана Қобулга чорлади, уч кун давомида унга меҳмондорчилик кўрсатди. Амир унинг учун маош, жой ажратди, аммо Иброҳимбек маош ва турар жой олишни истамади. Афғонистон давлатидан илтимос қилди. «Мен Бухоро пошшоҳининг фидойи хизматкорларидан бириман. Истардимки, ўз валинеъматим қошига борсам ва қолган умримни у киши остонасида ўтказсам».

Шу сабабдан Иброҳимбекни мен билан учрашдириш учун қошимга равона этдирибдилар. У мен билан бирга яшади. Унинг кунлик харажати учун Афғонистон давлати тарафидан хар ойига беш юз эллик қобилий рупияси тайин этилди.

Мулло Aбдуқаҳҳорнинг Бухоро атрофида тўрт йил мобайнида уруши

Мулло Абдулқаҳҳор доруссалтана Қобулдан бу банданинг рухсати билан Бухоро ва унинг туманлари атрофида фидокор мужоҳидларга раҳбарлик қилиб, аскарлар орасида тартиб-интизом ўрнатгач, у Ғиждувон туманини озод қилиш ниятида душман устига бостириб борди, шу билан, Ғиждувон туманини душман қўлидан қутқарди ва уни ўз тасарруфига киргазди. Шу билан у ердан анчагина дин ва бу банда тарафдорлари фидойи кишилар унга ҳамроҳ бўлдилар. Шу жумладан Бухоро атрофидан тахминан олти минг нафар, Вобкент туманлиги тарафидан икки минг нафар, Вағанза туманидан икки минг нафар, Шофриком[30] туманидан икки минг нафар, Пирмаст туманидан икки минг нафар, Хутфар ва Лақлақа туманидан икки минг беш юз нафар, Баҳоуддиндан икки минг нафар аскар йиғилди. Шундай қилиб, барча жойдан йиғилганларни жамласак, йигирма беш минг нафардан ортиқроқ жамоа йиғилибди. Ҳар бир фирқа ичидан бир ёки иккитадан ўз-ўзларига саркарда тайинладим. Натижада Ғиждувон туманидан душманга қарши уруш бошланиб, икки ўртада қаттиқ жанг бўлди, бир ой ичида большевиклар қўлидан икки минг бешотар милтиқ, юз минг бешотар ўқ, ўнта пулемёт ва учта темир қопланган броневик ўлжа олинди. Шу билан бир неча туманларни эгаллаб, Нурота вилоятининг юқори қисмига бориб, у ерда бир қанча нафар улуғ одамлар истиқболига чиқишиб, мужоҳид аскарларнинг аҳвол ва кайфиятларини англашиб, кейин аскарларни олиб Нурота вилоятига кириб боришди. Шаҳар большевикларини ушлаб банди қилиб олди. Бундан у ердаги фуқаролар анча хурсандчилигини изҳор қилишиб, хутбани бу бандайи ожиз номига ўқишган.

Мулло Абдулкаҳҳор большевиклардан анчагина ҳарбий асбоб-ускуналардан ўлжа олиб, Нурота вилоятини ўзига марказ қилиб олди. У ўз ишларини саранжом қилганини кўриб, у ердан Бухоронинг юқори томонига юриш қилди; Сарипул, Меҳтар Қосим кўприги бошигача борилган аснода Бухоро жадидларининг Абдулдаҳамид афанди деган ҳарбий вазири олтмиш нафар бухоролик, турк, ҳинди одамлари ҳамроҳлигида ўз олдиларига анчагина қурол-яроғ қўйиб Мулла Абдулқаҳхорни кутиб олишди. Абдулҳамид афанди шунда мулло Абдулқаҳҳорга олти минг инглиз фунти, иккита пулемёт ҳадя қилди.

Абдулҳамид афанди мулло Абдулқаҳҳордан Бухоронинг шарқий томонига бориб, Анвар пошшо ва Иброҳимбек Девонбеги ёнига бориш учун рухсат олди. У ерга келиб, ундан узр сўраб, унинг хизматига бойаниб қолди. Буни Анвар пошшо хабар қилди.

Большевиклар жамоати мулло Абдулқаҳҳорни Меҳтар Косимдаги кўприкка етишганда хабар топиб, тўпланган аскарлари билан урушга киришиб, жанг бошлади, икки кечаю кундуз жанг қилди.

Мулла Абдулқаҳҳор большевиклар устидан зафар қозонди, яна Бухоро шаҳри теварагини ўраб олди, натижада, шахарнинг олти дарвозасини эгаллади. Шу билан у большевикларни сиқиб чиқариб, Бухорони бўшатди. У темир йўл тўхтами — Когонга юриш қилиб, шаҳар ичкарисига киради, тўрт соатдан кўпроқ бу ерда туриб, кейин шаҳар ичкарисидан чиқиб Баҳоуддинга борди, у ерда ўн соат жанг қилиб, у ерни хам большевиклар қўлидан халос қилди. Абдулқаҳҳор Бухоро ва Баҳоуддиндан қўлга анчагина ўлжа киритди. У ўз аҳволи кайфиятларини ёзиб менга билдирди, шу билан мен уларнинг барча аҳволларидан хабардор бўлдим. Абдулқаҳҳорнинг бу хизматларидан эса кўп мамнун бўлдим. Шу билан унга бир аскарий зарли тўн ва маузер тўппонча хадя юбордим.

Бу кунларда большевиклар безовталаниб, саросимага тушишди, аскар тўплашга уриниб, Масков ва Тошканд тарафидан анчагина аскар йиғди. Шу билан ҳар тарафдан бирданига ўўа зикр қилганим мулло Абдулқаҳҳорга ҳужум қилишди, Бухоро ва Бахоуддинни мужоҳидлар қўлидан олиб, большевиклар минг нафарга яқин мужоҳидларни асир қилиб қўлга киритишди. Ҳатто большевиклар мулло Абдулқаҳҳорни қўлга олиш йўлида анчагина уриндилар; кечаю кундуз жангни давом этдириб, душман хужуми кундан-кунга орта борди. Большевиклар мужоҳид аскарлар ўртасида кўплаб давлатлар сарф этди, уларни инқилоб қилишга ундади. Йигирма беш кун ичида мулло Абдулқаҳҳорнинг икки биродарини шаҳид этдилар. Фақиру фуқароларни изтироб-ташвишга солишди, кўп харобаликларни юзага келтиришди. Шу сабабдан мулло Абдулқаҳҳор ўз фуқароларининг тинчлигини кўзлаб, от жиловини чўлга, Қозоғистон ерлари томонга бурди. У ерларда яширинди, бу йўл билан у фуқаролар устига тушадиган нотинчлик ташвишларини енгиллаштирмоқчи бўлган эди.

Большевиклар туманлар[31] устига аскарларни кўпайтирдилар. Улар тағин ҳукумат — Олимхон аскарлари тарафдорлари кўтарилиб, бирор бир харакат қилиб қолишмасинлар, дейишди.

Бу банда шаҳзодалик пайтимдан тортиб то Бухоройи шарифда салтанат тутганимга қадар, шу билан бирга вилоятларга тааллуқли гапларни ёздим. Большевикларга қарши, бинобарин, инқилоб замонида хам курашдим. Бундан сўнг кўчишни ихтиёр қилиб, Дорус-салтана Қобулга ўтдим. Бухоро ахолиси ва унга тааллуқли вилоятлар менинг тарафдорим бўлиб, большевикларга қарши етти йил давомида курашдилар; ёдгорлик тариқасида шу воқеаларни кўриб турганлар учун бу борадаги тарихимни таҳрир ипига тиздим, токи улар бошимдан ўтганлардан хабардор бўлсинлар.

Ўқигандан дуо таъмадорман,
Чунки мен бандайи гуноҳкорман.
(Ҳар ким хонад дуо тама дорам,
Зи онки ман бандайи гунохкорам)[32].

Амир Олимхон хотираларига қўшимча иккинчи фасл

Бухоро амири Олий ҳазрат Саййид Амир Олимхон юқорида баён қилинган эсдаликлари 1927 йили сентябрида ўзининг мутлақ вакили бўлмиш генерал Ҳожи Юсуф бий Муқимбий тавассути билан Миллатлар Иттифоқига тақдим қилинган эди.

Бухоронинг табиий жуғрофияси

Бухоро мамлакати Амударёнииг шарқий соҳилларидан, яъни Русия Помиридан то Хеванинг кенг даштларигача чўзилиб боради. Русия билан Бухоро ўртасида бўлган урушдан олдин 1868 йили ва большевиклар ҳукумати тасарруфида (1920) бўлган чоғда Бухоро шимол тарафдан Қизилқум сахроси билан чегарадош. Ғарб тарафдан Сирдарё билан ҳамда Ҳўқанд хонлиги билан, жанубдан эса Афғонистон, Шарқдан туркман ўлкаси ҳам Хева дашти билан чегарадош.

Бухоро аҳолиси уч ярим миллион нафардан иборат. Унинг майдони 225 000 км² келади, яъни тахминан Италия майдони билан тенг. Унинг аҳолисинннг асосий қисми ўзбек, туркман, қирғиз, қозоқ, тожик, яхудий ва араблардан иборат. Бухоронинг ғарбий қисми, хусусан, Амударё соҳилларидан ташқари жойлари экин экишга ва деҳқончилик қилишга қобил эмас. Аксинча дарёга яқин жойлар анча серҳосил ерлардир. Қашқадарё, Сурхондарё, Зарафшон, Кофирнаҳанг ва Ғийшлар теварагида деҳқончилик қилишади.

Қадимий маданий ёдгорликлар мавжуд шаҳарлар, чунончи, Қарши, Китоб (Кифти об), Шаҳрисабз, Ғузор, Бухоро, Зиёуддин, Кармана, Чаҳоржўй, Карки, Бойсун, Қоратоғ, Кўлоб, Болжувон, Шеробод, Ҳисор, Душанба, Файзобод ва бошқалари ҳануз машҳур ва маълумдир.

Бухоронинг шарқий қисмини улуғ тоғлар ўраб турадики, улар дунёнинг энг баланд тоғларидир Хисор тоғларини ўраб олган қанчадан қанча чўққилари борки, ундайлар жуда оз бўлиб, уларнинг баландлиги беш минг беш юз метрга етади. Бир-бирига занжир бўлиб уланган ерлари то олти минг бир юз метрга етади. Жумладан, Дарвоз тоғлари то Помир даштигача чўзилади. Бухорода, яъни Марказий Осиё мамлакатларининг энг қадимгиларидан бири бўлиб, бунда навбатма-навбат шаҳзодалар салтанат қурганлар. Бухоро пойтахти[33] милодий тарихдан неча аср аввал бино бўлган. Унинг халқи турклар тасарруфидан аввал ориёний ирқидан эдилар. Ҳижрийнинг еттинчи ва саккизинчи асрларидан, яъни араблар хукмронлиги даврида Бухоро шаҳзодаларида Бухоро хонлари салтанат сурар эди, Бу шаҳар машҳур сомонийлар сулоласининг марказига айланган эди. Сомонийлар сулоласининт асосчиси Исмоил Сомоний (892-908) вақтида Бухорони Самарқанддан афзал кўрганидан, унинг аҳамияти кундан-кунга орта борди. Унинчи аср, яъни сомонийлар салтанати даврида Бухоро улуғвор ва буюкликка эришди. Санъат, савдо-сотиқ ва турли-туман фанлар ривожланди. Сомоний подшоҳларининг сўнггиси вафотидан кейин (1005) Бухоро икки марта турк ва салжуқлар сулоласинингг қўлига тушди. Ундан сўнг Чингиз ва Темурланг, кейин шайбонийлар ва Аштархонийлар[34] сулоласи, ўзбек манғитлар тоифаси Бухорода ҳукм сурдилар. Манғит тоифаси 1783 йилдан то 1920 йилгача Бухорода салтанат қилдилагр. Ниҳоят большевиклар хукуматининг жабр ва сиқуви билан Амир Олимхон Бухородан кўчишга мажбур бўлди.

Бухоронинг сиёсий ва идорий ташкилотлари

Гарчи Бухоро мамлакати Русия давлати химоясида бўлган бўлса-да, лекин у ўзининг қадимги мустақиллигини сақлаб қолган эди.

Бухоро амирлари ҳукм юритишларида шариат усул ва одатларига риоя қилар эдилар.

Бухоронинг ислом уламолари амирни пайғамбар халифаси ўринбосари, усул ва шариат ҳимоячиси деб биларди.

Амирнинг тирикчилиги бутунлай шариатга мос бўларди, уни бузиши мумкин эмас эди.

Бухоро хонлари бутунлай манғитларнинг ўзбек тоифасидан бўлган.

Бухоро подшоҳларининг мўғил[35] одатларига кўра, тўшакча[36] устига табаррукона ўтқазилиб, саййидлар, хўжалар ва муллолар уни ердан кўтарардилар.

Бухоро мамлакати йигирма саккиз бекликка бўлинган эди. Шу қарорга мувофиқ Нурота, Қоракўл, Қабоқли, Чахоржўй, Карки, Бурдолик, Калиф, Шаҳрисабз, Яккабоғ, Китоб, Ғузор, Қаротегин, Бойсун, Ҳисор, Дехнав, Қўрғон (тепа), Болжувон, Кўлоб, Қабодиён, Дарвоз, Рувшон бекликлари ва мирликларига бўлиниб, бу вазифалар қадим-қадим айёмлардан буён ирсий, яъни мерос бўлиб қоларди. Бироқ Амир Саййид Олимхон замонига келиб сайлаш усулига ўтилди.

Бухороннинг сиёсий ва идорий ишлари эса Қушбеги деб аталган бир киши раислиги қўл остида идора қилинарди.

Мамлакатнинг молиявий ишлари девонбеги қўл ости ва назорати остида амалга оширилар эди.

Диний масалалар, қозилик ишлари, умумий таълимот масалалари билан шуғулланиш қозиюл-қуззот — қозилар қозисининг бурчига кирарди.

Аскарий ишлар эса тўпчибоши рахбарлигида ўтар эди. Унинг вазифа даражалари ушбулар қароридан келиб чиқади: Қушбеги, девонбеги, парвоначи, инок, додҳобий, тўқсоба[37]. Учинчи Искандар (Искандар солис) нишони энг муҳим нишонлардан бири эди. Бухоро амири у билан мансабдор кишиларни ва ҳарбий офицерларни мукофотларди. Қуввайи қазоия-мамлакат тақдирини ҳал қилиш масаласи — амирнинг ўз қўлида эди. Бу Қуръон хукмлари ва ислом шариати қонунлари асосида юритилади.

1868 йилда Бухоро билан Русия ўртасидаги тузилган қарорга биноан Русия фуқаролари Бухоро амирлигига солиқ тўлашдан озод эди, лекин улар Бухоро бозорларида ўзларининг тижорий молларини сотганларида сотилганнинг юздан икки ярим фоизинн Бухоро ҳукуматига беришлари шарт эди.

Бухороннинг табиий бойликлари: тилло, кумуш, қўрғошин, мис, темирлар Бухорода кўп миқдорда топилади. Хусусан Шарқий қисмларда маъданлар борки, улар то шу маҳалгача ишлаб чиқилмаган. Табиий бойликлар ичида нефт, кўмир, гугурт, нашатирлар бор. Савдо-сотиқ ишида тери, юнг, шойи гиламлар — мамлакатнинг ташқарига чиқарадиган асосий молларини ташкил этади.

Бухоро мевалари дунёга машҳурдир. Бухоро отлари, хусусан, қорабайир нави 1914 йилги урушда аҳамият қозониб, яхшилигини исботлади.

Бухоро амири қанчадан-қанча минг бош отни Русия давлатига берди. Ҳар хил фаслларда тоғу чаманзорлар ранг-баранг бўлганидан қўй, эчки, от ва туя сурувлари ўз ўтлоқларида мириқиб ўтлаб юришади.

Бухоронинг асосий савдоси Русия, Эрон, Афғонистон мамлакатлари билан бўлади.

Большевиклар инқилобилан олдин Бухоро савдоси фақат Русиянинг ўзи билан икки юз эллик миллион франкка етар эди. Лекин бахтга қарши юкларни элтиш воситаларининг бўлмаслигидан савдо ишининг ривожланишига катта тўсқинлик пайдо бўлди.

Ваҳоланки, қанчадан-қанча темир йўл воситалари мамлакатнинг бошидан оёғигача чўзилган эди.

Большевикларнинг Бухорога хамласи: 1917 йил февраль инқилобидан сўнг большевиклар ўзларининг ёмон ниятда бўлган илк қадамдарини тарғибот ва ташвиқот йўллари билан бошлаб юбордилар. Ичкаридаги мажаропараст унсурлар билан ҳангома талаб унсурлар бир-бирлари билан тил бириктириб большевиклар билан ҳамкорлик қилишди. Улар хукумат учун кўп қийпнчиликлар туғдирди.

1918 йилнинг ўнинчи мартида большевиклар Буҳорога ҳамла қилиб, Зиёуддинни эгаллаб олдилар. Шунданки, Бухоро аҳолиси ҳақиқатни букиб юборадиган тарзда бўлаётган большевикларнпнг бу оёқ олишларини мушохада қилишарди.

Афғонистон чегарасида бўлган барча рус аскарларини ўлдирдилар, оз-оздан, бўлсаям инқилоб олови бошдан-оёқ мамлакат бўйлаб алангалана бошлади, натижада большевикларнинг қўмондони Колесов мажбур бўлиб, 1918 йил йигирма бешинчи мартда амир билан сулҳ тузишга қарор қилди.

Лекин бахтга қарши большевиклар ўзларининг пасткашлик ишларидан қўл тортмадилар, 1920 йил бешинчи сентябрда Вухоройи шариф большевик аскарлари қўлига тушди.

Ота-боболари 1783 йилдан бошлаб салтанат сурган Амир Саййид Олимхон Бухорода ҳукм суратуриб бир оз киши билан Афғонистонга қочиб кетди; қизил аскарлар бўлса одамларни беҳонумон қилди. Зулм қўлини узун қилиб, мамлакатни бошдан-оёқ ғорат қилиб таладилар, бунинг натижасида, ниҳоят, эллик минг нафарга яқин одамлар бехонумон бўлдилар. Шундайки, 1921 йили большевиклар етказган зулм ва бедодликлар авжига миниб, ахолининг барчаси бира тўласига кўтарилди, мамлакатда қаттиқ бир инқилоб юзага келди.

Иброҳимбек кўп шерюрак аскарлар тўплади, қизил аскарлар билан қонли жанглар қилди ва ниҳоят, охир-оқибатда большевиклар билан етти йил курашгандан сўнг Бухорода бир қур муваққат хукумат ташкил хам қила олди.

Бугунга келиб, большевиклар шундай саъй-ҳаракат қиляптиларки, халқнинг миллий ифтихорларини одатлардан, ҳатто ахлоқ, одоб, дин ва мазхабдан, оила ва жамиятдан чиқариб ташлашга, уларни йўққа чиқаришга уриняптилар. Аҳолининг юқори табақасидан тортиб то қуйисигача бўлган хамма тоифаси Амир Саййид Олимхонни севардилар, унинг юртга қайтишини орзу қилардилар. Қизил хукумат аввал бўлган барча ташкилот-тузумларга бархам берди. Мамлакатни бир қанча совет жумҳурмятларига, чунончи, Ўзбекистон, Туркманистон, Қорақолпоғистон кабиларга бўлиб юбордилар. Бухоройи шариф шаҳри, яъни Марказий Осиёнинг Маккаси бўлган шаҳарни Совет Ўзбекистоннинг бир вилояти этиб қўйишди. Амир хонадони эса 1922 йилда ўз юртидан узоқлаштирилди, унинг уч нафар ўғиллари Москвага юборилди.

Бирлашган Миллатлар таъсисидан асли мақсад заиф миллат ва зулм кўрганлар ҳуқуқини ҳимоя қилиш экан, Бухоро Амири кувонч билан орзу қиладики, юқорида зикр этилган анжуман бу афсуснок вазиятга ўз лутф-таважжуҳини қаратиб, мамлакатни ва бу ерда яшаётган фуқароларнинг хотиржамлигини таъминлаб, Осиёнинг бу минтақасида тинчликни барқарор қилади, деб ишонади.

Учинчи фасл
Бухоро амирларининг тирикчилик тарихи

Амир Абдулаҳадхон

Саййид Амир Музаффархон ўғли Саййид Амир Абдулаҳадхон 1859 йили Бухорода туғилди. У киши йигитликнинг дастлабки кезларида мамлакатда ислоҳот ўтказишга ўта майл пайдо қилган эди. 1883 йили учинчи Александрнинг тахтга ўтириши тантанасида иштирок этиш учун Москвага боради.

Янгиликларга қадам қўйиш, темир йўл, телеграф ва бошқа нарсаларни қуриш хусусида тажриба орттириш каби ишлар у кишини хос кишилар ва омма ўртасида шухратини яна ҳам ошириб юборган эди. Шундай қилиб, Русия билан дўстлик ипларини мустахкамлаш учун ҳукуматдан бир нарсани — Бухорода Русиянпнг бир сиёсий шўъбоси таъсис этилишини истаб қолишди. Ниҳоят йигирма олти йил пурифтихор салтанат суриб, 1911 йилнинг феврал ойида эллик уч ёшида Амир Саййид Музаффархон бу фоний дунё билан видолашди.

Амир Олимхон

Амир Саййид Олимхон: ҳижрий йилининг 1298-си мухаррам ойи ўн бешида, милодий йил айланишига кўра, 1881 йилда Карминада туғилди. Сўнгра бошланғич таҳсилни тамом қилгач, ўн уч ёшлигида ҳарбий фанлардан таълим олиш мақсадида падари бузруквори буйруғи билан Москвага боради. Ўн етти ёшга тўлган чоғидан то отаси вафот этиб, салтанат тахтига ўтирганга қадар Қарши вилоятида ҳукм юритди.

Амир Саййид Олимхон салтанатга ўтирган чоғидан тўққиз йил фуқаропарвар, адолатпарвар ҳукм юритиб, большевикларнинг қонли ҳамла ва хужумидан сўнг, ахийри 1921 йил апрель ойида Афғонистонга кўчишга мажбур бўлди.

Генерал Ҳожи Юсуф Муқимбой эсдаликлари: сўзни тугатишдан олдин шуларни айтишни лозим кўраманки, олийхазрат Бухоро амирининг Женевада бўлган шикоятидан сўнг унинг номини хурмат-эхтиром ва самимият билан эсладилар. Франция, Италия, Германия, Англия ва Эрон вакиллари бу фавқулодда кишига нисбатан ҳурмат-эҳтиромда бўлдилар. Бу сафарим натижаларини Амир олийхазратлари хузурига келиб изхор қилдим.

Олийхазрат Амир ўз навбатида Миллатлар Иттифоқи ҳайъатида инсон қадри ва ҳуқуқининг қадрига етишидан иккинчи марта мени Оврупога равона бўлишга буюрдилар. У киши баъзи буюк давлатлар бошлиқлари номига мен орқали мактуб йўлладилар. Шу билан мен ўз вазифамни меъёрига етказиб бажариш бахтига муяссар бўлдим.

Шундай қилиб мен олам мусулмонларига қуйидагиларни маълум қилмоқчиман: улар бахти кетган бу халқ ва унинг подшоҳининг бу борадаги кечмишларидан огох бўлсалар.

Бу эсдаликларни ўқиган ўқувчилардан яна шу нарсаларни орзу этаман: Шояд улар бизнинг бу муқаддас бурчимизни бажо келтиришимизга бизга кўмак беришса ва Русия большевикларпнинг бизга нисбатан қилаетган барча тухмат ва бўхтонларини хақиқатдан холи эканлигини билиб олишса.

Генерал Хожи Юсуф Муқимбой.

Таржимондан

Ўзбекистон ССЖ Фанлар академияси Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик инсититутининг катта илмий ходими, дўстимиз ва ишдошимиз Шоҳниёз Мусо ўғиллари бир печа йил Афғонистон диёрида бўлиб ватанга қайтганлар. У киши муносабат топиб оиласи ва дўстлари билан бирга 1973 йил июль ойида Амир Олимхоннинг қабрларини зиёрат қилганлар. Ҳикоя қилишларича, амирнинг мақбараси Қобул шаҳри теварагидаги «Шаҳидони ислом» («Ислом шаҳидлари») қабристонида бўлиб, қабр тошига ушбу сўзлар битилган экан:
«Бу қабр соҳиби алам-ситамга тўла амир бўлмиш ва салтанат сурмиш зоти олийнинг бир кафт тупроғидан хотира бўлиб, бу киши Бухоройи шарифдаги манғитлар сулоласининг еттинчи ва охирги саодатпаноҳ подшоҳларидан эдилар. Яъни бу жаноб Аллоҳнинг мағфиратига сазовор бўлган Амир Саййид Олимхон ибн марҳум Амир Саййид Абдулаҳадхон ибн Амир Музаффархон ибн Амир Саййид Насруллахон ибн Амир Ҳайдархон ибн Амир Шоҳмурод — бу киши маъсум Ғозий лақаби билан ҳам машҳур — ибн Амир Дониёлхондурлар. Бул марҳумнинг Бухоройи шарифда амирлик салтанатининг ўнинчи йилида рус кофирлари томонидан Бухоройи шариф босқинчилик билан истило қилингач, фисабилиллоҳ муҳожир сифатида қўшни юрт бўлган Афғонистонда панох топган эдилар. Орадан йигирма уч йил ўтгач, 64 йил умр кўриб, бу ислом мамлакати ерида 1323 шамсий йили саврнинг бешинчи шанбаси куни ва ҳижрий қамарийга мувофиқ 1363 йили жумодил аввал ойининг бешинчисида (1944 йил 28 апрель куни) бу фоний дунёдан кўз юмдилар.  Йигирма уч йилдан бери ул зоти олий мана шу тупроқда ётибдурлар».

Ҳаёти ва фаолияти йиллари

1881 — Бухорода манғит ўзбеклари сулоласидан бўлмиш Амир Олимхон Карминада туғилди.
1893 — 1896 йиллар Амир Олимхон Петербургда ўқийди.
1896 — Амир Олимхон Петербургдан Бухорога қайтади.
1898 — Амир Олимхон Насаф вилоятига хукмрон этиб тайинланади.
1910 — Амир Олимхон Кармина волийси.
1911 — Амир Олимхон Бухоро мамлакати тахтига ўтиради.
1921 — йили Амир Олимхон Афғонистонга кўчади.
1944 — йили Амир Олимхон Қобилда вафот этади.

ИЗОҲЛАР

1. Китобда муаллиф камтарлик ва одоб юзасидан ўз номини кам ишлатади ва барча жойда «мен» дейиш ўрнига «бу банда» деб ёзади. Биз ҳам шарқ услубидаги бу шаклни сақлаб колиш мақсадида ҳамма ерда унинг услубидагидек қилиб «банда» деб олдик. Шарҳлар таржимонники.
2. Насаф — ҳозирги Ўзбекистон жумҳуриятидаги Қарши шаҳрининг қадимги номи. Тарихда бу шаҳардан кўплаб буюк сиймолар етишган.
3. Матнда тош ва оҳакдан деб ёзилган.
4. Кармина — бу ном ҳозир ҳам шундай сақланган, баъзан Кармана сифатида ишлатилади. Хўрок эса ҳозир ҳам шундай.
5. Рихлат этиш — нариги дунёга кўчиш, яъни вафот этиш маъносида.
6. Керенский Александр Федорович (1881 —1970) — рус сиёсий ва давлат арбоби, оқловчи. 1917 йили вақтли ҳукумат раиси.
7. Преображенский — бу, Александр Григорьевич (1850—1918)ми ё бошқа шахсми, аниқланмади.
8. Чаҳоржўй — ҳозирги Чоржўй.
9. Файзулла Хўжаев (1896—1938) — Партия ва давлат арбоби. Ўрта Осиёда совет ҳокимияти учун курашган, 1920 йилдан Бухоро ревкомининг аъзоси, халқ нозирлар кенгашининг раиси, 1922 йилдан Марказий Комитетнинг Ўрта Осиё бюросининг аъзоси, 1925 йилдан Ўзбекистон ССР халқ комиссарлар кенгашининг раиси, СССР Марказий ижроия комитетининг раисларидан бири.
10. Колесов Федор Иванович (1885—1940) Ўрта Осиёда совет ҳокимияти учун курашган большевиклардан, 1917—18 йиллари Туркистон мухтор жумхурияти халқ комиссарлари кенгашининг раиси.
11. Элиава Шалва Зурабович (1883—1937) — совет давлат арбоби. У Вологда, Ўрта Осиё ва Кавказда совет хокимияти ўрнатиш учун курашган, 1927 йилдан Закавказия халқ комиссарлар кенгашининг раиси вазифасида ишлаган ва шу йили СССР Марказий ижроия қўмитаси президиумининг аъзоси бўлган.
12. Аксельрод Павел Борисович (1850—1928) — революцион ҳаракатларда иштирок этган сиёсий арбоб, 1917 йили Петроград советининг аъзоси, бу ерда ёзилганларга кўра, у советларнинг Бухородаги элчиси ҳам бўлган. Октябрь инқилобидан сўнг чет элга кетиб, Германияда вафот этган.
13. Ҳаммазхаб — Афғонистон ва Ўрта Осиё халқлари суннийлардан бўлган, дейилмоқчи.
14. Баранов Пётр Иванович (1892—1933) — совет ҳарбий арбоби, Туркистон фронтида ҳамда бошқа жойларда инқилобий ҳарбий кенгаш аъзоси.
15. Матнда «ре», «ёй», «лом» ёзилган. Бу, Рел (релс) — темир йўл изи.
16. Мил — 4000 тирсак, икки км.
17. Бу ерда амир Олимхон Бухорони тарк этишини худди пайғамбарнинг Маккани тарк этишга мажбур бўлиб, Мадинага кўчганига қиёс қилаяпти. Пайғамбар ҳам шундай қийин аҳволда Маккани ташлаб чиқиб кетган эди.
18. Амирнинг ёзги дам олиш жойи.
19. Фарсаҳ — бир фарсах, уч мил, яъни ўн икки минг метр.
20. Миршикор — Мир, амирнинг кисқаргани, яъни кишини улуғлаб айтиладиган сифат, шикор — ов, яъни миршикор — амири шикор, ов амири.
21. Лак — юз минг нафар.
22. Матнда: мужоҳидон; мужоҳидлар — пайғамбар даврида ислом дини учун курашган фидоийларга нисбатан ишлатилган сўз. Жиход — муқаддас урушга киришиш маъносида. Бу ерда ҳам ватан учун муқаддас урушга киришиш назарда тутиб айтиляпти.
23. Анвар Пошшо (1881 — 1922) — турк сиёсий ва давлат арбоби, генералларидан бири, умрининг сўнгги йилларида Ўрта Осиёга, хусусан, Бухорога келиб, бирмунча фаолият кўрсатди. У шу ерда бўлган жангларда ҳалок бўлди.
24. яъни Иброҳимбек.
25. Турк султони Муҳаммад бешинчи Рашодхон (ҳукмронлиги 1909—1918 йиллар ораси).
26. Деҳ—қишлоқ, нав — янги маъносида, Деҳнав — янги қишлоқ дегани. Ҳозирги Денов.
27. Бу балки ҳозирги Ғузордир.
28. Бухоро давлатининг ҳарбий вазири.
29. Сайхун — (Сирдарё, бу билан муаллиф қаттиқ жанг бўлганлигини ва қонлар дарёдай оққанини айтмоқчи бўлса керак.
30. Матнда Шофриком битилган. Ҳатто котиб «М» ҳарфи ўрнига аввал «Н» ёзган экан, уни ўчириб «М» га тузатибди.
31. Туман — ўлка, вилоят маъносида.
32. Форсийда битилган бу байт кейинги асрларда битилган кўп қўлёзма китобларда учрайди. Китобни шундай байт билан тугатиш бир одат бўлган бўлса керак, амир хам ўзидан олдин ва ўз даврида учраган услубда бу байтни келтиради.
33.Яъни муаллиф Бухоро шаҳрининг ўзини назарда тутяпти. Чунки умуман Бухоро давлати деганда кенг маънода мамлакат назарда тутилади.
34. Матнда Астрахоний келган.
35. Бу мўнғул эмас, балки мўғил. Мўғил аслида туркий қабилаларидан саналади. Шу жихатдан Бобурнинг Ҳиндистон шимолида қурган «буюк мўғиллар империяси» деб аталган, бу нотўғри равишда баъзан «буюк монголлар» деб ҳам ёзиляпти.
36. Тўшакча одатда ок кигиздан тайёрланган.
37. Тўқсоба — бу адлия ишлари ёки ҳозирги ички ишлар каби бўлса керак.

1911 йили Бокуда нашр этилган «Мулла Насриддин» журналида босилган бу ҳажвий расм «Бемор Бухоро» деб номланган

Xurshid Davron
XOTIRALAR HAQIDA

Mustaqillikdan keyin butun ilmiy faoliyati davomida o‘tmishni qoralagan, islomni taraqqiyot dushmani deb bilgan, beayov ravishda Amir Temurga qarshi kurashgan yoki ilmiy ishlari sovet davri, kolxozlashtirish, zavodu fabrikalar, gugurt fabrikalari tarixiga bag‘ishlangan juda ko‘p olimlar yetti emas, bir aylanib islomshunos, temurshunoslarga aylanishgan edi. Ularning juda ko‘pi bugun ham ana shu chalashunoslik yo‘lidan yurishda davom etmoqdalar. Uyalmasdan, bezbetlik bilan ancha avvallar chet ellarda tariximiz, ajdodlarimiz haqida yozilgan kitoblarni chala-chulpa, bor xatoyu kamchiliklari bilan o‘z nomlari ostida e’lon qilmoqdalar. Yaqin kunlarda bunday olimlar haqida sizga ma’lum qilish istagimiz bor.

Mustaqillikning dastlabki yillari e’lon qilingan ko‘p kitoblaru maqolalarda o‘tmishda o‘tgan juda ko‘p tarixiy shaxslarga shoshma-shosharlik bilan asosan ijobiy baholar berilganini unutmaslik kerak. Holbuki, har qanday tarixiy hodisa yoki shaxsga baho berganda aniq ma’lumotlarga, teran mulohazalar, qiyosiy tahlillarga asoslanish zarur.O‘tmish tariximizda faqat shavkatli emas, og‘riqli,hatto uyatli sahifalar borligini rad etish qiyin. Uning sahifalarida jasoratu fidoyilik bilan barobar xiyonatu adovat, mahdudligu falokatlar mavjud.

XIX asrda Buxoro amirligini, Xiva va Qo‘qon xonliklarini boshqargan hukmdorlar shaxsiyati-yu faoliyatlari, ularning mamlakat boshqaruvida qo‘llagan usullari, o‘z fuqarolariga, ayniqsa, ilmu fan rivoji, maorif va milliy mafkura taraqqiyotiga bo‘lgan beparvo, o‘ylovsiz munosabatlari meni hamisha qattiq ranju malomatlarga to‘la fikrlarga undagan, majbur qilgan. Bu hukmdorlarning barchasi haqida mutlaq yomon fikrda bo‘lsam-da, bugun tariximiz haqida mulohaza yuritganda, o‘tmishdan saboq olishga uringanda ranjishdan foyda yo‘qligini yaxshi bilaman. “Nega unday qilishgan? Nega mana bunday qilishmagan?” degan savollar girdobi atrofida aylanmasdan,o‘sha olis o‘tmishdan nazar solib “Bugun nima qilish kerak?” degan so‘roq bilan yashamog‘imiz kerak.

Buxoroning so‘nggi amiri Sayid Olimxon xotiralarini sizga taqdim etar ekanman, faqat bir jihatga diqqat qilishingizni iltimos qilaman. Bu xotiralar, ma’lum ma’noda, yo‘l qo‘yilgan xatolarini tahlil qilishdan ko‘ra, o‘zini oqlashga urinishga asoslangan. Ayni shu sababdan, amirning hamma gapini samimiy yoki to‘g‘ri deb baholashga aslo shoshilmang. Mening maslahatim, bu xotiralar haqidagi to‘g‘ri xulosa Abdurauf Fitratning Buxoro amirligiga oid yozgan maqolalarini, xususan,uning “Amir Olimxonning hukmronlik davri” asarini o‘qib chiqish evaziga paydo bo‘lishi mumkin. Ammo, nima bo‘lgandayam, bu xotiralar tariximizning bir parchasi sifatida baholanishi lozim.

2014

 

KITOBGA  SO‘ZBOSHI
Abdusodiq Irisov

1966 yil aprel oyining oxirlarida Toshkentda mashhur va mash’um zilzila yuz berdi. Bu voqeadan bir hafta o‘tar-o‘tmas men Suriya Arab jumhuriyatining bosh kenti hisoblangan Damashqqa ishga ketdim. Oradan bir yarim-ikki oy ham o‘tmagan edi, Damashqdagi uyimga bir qorachadan kelgan, o‘rta bo‘yli, o‘ziga yarashgan mo‘ylabi ham bor bir kishi tashrif buyurdi. Ko‘rinishidan u xuddi suvratini ko‘rganim Abdulla Qodiriyga o‘xshardi. Bu kishi o‘zbekchalab mening ismi sharifimni so‘radi. Biz ko‘rishdik, men o‘zimni tanishtirdim, ichkari kirdik.

— Men Jo‘ra qori bo‘laman, ba’zan yozuvlarda Surgun degan ot ham qo‘shib aytiladi, taxallusim Bo‘tako‘z. Mamlakatdan uzoqda — surgunda yurgandayman, ba’zida shunday atash bilan o‘zimni ovutgan, o‘zimga tasalli bergan bo‘laman. Shu yili aprel oyida Do‘stlik jamiyatining da’vati bilan mamlakatga borgandim. (Xorijdagi hamshaharlarimiz «O‘zbekiston» nomi o‘rniga ko‘pincha «mamlakat» yoki «vatan» so‘zini ishlatadilar). Esimni taniganimdan beri orzu qilganim — vatanni ko‘rishga muyassar bo‘lish edi, bir xafta ham o‘tmasdanoq o‘sha mudhish zilzila yuz bersa bo‘ladimi, yopiray, meni ajal quvib kelgan ekan, shu yerda o‘lar ekanman-da, degan xayolga ham bordim. Yo‘q, xudoga shukr, kechmish bo‘ldi (ya’ni o‘tib ketdi). O‘sha yerda do‘stlaringiz bir narsani sizdan hikoya qilishdi, so‘ng janobingiz ismi-shariflari zikr qilingan chog‘da suhbatga chorlash uchun sizga qo‘ng‘irok qilishsa, allaqachon bu tomonlarga ravona bo‘lgan ekansiz. Shu bilan men mamlakatdan chiqib Istanbulga keldim, u yerdan bu tomonlarga o‘tdim, keyin Urdunga (ya’ni Iordaniyaga) o‘taman.

— Buni bir mutolaa qiling, sizga sovg‘a, — deb bir kitob berdi. Kitobga qarasam, Buxoro amiri — Olimxon qalamiga mansub, mehmonga minnatdorchilik bildirdim. Kitob forsiyda yozilgan, G‘arbda chop etilgan edi.

Men kitobni mutolaa qilib, yurtga qaytganda o‘zbekchaga ag‘dararman, degan xayolga keldim. Mana, oradan chamasi yigirma besh yilcha vaqt o‘tdi. Orziqib kutilgan damlar keldi. Bu chog‘lar oshkoralik deb nom oldi. Bor haqiqat asta-sekin qalqib yuzaga chiqa boshlayotir. Shunday mulohazalar andishasida nihoyat o‘sha kitobning forsiydan qilgan tarjimasini hurmatli o‘quvchilar e’tiboriga havola etayotirman. Muallif fikrini yaxshi ifodalay oldimmi — yo‘qmi, bu muhtaram kitobxonlar hukmiga havola. Mabodo ba’zi iboralarda fikr yaxshi ifodalanmagan bo‘lsa, o‘tib ketgan kamchilik uchun kitobxondan oldindan uzr so‘rayman. Mabodo ular o‘z mulohazalarini menga yozib yo matbuot orqali bildirishsa, mulohaza otiga minib maqsad sari otlanishimiz turgan gap.

Risolani tarjima qilishda iloji boricha muallif ruhi, uslubi, hatto o‘sha davrda ishlatilgan ma’muriy bo‘linishlar nomi (chunonchi, tuman, beklik kabilar)ni saqlashga harakat qilindi. O‘sha davrda Buxoro davlati yigirma sakkiz beklikka bo‘lingan. Chunonchi, hozirgi Nurota, Qorako‘l, Chorjo‘y, Shahrisabz, Kitob, G‘uzor, Denov, Yakkabog‘ kabi joylarning har biri beklikdan iborat bo‘lgan. Beklik bizning hozirgi iste’molimizda rayonga to‘g‘ri keladi, shu bilan birga «tuman» gushunchasi ham bunga to‘g‘ri kelganday bo‘layapti. Chuponchi, G‘ijduvon tumani, Vobkent tumani, La’laka tumani. Kitobda Nurota esa viloyat sifatida bitiladi.

Amir Olimxonning yozishicha, o‘sha davrda Buxoro davlatiga qarashli yerlar 225000 kvadrat kilometr bo‘lgan, bu esa taxminan Italiya maydoni bilan teng deganidir. Uning yozishicha, Buxoro aholisi asosan o‘zbek, turkman, qirg‘iz, kozoq, tojik, yahudiy va arablardan iborat edi. Bundan ko‘rinadiki, Buxoro davlati ko‘pmillatli mamlakat bo‘lgan, unda O‘rta Osiyo xalqlarining barcha vakillari yashagan. Olimxon bu yerlarda yashovchi yahudiy va arablarni kitobiga bitishni ham unutmagan.

Amir Olimxon yozadi: «Buxoro xonlari butunlay mang‘itlarning o‘zbek toifasidan bo‘lgan. Buxoro podshohlari mo‘g‘il odatlariga ko‘ra to‘shakcha (u oq kigizdap tayyorlangan — A. I.) ustiga tabarrukona o‘tqazilib, sayyidlar, xo‘jalar va mullolar uni yerdan ko‘tarardilar». Turkiy podshohlarni ok kigizga solib ko‘tarish qadim-qadimdan qolgan an’ana bo‘lgan.

Bu gapda keltirilgan «mo‘g‘il» so‘zi aslida turkiy qabilalardan birining nomi, u «mongol» emas. «Mo‘g‘il» bilan «mongol» tomomila boshka-boshka xalq. Shu jihatdan Hindistonda Bobur tuzgan imperiya ba’zan yanglish ishlatilib kelayotgan «Mongol» emas, balki «Mo‘g‘il imperiyasi»dir. Bunga Sayyid Olimxon bitgan satrlar ham guvohlik beradi. Olimxon yozadi: «Buxoro Markaziy Osiyo mamlakatlarining eng qadimgilaridan biri bo‘lib, bunda navbatma-navbat shahzodalar saltanat qurganlar… So‘nggi somoniy podshohlarining vafotidan so‘ng (1005) Buxoro ikki marta turk va saljuqlar sulolasining qo‘liga o‘tdi. Undan so‘ng Chingizxon va Temur, keyin shayboniylar, ashtarxoniylar sulolasi, o‘zbek — mang‘itlar Buxoroda hukm surdilar, Mang‘it toifasi 1783 yildan to 1920 yilgacha Buxoroda saltanat surdilar».

Mana bu so‘zlar tariximizni tuzukroq tushunishga, yanada chukurroq bilishga yordam beradi.

Buxorodan xorijga chiqariladigan mahsulotlardan tashqari ot ham eksport qilingan. «Buxoro otlari, — deydi muallif, xususan, qorabayir navi 1914 yilgi urushda ahamiyat qozonib, yaxshiligini isbotlaydi. Buxoro amiri kanchadan-qancha ming bosh otni Rusiya davlatiga berdi».

Shu bilan birga amir esdaliklarida o‘sha davrda Rusiya bilan Buxoro o‘rtasida bo‘lgan savdo miqyosi haqida yoziladi: «Bolsheviklar inqilobidan oldin Buxoro savdosi faqat Rusiyaning o‘zi bilan ikki yuz ellik million frankka yetar edi. Lekin baxtga qarshi yuklarni eltish vositalarining yo‘qligi savdo ishining rivojlanishiga katta to‘sqinlik qildi. Vaholanki, qanchadan-qancha temir yo‘l vositalari mamlakatning boshidan oxirigacha cho‘zilgan edi».

Amir Olimxon o‘z davrida birmuncha madaniy qurilishlar qiladi, madrasa, masjid, ko‘prik qurdiradi. «Buxoro minorasining past tomonida, — deydi muallif, — o‘z nomimdan Dorul-ulum bo‘lgan bir madrasa qurdirdim; turli ilmlardan dars beruvchi muallimlar tayin etdim. Mazkur madrasada istiqomat qiladigan talabalar sarf-xarajati, maosh va kiyim-kechagi ham o‘z tarafimdan belgilanib, unga bir nafar nozir ham tayin etdim; ularning yemak-ichmak, maosh va kiyim-kechaklarini muayyan bir vaqtda yetkazdirardim».

Amir qurdirgan bu o‘quv dargohi misoli hozirgi internat maktabi yo texnikumiga to‘g‘ri keladigan bir bilimgoh desa ham bo‘ladi. Bu esa o‘sha davr saviyasidan turib qaralsa, albatta, juda katta voqea bo‘lgan.

Qolgan gaplarni o‘quvchining o‘zi esdaliklardan o‘qib olishi mumkin.

“Xurshid Davron kutubxonasi”dan luqma: Domla Irisovning so‘zboshisi yakunida “Amir qurdirgan bu o‘quv dargohi misoli hozirgi internat maktabi yo texnikumiga to‘g‘ri keladigan bir bilimgoh desa ham bo‘ladi. Bu esa o‘sha davr saviyasidan turib qaralsa, albatta, juda katta voqea bo‘lgan…” deb yozgani o‘qidimu amirning I jahon urushi paytida Rossiya harbiy floti uchun qurilgan ikki harbiy kemaga sarflagan mablag‘i bilan shu “maqtalgan” maktabga ketgan mablag‘ni solishtirib ko‘rish kerakmikan, deb o‘yladim. Ruslar uchun sarflagan mablag‘iga amirlar (Abdulahadxon va Olimxon)  Buxoro yoshlari uchun bir emas, yuzlab bunday maktablar qurishlari mumkin edi.

Amir Sayid Olimxon
BUXORO XALQINING HASRATLI TARIXI
Forsiydan tarjima, so‘zboshi va izohlar
muallifi Abdusodiq Irisov

Amir Olimxon,Amir Sayd Olimxon, Olimxon (1881, Karmana — 1944.28.4, Kobul) — Buxoro amiri (1910—20), mang‘itlardan. Amir Abdulahadning o‘g‘li. Peterburgdagi Nikolayev kadet (pajlar) korpusida ta’lim olgan (1893— 96). 1898 y. Qarshi, so‘ngra valiaxd sifatida Karmana bekliklariga hokim bo‘lgan. Otasi vafotidan so‘ng, Buxoro taxtiga o‘tirgan (1910 i. 24 dek.).
Olimxon davrida Buxoro amirligining Rossiyaga qaramligi yanada kuchaydi. Taraqqiyparvar kuchlar, shuningdek, Yosh buxoroliklar qattiqta’qib qilindi. Birinchi jahon urushi davrida Rossiya imperatori Nikolay II uni general-leytenant harbiy unvoni b-n taqdirlagan va o‘zining general-ad’yutanti qilib tayinlagan (1915 y. dek.). Chunki, u Rossiyaga katta miqdorda pul b-n yordam bergan edi. Buxoroda 1917 yil aprel namoyishi, xususan, Kolesov voqeasi (1918 y. mart) dan keyin u amirlik hududida 3000 kishini jadidlikda ayblab, nohaq qatl qildirgan.
1920 y. avgustida bolsheviklarning Buxoro bosqini natijasida amirlik tuzumi ag‘darib tashlandi. Sentyabr oyining o‘rtalarida Olimxon Sharqiy Buxoroga borib, Buxoro xalqining bosqinchi qizil armiyaga qarshi olib borgan mustaqillik kurashiga rahbarlik qilishga urindi. Olimxon Hisor viloyatini o‘ziga qarorgoh qilib, 6 oy davomida qizil askarlarga karshi kurashgan. Hisorda yangi hukumat tashkil qilib, buxoroliklarning qizil askarlarga karshi olib borayotgan jang harakatlarini muvofiklashtirishga intilgan. Amir Olimxon Ko‘lob, Hisor va Dushanba atrofida katta mikdordagi kuchlarni birlashtirishga muvaffaq bo‘lgan. 1920 y. noyab. oyining o‘rtalarida uning ko‘shinlari Boysun, Darband, Sherobodni qizil askarlardan ozod qilishdi. Olimxon ixtiyoriga Farg‘onadan yordamga yuborilgan 4000 yigit xam Sharqiy Buxoroga yetib keladi. 1921 y. 8 yanvarida Olimxon qo‘shinining miqdori 25000 kishiga yegan. Hisordan Ko‘lob viloyatiga kelgan Olimxon butun qo‘shinlariga Ibrohimbekni Oliy bosh qo‘mondon (o‘rinbosarlar: Sharqiy Buxoroda — Davlatmandbek va G‘arbiy Buxoroda — Mulla Abdulqahhor) qilib tayinlaydi. Biroq,bir qator janglarda mag‘lubiyatga uchragach, Olimxon Amudaryoning Chubek kechuvidan Afg‘onistonga o‘tib ketgan (1921 i. 4 mart).

Olimxonni Kobulda Afg‘oniston amiri Omonullaxon qabul qilib, doimiy yashashi uchun unga Kal’ai Fotuda maxsus qarorgoq ajratib beradi. U Kobulda yashasa xam Buxorodagi ozodlik harakatiga g‘oyaviy jihatdan rahbarlik qilishda davom etdi, qo‘rboshilar va ulamolarga turli maktublar va qimmatbaho sovg‘alar jo‘natib, ularni kurashga ilhomlantirgan. Olimxon Kobulda o‘zining esdaliklarini yozib tugallaydi. Umrining oxirida ko‘zi ojizlanib qoladi, og‘ir dardga chalinadi. Uzoq davom etgan xastalikdan so‘ng u Kal’ai Fotuda vafot etadi. Kobul atrofidagi Shahidoni islom (Islom shahidlari) qabristoniga dafn etilgan. Olimxonning xotiralari Parijda fransuz tilida (1929), keyinchalik G‘arbda fors tilida, O‘zbekistonda o‘zbek va rus tillarida (1991), Tojikistonda tojik tilida (1992) alohida kitob sifatida chop qilingan. Olimxon hukmronligi davrida Buxoroda Olimxon madrasasi qurilgan, Sitorai Mohi Xosa saroyini qurish yakunlangan.

Rahmdil va Mehribon Alloh ismi bilan

Allohga maqtovlar, olamlar Rabbi va uning elchisi Muhammadga va uning oilasiga va barcha do‘stlariga pokliklar va salomlar bo‘lsin.

Ammo ba’d bilim egalarining vijdoni va xotir egalarining oldida yashirin qolmasinki, men tag-tugli Buxoroyi sharif xalqining fidoyisi Sayyid Amir Olimxon — Buxoro mulkining hukmroni edim.

O‘z ahvolim va boshdan kechirganlarimni yoshlik chog‘imdan olib borilgan to Buxoro poytaxtida saltanat uchun bolsheviklar bilan olib borilgan janglarda bo‘lib, o‘zimning Qobul dorussaltanasiga ko‘chishim voqealarini tahrir ipiga tizib ushbuda bayon qildim, unga «Tarixi huzni milali Buxoro» («Buxoro xalqining hasrati tarixi») deb nom ko‘ydim, tokim o‘quvchilar va unga ko‘zi tushgan zotlar bu faqirning bayon qilgan hollaridan va Buhoro saltanati poytaxti va unga taalluqli bo‘lgan ma’lumotga ega bo‘lsalar va bolsheviklar bilan bo‘lgan muhoraba va Afg‘onistonga ko‘chishim sabablarini mutolaa qilib, unga insof nazari bilan boqsalar.

Endi til nutqini bayon etuvchi to‘ti bo‘lmish — qalamni tilga kiritib, ahvol bayonini ushbu bitikda tarannum etadigan bo‘lsam, shundayki, bu banda[1] dargohi oliy Sayyid Amir Abdulahadxon o‘g‘li Sayyid Olimxon dor ul-foxira bo‘lmish Buxoroyi sharif hukmdoridurman. Men hazrati padari buzrukvorim saltanati qaror topgan davrda diyonat ilmi va o‘rganilishi lozim bo‘lgan bilimlardan tahsil qilganimdan keyin saltanat va mamlakatni idora qilish konunlarini egallash maqsadida rus ulug‘larining sahovatidan foydalandim. Shunda o‘n uch yoshligimda milodiy yilning ming sakkiz yuz to‘qson uchida buyuk shahanshoh bo‘lmish padari buzrukvorim hazratlari amru farmonlari bilan bir necha mo‘’tabar namakxo‘r-yaqin do‘stlar hamrohligida Peterburgga borishga azm qildim.

Tartib-qoida yuzasidan u yer maktablarida yetti yil o‘qitilar edi. Binobarin, padari buzrukvorim istagiga ko‘ra ta’limotni tezlashtirish maqsadida o‘qish muddati uch yil deb karor qilindi. Bu uch yil orasida

yozlari maktablar yopilgan kezlari Buxoroga, padarim xizmatiga kelib-ketib turardim. Shunday qilib, men uch yil davomida ta’lim olib, mamlakat tartib qoidalarini biladigan darajada bilim hosil qildim, o‘qishlarni tugatib, imtihon topshirdim.

Rus davlati ulug‘lari meni Buxoro davlati valiahdligiga mansub bo‘lganligim uchun Buxoroga qaytarishdi. Shu bilan men milodiy yilning 1896 yilida Peterburgdan Buxoroyi sharifga, zoti shahona Padari buzrukvorim hazratlari dargohlariga qaytdim.

Shunday qilib, men qiblagohim qo‘llarini o‘pib, doim u kishi bilan birga bo‘lishga musharraf bo‘ldim. Padari buzrukvorim meni ikki yil davomida o‘z xizmatlarida hamrikob qilib yonlarida olib yurdilar. Men qo‘l ostimda bo‘lgan muqaddas vatanning ichki ahvollari haqida ba’zi bir ta’limotlarni u kishining muborak tillaridan eshitib turgandim; bulardan men ko‘p foydalar ko‘rdim. So‘ng zoti shahona padari buzrukvorim menga Buxoroyi sharifga qarashli bo‘lgan o‘lkalardan biri Nasaf[2] viloyati hukmronligini marhamat qildilar.

Bu bilan menga baxtiyorlik baxsh etib, shahona to‘nlarni kiydirdilar, xisravona hukmronlik tojini boshimga qo‘ydilar. Padari buzrukvorim ijozatlari bilan mazkur viloyatga azm ayladim. Shunda mazkur viloyatping barcha ayon va xos kishilari mening istiqbolimga chiqib kutib oldilar.

Shunday qilib, men ular bilan hol-ahvol so‘rashib, ular iltifotidan boshim ko‘kka yetdi, ularga mehru hurmatimni bildirib Nasaf viloyati qo‘rg‘onining ichiga kirib bordim, barcha kattakon bo‘lgan odamlarni muborakbod etib, ularni xursand va mamnun ettirdim.

Bu ojiz bandaning Nasaf viloyatidagi hukmronligi muddati o‘n ikki yil davom etdi. Bu muddat ichida mening hukumatim hamisha faqirparvar va g‘aribnavozlikka intilardi, mazlumlarni zolimlardan asrab, haqni qaror topdirardi. Shunday qilib, mazkur viloyat aholisini o‘zimdan xursandu mamnun ettirardim.

Mazkur viloyatga yaqin joyda Qashqa degan sho‘x daryo oqardi. Undan kambag‘al beva-bechoralarning kechib o‘tishida rohati buzilib, doimo g‘am-tashvishda edilar. Aholining osoyishtaligini ko‘zlab mazkur daryoga toshu temirdan[3] bir ko‘prik qurdirdim, ko‘prikni esa o‘z nomim bilan atadim. Shoyad faqiru fuqarolar suv kechish tashvishidan qutilib, tinchu osuda yashasalar, deb o‘yladim. Shu bilan yana boshqa bir qancha madrasa va ibodatxonalar qurib, bu borada anchagina yumushlarni yuzaga keltirdim.

Bundan so‘ng, hukm yuritganimdan o‘n ikki yil o‘tgach, zoti shohona padari buzrukvorim meni dor-ul-fohira Buxoroyi sharifga qarashli joylardan biri bo‘lgan Xo‘rok vodiysining Karmina[4] nomi bilan mashhur bo‘lgan viloyat hukmronligiga ko‘chirdi. Bu bilan zoti shahona meni o‘zlariga yaqin bo‘lgan joyga olib keldilar. Nasaf viloyati hukmronligidan Karmina viloyati hukmroniga aylandim. Mana shu zikr etilgan viloyatda ikki yil davomida hukm yuritdim. Shu asnoda zoti shahona hazrat Sayyid Amir Abdulahadxon — mening Padari buzrukvorim taqdiri ilohiy amri bilan foniylik olamidan boqiylik dunyosiga rihlat etdilar[5]. Shunda iqtidor egasi bo‘lmish padari buzrukvorim podishoh hazratlarining saltanati muddatiga yigirma olti yil bo‘lgan edi.

Shu bilan men 1329 hijriy yili muharram oyining o‘ninchi kuni, milodiyning 1911 yili menga meros bo‘lib qolgan marhum va mag‘fur padarim saltanati taxtiga o‘tirdim. Buxoroyi sharifning barcha aholisi bu ojiz bandaga xizmat qilmoqqa qasamyod etdilar.

Taxtga o‘tirganimdan so‘ng bu banda dargohi oliyda mamlakatimning bir yillik xiroj to‘lashdan ozod qilish farmoyishini berdim. Shu tariqa ish tutishim bilan faqir-fuqarolarni ko‘p xursand qildim, ularning boshlari ko‘kka yetdi.

Oradan bir yil o‘tgach, eltutish va faqirparvarlik tartibini o‘rnatishga intildim, Buxoro davlatida tartib-intizom va obodlik ishlarini bajo keltira boshladim. Buyuk ishlarni barpo etishga sa’y-harakat etdim, madrasalar, ibodatxonalar bino qilishga kirishdim. Barcha ilmlarni o‘rgatish borasida anchagina harakat qildim.

Buxoroyi sharif arkining yaqinida, Baloyi havz deyilgan joyda o‘z nomimga bir ibodatga masjid bino qildirdim. Buxoro minorasining past tomonida bozorning ichki tomonida o‘z nomimdan Dor-ul-ulum — Bilim uyi bo‘lgan bir madrasa qurdirdim; har xil ilmdan dars beruvchi muallimlar tayin etdirdim. Mazkur madrasada istiqomat qiladigan talabalar sarf-xarajatlari, maosh va kiyim-kechagi ham o‘z tarafimdan belgilanib, unga bir nafar nozir tayin etdim; ularning yemak-ichmak, maosh va kiyim-kechaklarini muayyan bir vaqtda yetkazdirardim. Bozor va yo‘l obodligiga ko‘p harakat qildim, uch yil ichida Buxoro mamlakati ancha obod bo‘ldi, unga zeb-ziynat va tartib-intizom o‘rnatdim. Mening sa’yi-harakatimdan Buxoro aholisi va butun mamlakat mamnun bo‘ldi.

Banda o‘z xalqim uchun qo‘limdan keladigan xizmatimni bajo keltirganimga shukr qilardim. Bu bandayi ojiz Turon mamlakatida o‘n yil davomida saltanat surdim. O‘n yildan so‘ng, Sovet davlatiga qarshi kurashdim, nihoyat Afg‘oniston davlatiga ko‘chdim.

Birinchi fasl
Bolsheviklar bilan bo‘lgan muhoraba hikoyasi

Bolsheviklarga qarshi qilgan yurishim va Buxorodan ko‘chishga ixtiyor etishimga doir barcha sabablar hikoyasini mushohada yurituvchilarning xotiralari uchun bularni tahrir ipiga tizdim, toki boshimdan o‘tgan ahvolotimdan o‘zgalar ham xabardor bo‘lsalar.

Vaqt kelib Buxoroyi sharif davlati buvam, rahmatlik Sayyid Amir Muzaffarxon davri salatanatidan to rahmatlik Sayyid Amir Abdulahadxon mag‘furu marhum padari buzrukvorim zamoniga va undan to bu bandayi ojiz saltanati muddatigacha mana shu Buxoroda o‘tdi. Bu orada va muazzam rus davlati saltanati barqarorligining oltmish uch yilligi davomida bu tomonlarda do‘stlik va oshnachalik yuz berib, ikki davlat orasida do‘stlik barqaror va bardavom bo‘ldi. Shu sababdan rus davlati xodimlari bilan Buxoro davlati xodimlari o‘rtasida kelishuv ham bo‘lib o‘tgan edi. Qelishuvlarda askarlar va harbiy kurollar Buxoro tarafidan qisqartirilib, (Uni qo‘riqlash uchun ) harbiy asbob-uskunalar va askarlarni rus davlati o‘z zimmasiga olgan bo‘ldi. Buxoroda esa mamlakatni himoya qilish uchun o‘n ikki ming askar bo‘lishiga qaror qilindi; mamlakatni himoya qilish borasida yana askar lozim bo‘lsa, rus davlati Buxoro davlatini qo‘llashga tayyor turadigan bo‘ldi. Shu bilan imperator davlati zamoni
mavjud bo‘lgan qadar Buxoro davlati askarlar va harbiy qurollarga hech extiyoji bo‘lmadi, tinch hayot hukm surdi, men bo‘lsam mamlakat obodonchiligi bilan shug‘ullanishga intilardim.

Bundan so‘ng rus davlati inqilobi yuz berdi. Bu banda mamlakatni tartib-intizom va xavfsizligiga sa’y-harakat qildim.
Binobarin rus jamoati ichidan bir qancha beasl bo‘lmag‘ur johil shaxslar paydo bo‘lib, ular o‘zlarining hazrat janob oliylari-rus davlati ulug‘lari orasiga rahna soldilar. Ular qaror qabul qilishib, odamlarni majbur qilishdi. Bu beasl bo‘lgan shaxslar bu qonun bilan odamlarni to‘plab, nihoyat rus imperatorlik davlatini o‘z saltanatidan ag‘darib, o‘z jamoasidan bo‘lgan bir necha nafar odamlarni kattakon qilib ko‘ydilar va o‘z hukumatlarini muvaqqat sho‘ro majlisi deb atab, Kerenskiy[6] degan odamni jumhuriyat raisi mansabiga ko‘tardilar.

Bu muvaqqat davlatlari bir necha oy davom etdi. Mazkur Kerenskiy hukumati tarafidan ularning Preobrajenskiy[7] degan vakillaridan biri muxtor vazir qilinib, dorulfoxira Buxoroyi sharifga keladigan bo‘ldi. Nihoyat u kishi shaharga kirib kelib, bu bandayi ojiz bilan uchrashdi. Bu kishi kelib gapga quloq berib, ikki davlat o‘rtasida kelishuv bo‘ldi, shunda Buxoro davlati mustaqilligini bu ojiz bandaga berdi va kelishuvga imzo ham chekdi. So‘ng u qaytib ketdi.

Buxoro davlati mustaqillik olganidan so‘ng do‘stlik va oshnolik iplarini paydo qilish maqsadida Buxoro davlati nomidan vazir To‘raxo‘ja va mullo Qutbiddinlarni Afg‘oniston davlatiga yubordim. Bu asnoda xoji Safarbiyni ham o‘z namoyondam sifatida ingliz komissionga, Mashhadga yubordim. Komission ham yuqorida eslatilgan javobni muvofiq ko‘rdi. So‘ng men bolsheviklarga Buxoroni bo‘shatib qo‘yishsin, degan fikrni bildirdim. Bolsheviklar mening iltimosimga qarshilik ko‘rsatishdi, ular ingliz askari bilan ham jang qildilar.

Bu borada Mirza Salimbek parvonachi va Abdurrauf karvonboshini ingliz askarlariga yo‘l ko‘rsatish uchun Chahorjo‘y[8] tomonga jo‘natdim. Lekin ularning Chahorjo‘yga kelishi paytida ingliz askarlari u yerdan jo‘nab qolishgan ekan.

Bu orada Afg‘oniston davlati Britoniyo davlatiga qarshi urush boshlab qo‘ydi, keyin muqaddas Buxoroyi sharif davlatiga afg‘on davlati tomonidan general Muhammad Valixon muxtor vazir sifatida tashrif buyurdilar. U kishi zoti shahona bilan uchrashmoqchi bo‘lib, afg‘on amiri oliy hazratlaridan ko‘pgina sovg‘a-salomlar keltirdilar va bu bandayi ojizga topshirdilar. Men muxtor vazir bilan uchrashdim. Bu suhbat asnosida bandayi ojizga uning shaxsiy savoli ham bor edi, men uning javobini aytdim. Mening maqsad-niyatim shu ediki, men bolsheviklarga qarshi urush qilsam, zero shu fursatda dushmanning nihoyatda zaif ekani ko‘rinib turibdi. Shuning uchun vaqtni g‘animat bilish kerak, so‘zsiz, bu-shunday, dedim. Muxtor vazir ancha aqlli va uzoqni ko‘ra oladigan shaxs hamda islom davlatining xayrixohlaridan bo‘lganidan mening savolimga shunday javob berdi:

Afg‘oniston davlati bilan siz har ikkalovingiz birodarsizlar. Biringiz Britaniyo davlatiga qarshi bel bog‘lab urushga kirishganda, siz ham bu tarafdan bolsheviklar davlatiga shunday yo‘l tutsangiz, xudo ko‘rsatmasin, sizning vositangiz sababli millat xizmatkori bo‘lgan har ikki birodar islom olamidan ikki davlatni xarobalikka olib kelmasangiz, deb qo‘rqaman. Bu ishni orqaga suring, shunda birodaringiz ishi nima bilan tugashini ko‘rishingiz mumkin. Bundan so‘ng bir-biringiz bilan bamaslahat ish yuritsangiz, yaxshirok bo‘ladi.

Rost, vaziri a’zamning bu so‘zlari juda to‘g‘ri gap edi. Men o‘zimga bo‘lgan yaxshilikni shu bilan bildim va bu muloqotni ancha vaqt xotiramda saqlab, sabrni o‘zimga hunar qilib olgan bo‘ldim.

Muhammad Valixon Buxoro davlatidan rus davlati tarafiga jo‘nab ketdi.

A’lo hazrat afg‘on amiri do‘stlikni mustahkamlash yo‘lida Fazl Ahmadxonni menga yubordi. O‘ ikki yuz nafar askar, bir guruh orkestr, yettita to‘p, yettita filni menga yubordi. Bu asnoda eltutish tadbirlarini ko‘rib, Muvaqqat jumhuriyat davlati Kerenskiyga bu bandayi ojiz o‘z tarafimdan ishonchli bir kishini bir vafd-namoyonda tariqasida yubordim, yangidan kelishuv tuzib, unga imzo chekishni istadim.

Mazkur muvaqqat hukumat bu qisqa fursatda inqilobga yo‘liqib qoldi. Ular ikki kismga ajraldilar; biri menshevik, boshqasi bolsheviklar bo‘lib, ikkala jamoa ham bir-biriga urush e’lon qildilar. Shu sababdan bular ikkalovi o‘rtasida bir-biriga qarama-qarshiliklar yuz berib, nihoyat bolsheviklar qaror topishdi, Shunda rus davlatida kattakon bo‘lganlarning hammasi xar xil mamlakatlarga parokanda bo‘ldilar, u yerlarda panoh topgan bo‘ldilar. Bolsheviklardan bo‘lgan bu jamoaning tartib-qonunlarini na ko‘rib bo‘lindi, na bilib bo‘lindi. Chunki hamisha beqarorlik yuzaga keldi, bu jamoa hukumatni xarob etib, mamlakatni vayron qilishga yo‘l ko‘ydi, dinlarni, ibodatxonalarni yo‘q qilishdi, mo‘’tabar va davlatmand bo‘lgan har bir guruh mol-mulkini bosib olib, talon-taroj qildilar, o‘zlarini qatl etishni o‘zlariga burch deb bilardilar. Ularning so‘zlariga ishonilmaydigan darajaga kelindi.

Bu vaqtda bu bandayi ojiz Buxoro o‘lkasini tartibga tushirishga kirishdim. Bu borada anchagina sa’y-harakat etib, durust ishlar qildim. Bu orada bolsheviklar jamoasi beasl konun-qoidalarni chiqarib, yolg‘on-yashiq ishlar bilan, buzuq yo‘l-yo‘riqlarni to‘g‘ri yo‘l deb bildilar. Shu tariqa ish tutib, ularning bu tartiblari muqaddas Buxoro davlatiga ham tarqalib, bir muncha johil va ilmsiz kishilar beasl rusiya bolsheviklari yo‘l-yo‘rig‘ini qabul qilishdi, o‘zlarning buzuq ishlarini joriy etishga intildilar. Taxminan 117 nafar samarqandlik, toshkentliklar birlashib ittifoq tuzishdi; bu jamoa ichidan chiqkan ikki nafar kattakonlari — Fayzulla Xo‘jayev[9] va Mirzo Muhiddin Mansurov buzg‘un bolsheviklarga o‘z maqsadlarini bayon qilib, ulardan yordam istashdi.

Bolsheviklar ham bu jadid buzg‘unchilarga ko‘mak berib, temir yo‘li orqali nomi Kolesov[10] degan kimsani Buxoroga chaqirib, 1336 hijriy jumodis-soniy oyining shanba kunida (1918 yil) urush e’lon qilib, Buxoro davlatiga qarshi yurish boshladilar. Allohning inoyati, payg‘ambar shariatining madadi bilan harbiy qurollarning kamligiga qaramay, Buxoro islom ahliga zafar kulib boqdi, bu banda g‘alabaga erishdi. Bolsheviklar o‘z maqsadlariga erisholmay sulh tuzishga rozilik bildirishdi. Bu banda sulh tuzishni yaxshiroq deb bilib, ahvolni tuzatish maqsadida ahd tuzishga rozi bo‘ldim.

Bu urushdan so‘ng Lenin va Trotskiy tomonidan bolsheviklarning raisi sifatida Eliava[11] va Braydo degan kishi muxtor vazir bo‘lib Buxoroga keldi. U kishi bandayi ojiz bilan so‘zlashib, Buxoro mustaqilligini butunlay menga bermoqchi bo‘ldi, hamda harbiy qurol bilan yordam berishga va’da berdi, hatto yuz yil oldin Buxoro davlatiga qarashli bo‘lgan yerlarni menga qaytarib bermoqchi xam bo‘ldi. Shu bilan birga ellik ming miltiq, besh yuz to‘p-pulemyot, ellik aeroplan, ellik million so‘m tillo to‘lashga va’da berdi.

Sovet davlati tomonidan Akselrod[12] degan kishi Buxoro davlatiga elchi qilib tayin etildi, Afg‘oniston davlatiga nisbatan do‘stlik istehkomlarini tuzib, Toshkentdan menga o‘n bitta o‘qssiz to‘p sovg‘a qilib yuborishdi. Bolsheviklarning muomalalarining qanday ekanligini shu o‘qsiz to‘pdan bilib oldim. Bu ojiz banda bolsheviklar va ularning elchilari muomalalarini kelishuvga muvofiq ish olib bormaganliklarini ko‘rganimdan so‘ng xayolimga bir fikr keldi. Shu sababdan men askar va harbiy qurollarni tayyorlash ishiga kirishdim. Ikki yil ichida Buxoro harbiy askarlar va qurol-asalahalar to‘plab, qo‘shinlarni urushga tayyor turish darajasigacha olib keldim.

Bolsheviklar jamoasi o‘z qonunlarini bajo keltira boshladilar, ammo har tarafdan mensheviklar bosh ko‘tarib, ularga qarshi chiqa boshladilar. Natijada ular bolsheviklarni bequvvat qilib, iztirobga solib qo‘ydilar. Ular har yerda Rusiyadagi temir yo‘llarni qo‘porishardi, hamma joyda ular bosh ko‘tarib bolshevik davlatini ancha zaif qilib qo‘ydilar. Shunda bu bandayi ojizning xotiriga shu narsa keldiki, bolshevik jamoasi andak kuch to‘play olsa, albatta, u Buxoro davlatidan o‘z qasosini oladi. Bu vaqt o‘z askarlarimni harakatga keltirib, muhorabaga kirishmoqchi bo‘lib turdim. Xorazm hukumati ham men bilan kelishuv olib bordi. Mening qo‘l ostimda birlashib, bolsheviklarga qarshi urushga istak bildirdilar. Bu asnoda bolsheviklar davlati kundan kunga rivojlanish tomon yuz o‘gira boshladi, bu muomalalar bilan vaqt o‘taverdi, borgan sari ular kuchaya boshladi. Shu sababdan bu bandayi ojiz yaxshi niyatlar bilan kelishuvni yangilab, unga imzo chekish uchun o‘z tarafimdan bir necha kishilardan vafd tuzib, Lenin va Trotskiy qoshiga jo‘natdim. Bu jamoaning e’tiborsizligi va oqibatsizligini yaxshi bilardim. Bordiyu agar unga qaramay, bu xil beasl va beoqibat hukumat bilan kelishuv qilsam, xorijdagi buyuk davlatlar nazdida Buxoro davlatining badnom bo‘lishiga sabab bo‘lar edi. Bunday xayollarni o‘zimdan uzoqlashtirib, maqsad va muddaosiz, murosasozlik niyatida inqilob zamonini muborakbod etib besh kishini: general Mahdixon, Xoji Jo‘rabek to‘qsoba, G‘aybullo Xo‘ja, Xoji Mirzo, Mirza Navruzbey va yana bir nafar boshqa kishini Lenin va Trotskiy qoshiga Moskvaga yubordim.

Shuni aytish yetarliki, Buxoro davlati andak vaqt ichida zarur harbiy choralarni ko‘rib, birozgina tartib-inizom o‘rnatgach, islomda hammazhab[13] bo‘lganligi jihatidan bir-biriga mehribonlik bilan qarash oqibatida ikki birodar (Afg‘oniston va Buxoro) bir tanu bir jon bo‘lib qoldi. Afg‘oniston davlati bilan do‘stlik ahdi tuzildi. Shu jihatdan bolsheviklar jamoasi unga rashk bilan qarar edi. Bordiyu agar asta-sekin Buxoro ham zo‘rayib tartib-intizom darajasiga erishib qoladigan bo‘lsa, bizning jumhuriyat davlatimiz parishonholga tushib qolishi va ranju kulfatga mubtalo bo‘lishi turgan gap, deb o‘ylashdi. Vaholanki, bizda yetishmovchiliklar bor. Ana shu kamchiliklarni bartaraf qilish uchun qattiq kirishib, o‘zimizni bu qiyinchiliklardan xolos qilishimiz kerak.

Bundan so‘ng bolsheviklarning Buxoro davlatiga bo‘lgan muomalasi kundan kunga va borgan sari qattiqlasha bordi. Ular Buxoro davlatiga g‘ayriqonuniy talablar qo‘yib, ularni ijro etilishini talab qiladigan bo‘lishdi, ular qanday bo‘lmasin, bir amallab urush boshlashni o‘zlariga hunar qilib olishdi. Ular o‘rinsiz ravishda buxorolik fuqarolarni yo‘l-yo‘lakay tutib, ularni qamab qo‘yishardi, nihoyat, islom davlatining bu dushmanlari anchagina askar va qurol-yarog‘lar to‘plab, qo‘qqisdan Buxoroyi sharifga hujum qilishni istardilar. Bu bandayi ojiz o‘z dushmaniga qarama-qarshi turishga muhayyo bo‘lib turdi. Har tomondan odam to‘plab, Buxoroning Kogon temir yo‘l stansiyasida qurollangan holda tayyor turdik.

Bolsheviklar bu orada ko‘p hiyla-tadbir qo‘llashga, go‘yo do‘stlik liboslarini kiygandek bo‘lib, aslida makru hiyla tadbirlarini ishlatish yo‘liga, makkorlik yo‘liga o‘tdilar. Go‘yo sulh tuzish uchun Baranov[14] degan tashqi ishlar vaziri bo‘lmish bir kimsani favqulodda elchi qilib, Toshkentdan Buxoroga yubordilar. Muxtor vakil bu bandayi ojiz huzuriga kelib uchrashdi. Shu kishi uzr bayon etib, gaplashdi, gaplarimizni eshitib, biz bilan kelishdi. U kishi iltimos qilib aytdiki, rus davlati ellik besh yildan beri Buxoro davlati bilan do‘stlik va oshnachilikda bo‘lib keldi, to shu paytgacha bizning davlatimiz Buxoro davlatidan barcha manfaatlarni ko‘rib kelmoqda, shu bilan birga ikki davlat o‘rtasida bu orada hech qanday bir-biriga zarar ko‘radigan ishlarni bajo keltirishmadi. Istardimki, bugundan keyin ham bu ikki davlat o‘rtasida do‘stlik va oshnachilik gullab yashnasa va bizga ham sizning davlatingizdan yordam va manfaaat tegsa. Sizlardan bizlarga xar qancha xizmat bo‘lsa, bizning jumhuriyat davlatimiz uni o‘rniga qo‘ysa. Lekin sizlardan bir iltimosimiz bor, o‘z askarlaringizni bizning temir yo‘l stansiyasidan olsangiz, chunki biz uni o‘zimizga istehkom qilmoqchimiz. Bizning askarlarimiz vahshiy va nodon odamlardir. Mabodo sizning askarlaringizni ko‘rib qolsa, unga to‘qnashib qolib, sizdek zoti shahona oldida bizni uyaltirib ko‘yishadi. Bu borada siz nimaiki istab, unga xohish bildirsangiz, o‘sha aytganingizni bajo keltiramiz.

Shu tariqa u bilan gaplashib, gaplarini eshitib, kelishuv tuzdik, unga imzo ham chekdik. Shu bilan u o‘z joyiga qaytib ketdi.

Bolsheviklar yo‘l to‘sib qo‘lga kiritgan bir kancha fuqarolarimizni bo‘shatib, yo‘lovchilarni qo‘yib yuborishdi.

Shu bilan bu bandayi ojiz askarlarimni rel[15] tarafdan uch milcha[16] yo‘ldan olib orqaga chekindik, u yerda bir istehkom ham qurdik, so‘ngra bu manzilga qirq nafardan iborat askarlardan qorovul qo‘ydirdim. Har ehtimol, bu narsa dushman siqib kelganda shoyad fuqarolarga madad bo‘lishi mumkin edi. Ammo dushmanlarimiz bu nayrang bilan bizni g‘aflatda qoldirib, misoli bir yo‘lto‘sarlar kabi, urush e’lon qilmasdan hijriyning 1339 yili (1920) zulhijja oyining o‘n beshida yakshanba kechasi soat o‘n ikkida soqchilar va qo‘riqchilar ustiga hujum qilib kelib, o‘sha yerda temir yo‘l atrofiga qo‘yilgan barcha qorovulllarni, taxminan, yuz ellik nafar kishini bandi qildilar.

Shu tariqa ular Buxoro askarlari ustiga yopirilib kelib hujum uyushtirdilar, shu bilan urushni boshlab yubordilar. Natijada vaqt yarim kecha soat ikkida ancha askar va harbiy qurollar jamlab, to‘p otish va o‘q yog‘dirish bilan birga temir qalqonli aravalar — broneviklar, temir qoplangan motorlar — bronepoyezdlar bilan urush boshlab yubordilar. Ular o‘n bitta tayyora bilan Buxoro shahri ustida havoda parvoz etib, bomba yog‘dirdilar. Bu bandayi ojiz o‘z askarimni majburan oldinga — frontga chiqarib, ixtiyorni taqdiri iloxiyga topshirib, to‘rt kechayu to‘rt kunduz urushdik. Bu urush asnosida dushman taxminan Buxoroning yarmini to‘p va pulemyotdan o‘qqa tutib, ko‘p talafot yetkazdi. Musulmon bechoralar dushman dastidan mol-dunyosini, o‘z farzandlarini tashlaganlaricha, nima qilishlarini bilmay, har tomonga qocha boshladilar. Shunga qaramay, bu bandayi ojiz to‘rt kechayu kunduz dushmanga qarshi urushdim, qattiq jang qildim. To‘p o‘qlarining ko‘pligi, bomba yog‘dirishlar, talafot va xarobaliklar Buxoro shahrida ortib ketib, kambag‘al beva-bechoralarni qattiq tashvishga solib qo‘ydi. Shunda o‘zimcha o‘yladim. Bu bandayi ojiz ushbu Buxoroyi sharif shaharidan ko‘chishni ixtiyor etsam, shoyad shu sababdan xarobalikka bo‘lgan sabablar yo‘lini to‘sib, faqiru fuqaro bechoralarni bu jabr-sitamlardan ozod qilsam va osoyishtalik baxsh etsam, degan andishada chahorshanba kuni tushdan keyin soat to‘rtlarda foytunga o‘tirib, misoli hazrat Payg‘ambar alayhissalom sunnati bo‘lmish hijrat kabi[17] ko‘chishni ixtiyor etdim. Shohlik bog‘i sanalgan Sitorayi mohi xossadan[18] chiqib, Tumon Komot va Xirqonro‘d, ya’ni G‘ijduvon tarafga ravona bo‘ldim. Bu vaqtda menga afg‘on elchisi va brigad sarkardasi Abdushukrxon va Afg‘onistonning Toshkentdagi elchisining ov boshlig‘i Muhammad Aslamxon, afg‘on harbiy qozisi (attashesi) va yigirma besh ming nafardan iborat Buxoro xizmatchi va askarlari, shuningdek, afg‘on askarlari va mansabdorlari menga hamroh bo‘lishdi. Biz G‘ijduvon tumaniga yetib kelib, bir kechani o‘sha yerda o‘tkazdik.

Mening ko‘chishimni eshitib faqiru xotin-xalaj, bola-chaqalari bilan yig‘lab, nola qilishib, mening izimdan tushib, panjshanba kuni kechqurun o‘sha zikr etilgan G‘ijduvonga, qo‘noqjoyimga yetib kelishibdi. Ular taxminan o‘n ming nafardan ortiqroq edi. Hammasi yig‘lagancha kelishdi, xuddi qiyomat kunini ko‘z o‘ngimda keltirgandek bo‘ldim. Ular o‘zlarini yerga urib, qancha-qanchasi bu g‘am-anduh va judolikka chiday olmay taqdiri ilohiy bilan haqqa jon taslim qilib, xudoyi taolo rahmatiga erishdilar.

Bu bandayi ojiz shu ahvolda alam yetgan barcha bechoralarga nasihat etardim, ko‘ngil ko‘taradigan so‘zlarni aytib tasalli berardim. Har bir bechoralar haqqiga duo qilardim, o‘zim ham unday faqiru fuqarolar duosini olardim. Shu bilan nima qilishimni bilmay, mayus, nimagadir muntazar bo‘lib qoldim. Shu bilan Buxoroning sharqiy tomonini istab qoldim, natijada sakkiz kun deganda Buxoroga qarashli Qo‘rg‘ontepa degan joyga yetib keldim. Unda bir o‘n kuncha turdim. G‘ijduvon muyulishida nogahon bronepoyezd vagoni paydo bo‘ldi va yo‘lni to‘sib qo‘ydi. Shu paytda bir necha nafar mening atrofimdagi odamlarim, chunonchi, Usmon qushbegi, qozilar qozisi Burxoniddin, rais Abdurrauf karvonboshi, Yusufbey Muqimbiy qo‘lga tushib qoldilar. Dushman yo‘lini to‘sish niyatida mazkur viloyatda istehkom qurish taraddudini ko‘rdik. Bu ish uchun askar va fuqarolarni to‘plab Boysun viloyatiga qarashli Bandar degan joydan Darband degan joygacha dushman oldini olish uchun istehkom qildik, o‘sha yerdan urush boshlashni uylab qo‘ydik. Keyin Buxoroning sharqi bo‘lgan Hisor viloyatiga kelib turdim. Hisor viloyatida bolsheviklarga qarshi olti oy davomida kurash va jang olib bordim.

Jang boshida harbiy vazir tog‘am Muhammad Saidbek parvonachi va urush qo‘mondoni Abdulhafiz Parvonachi, Ibrohimbek biy askar boshliqlari edilar. Shu bilan olti oy davomida kurash va jang yuz berib, oxiyri bolsheviklar jamoasi o‘zlari paydo qilgan mazkur urushga majbur bo‘lishib, Moskvadan anchagina askar va harbiy qurollar yig‘ib keldilar. Shu bilan ular birdan islom lashkari ustiga hujum boshladilar. Islom askarlarida harbiy anjom va qurollar kam bo‘lganligi jihatidan o‘n kun davomida urushib, jang qiladilar, so‘ngra bu bandayi ojiz yordam va madad so‘rash harakatida xorijiy davlatlarga murojaat qildim. So‘ng Hisor viloyatidan Kulob viloyatiga o‘tdim. Bu viloyatda Mulla Muhammad Ibrohimbek devonbegi va Davlatmandbek devonbegi – bular Buxoro sharqidagi o‘zbeklardan edi, o‘zlari Buxoro davlatiga sadoqatli bo‘lib, anchagina layoqatli xizmatlar, jonbozliklar ko‘rsatib qo‘yishgan edi, hamda bu bandayi ojizning ko‘nglidagini topgan ham edi, ularni lashkarboshilikka tayin etdim. Ular ikkalovini huzurimga chorlab, siporish berdim:
«Bu bandayi ojiz dorussaltana Qobulga borib, madad va ko‘mak olish taraddudiga kirishay. Agar bu yerdan chiqishim sababli bizga biror ko‘mak va yordam tegsa, uni bajo keltirib kelgunimcha, sizlar o‘z askarlaringizni dushmanga qarshi qo‘yib turinglar. Hozir dushman hujumi ko‘proq bo‘lib turibdi, agar unga bas kelib turmasangiz, faqiru fuqarolar tashvishi ortadi. To men qaytib kelgunimcha, faqiru fuqarolar osudahol kun ko‘rib turishsa», dedim.

Men amr-farmon chiqarib, uni muayyan joylarga yubordim, Muhammad Ibrohimbek bilan Davlatmandbekka mening o‘sha ruxsatlarim bilan ish yuritishga, dushman yo‘lini istehkom qilib turishga buyurdim. Men o‘zim bo‘lsam, Ko‘lob viloyatining usti bilan Amudaryodan o‘tadigan joydan 1339 yilning (1921) jumadus-soniysining yigirma ikkisida, chahorshanba kuni daryodan kechib o‘tib, Afg‘oniston tuprog‘iga doxil bo‘ldim.

Afg‘onistonning chegarasida tartib-intizom saqlovchi ma’muri o‘z askarlarini tizib, bizni kutib olishga peshvoz chiqdi, bizga salom berib Abdunazarbegi degan joyga qarashli bir qishloqda tayyorlab qo‘yilgan qo‘noq joyga tushdim. Men bu yerda istirohat qilib o‘sha oyning yigirma uchida panjshanba kuni o‘sha joyning rustoqi — markaziga yetdim. Yuqorida zikr etganim Muhammad A’lamxon taxminan uch yuz nafar askarini saf tortirib, mening istiqbolim sharafiga o‘n bir bor to‘p otib, qarshi oldi. Shu tariqa men rustoqning ichiga kirdim. Ikki kunni o‘sha yerda o‘tkazdim. Mening bu yerdaligim xabarini Qatafan hokimiga bildirtirdim, keyin mazkur oyning shanba kuni Qatafanga azm etdim. Hukumat noibining o‘g‘li o‘sha viloyatning bir necha nafar mo‘’tabar kishilari bilan birga menga peshvoz chiqdilar, o‘sha asnoda ular bu bandayi ojiz bilan uchrashib, menga hamrohlik qildilar. Shu bilan dor-ul-hukumatga ravona bo‘ldik. Mazkur hukumat raisining noibi — gubernatori Muhammad Akbarxon va bosh qo‘mondon Binbinxonlar askariy marosim bilan bir farsah[19] yo‘lga peshvoz chiqishdi, yigirma bir bor salom to‘pi otishib meni muzika bilan kutib olishdi. Shunday qilib, jumadus-soniyning yigirma to‘qqizida chahorshanba kuni Qatafan dor-ul-hukumatiga kirib bordik. U yerdagi Hayot-ul-obod degan shahona bog‘da dam oladigan bo‘ldik. Shu bilan o‘ttiz besh kun o‘sha yerda orom oldim.

Bu orada afg‘on amiri olihazrat Omonullaxon tarafidan Muhammad Aslamxonni Mirshikor[20] sifatida bu bandayi ojiz xuzuriga yubordi, U kishi bir qancha vaqt men bilan birga bo‘lib, ko‘p mehmonnavozlik ko‘rsatdi. Binobarin, amir hazratlari menga tasalli berish maqsadida o‘z tarafidan menga xat yo‘llab, meni u bilan uchrashishga va yuz bergan besaranjom ahvolni bartaraf qilishimga Dor-us-saltana bo‘lmish Qobulga, o‘z nazdiga taklif qildi.

Bu bandayi ojiz Amudaryodan Afg‘oniston tarafiga kechib o‘tayotganimda, Buxoroning eng mo‘’tabar navkarlaridan tahminan uch yuz nafari menga hamroh edilar. Shu bilan birga har bir o‘sha eslatib o‘tilgan daryo guzargoxida taxminan bir lak[21] nafar odamlar o‘tib, huzurimda to‘planishar edilar. Bu jamoadan taxminan besh yuz nafarini, shu jumladan eng ko‘zga ko‘ringan Buxoro aholisdan o‘zimga yo‘ldosh qilib olib, qolganlarini Afg‘onistonga qarashli turli-tuman yerlarga tayinladim. O‘zim bo‘lsam, o‘sha besh yuz kishi hamrohligida dorussaltana Kobul tomon yuzlandim.

Shu bilan bir necha kun yo‘l yurib, nihoyat, 1339 hijriy yili sakkizinchi ramazonda, chahorshanba kuni Dor-us-saltana bo‘lmish Qobulga yetib keldim. Nihoyat, bu bandayi ojizning orom olishi uchun qarorgoh qilib tayyorlangan shohlik bog‘i bo‘lmish — Murodbegi qal’asiga, bizga ajratilgan yerga o‘rnashdik.

Oliy hazrat afg‘on amiri tarafidan chamasi o‘n nafar vazir va amirlar mazkur boqqa kelishib, bizni kutib olishdi. So‘ngra afg‘on amiri bu bandayi ojizni qancha-qancha nafar mo‘’tabar kishilari kelib, biz bilan uchrashdilar va biz amir bilan bir-birimizni ko‘rish sharafiga muyassar bo‘lgan bo‘ldik. Shu tariqa men Afg‘oniston davlatida bir oy davomida mehmondorchilikda bo‘ldim. Bir oy o‘tgandan so‘ng mening sarf-xarajatimga har oyga o‘n ikki ming qobul rupiyasidan oylik tayin qilishdi.

Bu bandayi ojiz o‘z ishimni sarishta qilishga intildim. Binobarin, Allohning irodasiga muvofiq taraddudlarim takdir nasibasiga erishmadi, menga madad va yordam yetishi nazardan uzoq edi. Shu sababdan taqdiri ilohiyga rozilik berib, Dor-us-saltana bo‘lmish Qobulda turib qoldim.

Nihoyat, men u yerda turib kolishni ixtiyor etdim, zoti shahona oliy hazrat afg‘on amiri Qobulning janub qismidagi Fatu degan bog‘ni menga in’om etib, mening sarf-xarajatimga beriladigai o‘n ikki ming rupiyani o‘n to‘rt mingu besh yuz rupiya qilib tayin etdilar.

Men vaqt-soati yetib Buxoro tuprog‘idan Afg‘onistonga o‘tgan kezlarimda bolsheviklar jamoasi kelib, Muhammad Ibrohimbek Devonbegiga qarshi tavsif etilgan urushga kirishib, shu tariqa bir necha kunlar o‘tdi. Nihoyat, qurol-yarog‘ning ozligi, dushman hujumining ko‘pligi jihatidan mazkur lashkarboshining askarlari xar tarafga yashirinib, ko‘zdan g‘oyib bo‘ldilar. Dushman bo‘lsa bu xolda taraddudlanib qoldi. Ular har tarafda bor bo‘lgan fuqarolarni tutib olaverdilar. Ular ortiqcha zulmu istibdodini haddan oshirib yubordilar.

Mulla Ibrohimbek Devonbegi o‘sha tavsiflangan lashkarboshi bo‘lganidan o‘z askarlarini to‘plab, ular hol-ahvolini ko‘rib ohista-ohista ishga kirishib, qaysi qishloqqa dushman kirib joylashgan bo‘lsa, ularni topib, ustiga hujum uyushtirildi, natijada anchagina harbiy qurol-yarog‘larni to‘pladi. U fuqarolar va mazlumlarga xabar berib andak fursat ichida bir o‘n mnng nafar askar to‘pladi, shu bilan Ko‘lob va Balchuvonga hujum qilib, bu ikki viloyatni dushman qo‘lidan xalos qildi va sarf-xarajatini topib, Qobul dorussaltanasiga bu bandayi ojizga o‘z ahvoli va kayfiyatlarini bitib, o‘zining bir necha askarlari, sardorlari hamrohligida menga yubordi. Mazkur shaxslar mening huzurimga yetib kelib, Mulla Ibrohimbek ahvoli va kayfiyati xabarini menga yetkazdi. Bu asnoda Ibrohimbek Devonbegining o‘zi Qarotegin va Dorvoz viloyatlari ustiga hujum qilib bosib bordi va bu ikki viloyatni ham egalladi. O‘zining bu kayfiyatlaridan meni xabardor qilgani odam yubordi. Ibrohimbekning bu g‘ayrat va mardligidan ancha mamnun bo‘ldim. O‘z tarafimdan Ibrohimbekni aytganim yuqori mansabga ko‘tardim. Muhoraba uchun ma’lum buyruqlar chiqarib, muhorabani davom etdirishga ijozat berdim.

Ibrohimbek bo‘lsa o‘sha tavsif qilingan yetti yil davomida bolsheviklarga qarshi musulmon xalqi va bu bandayi ojizni deb urush qildi, jang asnosida qahramonliklar ko‘rsatib, uning yakunlaridan hamisha meni xabardor etib turdi.

Shunday qilib mullo Ibrohimbek o‘sha tavsif etilgandek, mendan buyruq olgandan so‘ng o‘z lashkarlarnnn qo‘lga kiritish uchun ularning barchasini jamlab, Hisor viloyatining ustki kismiga otlanib borib, dushman bilan anchagina yuzma-yuz bo‘ldi, u bilan jang qildi, harbiy qurol va xazinalarini o‘lja qilib oldi, hattoki Hisor viloyati arkini qurshab oldi. U doimo bu bandayi ojizga o‘z ahvolidan xabar berib turardi. U xuddi mujoxidlarcha[22] xizmat qilib, o‘z ishidan bizni ogohlantirib turardi. Shunda bu bandayi ojiz islom yo‘lidagi mujohidlar uchun yuqori mansablar, daraja va shonlarini ko‘tarish uchun muhrim va imzom bilan buyruq yuborardim. Har gal hol so‘rash uchun o‘z tarafimdan Qobul dorussaltanasidan bir — ikki nafar odam yuborib xolidan xabar olardim. Shunday qilardimki, mening tarafimdan borganlar hol-ahvol so‘rashib, qaytib kelishardi; Ibrohimbek ham o‘z ishini hech mahal mening ijozatimsiz qilmasdi. Shu asnoda Ibrohimbek Hisor viloyatini o‘rab olgan bo‘ladi. Buxoroyi sharif tarafidan turk Anvar poshsho[23] yigirma yetti nafar turklar bilan Buxoroning sharq tarafidan Qo‘rg‘ontepa viloyatida mujohid askarlariga yaqin keladi.

Shunda mazkur askarlar Anvar poshshoning bu kelishi kayfiyatini mullo Ibrohimbekka xabar berishibdi. Shu bilan bu lashkarboshimiz[24] bu ma’nodagi gapni bu bandaga xabar qiladi. Ahvolga ko‘ra qanday siyosat yurgizishni u mening fikr-muloxazamga tashlaydi. U kayfiyatni, dono bir tadbir ishlatish yo‘lini va xususan musulmonlar xalifasi bo‘lmish Sulton Rashodxon[25] haqida ham yozib yubordi. Men bu xabardan ogoh bo‘lib, Ibrohimbekka farmon yo‘lladim. Unda Anvar poshshoni dushman bilan kurashda o‘ta sohibi tadbirkor ekanini, unga siz olijanoblik ko‘rsatishingiz lozim. O‘z yoningizga chorlab so‘rang, agar islom millatiga xizmat qilishga istak bildirsa, bizning zoti oliyimizdan vakolatan ulug‘vor va olijanob xizmatlarini deb, daryodan o‘tkazib, bu tarafga ravona qilib yuboring (deb yozdim). Bu bandaning farmoni yuzasidan Mullo Muhammad Ibrohimbek mujohid askarlarni to‘plabdi, uni kutib olib, oliyjanoblik ko‘rsatib, Anvar poshshoni o‘z huzuriga chorlabdi. Nixoyat, uning shaxsiy maqsadini so‘ragach, Anvar poshsho islom xalqi uchun xizmat qilishni istagini bildirgan, shu tariqa biz aytgan Ibrohimbek o‘sha aytilgan Hisor viloyatida hujum uyushtirib, istagiga erishdi, mazkur viloyatdan anchagina xazina va harbiy qurol-yarog‘larni qo‘lga kiritdi. Bu viloyatni o‘ziga markaz qilib oladi. Dehnav[26] viloyatining yuqori qismi bo‘lgan Boysun, Huzor[27], Sherobod, Qarshida xarakat qilib, o‘z kayfiyati va ahvoli xaqida bu bandayi ojizga ma’lumot berib turdi. Men bo‘lsam o‘z tarafimdan Ibrohimbekni sifatlab bir qit’a rizonoma va bir Quroni sharif hamda bir zardor rasmiy to‘n marhamat qilib yuborib, hurmatini bajo keltirdim, boshini ko‘kka ko‘tardim.

Buxoro shahri tevarak-atrofi va Buxoro tumanligi Ibrohimbekning kurashi xaqida xabardor bo‘lganidan Buxoro shahri atrofidagi fuqarolar, G‘ijduvon, Pirmast, Vobkent, Xo‘ja Orif, Xutfar, Vag‘onza, Qorako‘l tumanliklari aholisi va fuqarolari, taxminan, o‘n besh ming nafar odam to‘plab, bu bandayi ojizga tabi’lik va fidokorlik bildirgan. Buni menga mulla Ibrohimbek bir xatga bitib, bu bandayi ojizga yubordi. Mullaa Ibrohimbek ularning arzi hollarini aytib, mendan sardorlik qilishimni iltimos qilgan. Men Abdulqahhor degan mening bir mo‘’tabar hamsuhbatimni buxorolik fidokor fuqarolarga yo‘lovchi sardor qilib tayinlashga qaror qildim.

Shunda men o‘z tarafimdan o‘sha jamoadan bo‘lmish bir qancha odamlarni sarkor qilib tayin etdim, o‘z nomimdan farmon bitib yubordim. Zero mulla Abdulqaxxor mening ruxsatnomamni olib,

Buxoro sharqiga, o‘sha Mullo Ibrohimbek dargohiga yetishgan, u bilan uchrashib, u yerdan Buxoro tarafiga o‘tib, u yerdagi Buxoroning fidokor fuqarolari jamoasiga yetishib, mening nomimdan mazkur jamoadan hol-ahvol so‘rashgan, bundan so‘ng ular tadoriklar qilishib, bolsheviklarga qarshi jang boshlaydilar. Millatga jonfidolik ko‘rsatish bir maqsadga aylandi, Xudo xohlasa, Buxoroyi sharifning din yo‘lidagi jang va fidokorliklari, jonbozliklarini tahrir ipiga tizmoqchiman.

Endi Anvar poshshoga kelsak, u Buxoro sharqida Ibrohimbek yonida bir yil davomida dinga e’tiqod va sadoqatla xizmat qildi, bu asnoda Buxoro sharqidagi bir qancha viloyatlar qo‘lga kiritildi, Buxoroni dushman qo‘lidan xalos qilindi.

Ikkinchidan, Mulla Ibrohimbek Buxoronning sharqida yashaydigan fukarolar bilan kelishib, bu bandayi ojizni so‘rab oliy hazrat Afg‘oniston amiriga arzihol qilishdi. O‘zlari tarafidan sakkiz nafar vakil tuzishib, Qobuldagi dorussaltanaga yuborishdi. Zikr qilingan vakillar Qobulga kirib kelishdi, ular afg‘on amiri xuzurida bo‘lib, unga murojaat qilishdi.

Afg‘on amiri arzu holni eshitdi va uni ma’qul topdi. Shunda Anvar poshsho bu borada fikr bayon qilib qoldi: uningcha, hozir dushman istehkom yo‘lining asosiy qismi Buxoroning sharqidagi qo‘rg‘on deb bilish— bu to‘g‘ri emas, zeroki bizning ro‘paramizda turgan dushman yer yuzidagi buyuk davlatlar qabul qilgan xalqaro qonunlarni inkor qiladi. Biz hamisha urushga bog‘lanib qolganmiz. Xudo xohlasa, qulay fursat kelib, Boysun viloyatini egallab, o‘z tasarrufimizga kiritsak, chegara joylarimizdagi qal’alarimizni o‘zimizga istehkom qilgan bo‘lardik. Shundan keyingina o‘z podshohimizni keltirishimiz mumkin. Shu isloh bilan Buxoro sharqining vakillari o‘z joylariga qaytmoqchi bo‘ldilar.

Olihazrat afg‘on amiri vakillarning har biriga anchagina shafqat mehribonlik ko‘rsatib, xursand qilishib, ularga qaytishga ruxsat berdilar. Mazkur vakillar o‘z joylariga qaytib ketdilar. Bu kayfiyatdan so‘ng, 1345 hijriy, zulhijjaning o‘ninchisida Anvar poshshoning shahid bo‘lgani ma’lum bo‘lib qoldi. U Baljuvonning yuqori qismida bo‘lgan jangga kirib, iydi qurbon kuni shaxid bo‘lish darajasiga yetishdi. Uning jasadi Chakan mavzeida Hazrati Sulton degan nom bilan mashhur bo‘lgan ziyoratgoh joyga dafn etildi. Shu kuni Davlatmandbek[28] ham shohid bo‘lgan edi.

Sharqiy Buxoroda Davlatmandbek ayg‘oqchilari dushman tomonga o‘tib, xabardor bo‘lishsa, bolshevik jamoalari qancha vaqt tayyorgarlik olib borib, askar to‘plamoqchi bo‘lgan, ikkinchidan, 1925 milodiy yili Buxoro sharqining lashkarboshisi Ibrohimbek ustiga qo‘qqisdan hujum boshlagan, shu bilan yigirma besh kun davomida ikki o‘rtada paydar-pay urushu qirg‘inlik yuz berdi, kechayu kunduz jang bo‘lib, misoli qonli Sayxundan kechib o‘tildi[29].

Bu urush paytida Mulla Ibrohimbek o‘shal tavsifli g‘alaba qozondi, bir qancha to‘p va pulemyot va 1800 bengotar miltiq, uch yuz ming beshotar miltiq o‘qi, ikkita temir qoplangan motor — bronevik, ikki dona aeroplan osmondan urib tushirib qo‘lga olindi. Aeroplanning ichida bir qancha mauzer to‘pponchasi bo‘lib, ular ham o‘lja qilingan. Bularning xammasini mufassam qilib bitib, bu bandayi ojizga ma’lum qilishdi. Bol’sheviklar o‘z istaklariga erisholmaydi. Ular biroz nafas rostlaydi.

Yuqorida zikr etilgan Ibrohimbek bo‘lsa mamlakatni tartibga tushirish, o‘z askarlarini tuzish ishi bilan band bo‘ldi. Bir qancha vaqt o‘tgach, 1345 xijriy yilining boshlarida Mullo Ibrohimbek Sharqiy Buxoroning mujoxid askarlariga tartib berib, ularnq to‘plab, Boysun viloyatining yuqori qismiga borish azmida edi.

Bu asnoda bolsheviklar Darkadning yuqorisidagi Amudaryo bo‘ylarida o‘z askarlarini jamlab Afg‘oniston davlatiga qarshi qaratdi; chegara masalasida bir-biri bilan gaplashishdi, bir-birini eshitishdi. Bu ikki zikr etilganlar orasida ishlar andak taranglashdi. Ibrohimbek bu xabarni eshitib, Boysun yuqorisiga borish niyatidan qaytdi. U o‘zining bir necha nafar sarkardalari bilan yarim askarini Boysun tarafiga ravona etib, o‘zi o‘n besh ming askar xamroxligida afg‘on davlatiga yordam bermoq niyatida Afg‘oniston chegarasiga yaqin yerda, tog‘ tagiga kelib turdi. Bu yerda u qirq kun davomida kutdi. Shundan so‘ng Afg‘oniston bilan bolsheviklar o‘rtasida muomalalar bir yoqli bo‘ldi, o‘zaro kelishishdi. Ibrohimbek bu xabarni eshitib, o‘z joyiga qaytish niyatiga tushdi. Bolsheviklar uning bu ahvolidan xabar topishib, yigirma besh ming nafar bolshevik askari bir necha tomondan Ibrohimbek askarlari ustiga xujum qilishga tushdi. Shunda besh kechayu kunduz davomida jang bo‘ldi, ikki tarafdan ko‘p odam o‘limga duchor bo‘ldi. Dushman hujumi ortaverganidan mujoxidlar askarlari har tomonga tarqalib ketib, Ibrohimbekning uch yuz nafar navkari bolsheviklar orasida bo‘lgan jangda o‘zi qolib, ahvoli tang bo‘ldi, nihoyat, Ibrohimbek o‘z oti jilovini Amudaryo suviga burdi, daryodan u Afg‘oniston tarafiga o‘tdi. So‘ng u bu bandayi ojizga o‘z ahvoli, kayfiyati, kurashi va o‘sha ma’lum daryoga burilgani, tashlangani xaqida meni xabardor qildi.

Afg‘oniston davlati Ibrohimbekka odam yuborib, uning xabarini eshitish uchun dorussaltana Qobulga chorladi, uch kun davomida unga mehmondorchilik ko‘rsatdi. Amir uning uchun maosh, joy ajratdi, ammo Ibrohimbek maosh va turar joy olishni istamadi. Afg‘oniston davlatidan iltimos qildi. «Men Buxoro poshshohining fidoyi xizmatkorlaridan biriman. Istardimki, o‘z valine’matim qoshiga borsam va qolgan umrimni u kishi ostonasida o‘tkazsam».

Shu sababdan Ibrohimbekni men bilan uchrashdirish uchun qoshimga ravona etdiribdilar. U men bilan birga yashadi. Uning kunlik xarajati uchun Afg‘oniston davlati tarafidan xar oyiga besh yuz ellik qobiliy rupiyasi tayin etildi.

Mullo Abduqahhorning Buxoro atrofida to‘rt yil mobaynida urushi

Mullo Abdulqahhor dorussaltana Qobuldan bu bandaning ruxsati bilan Buxoro va uning tumanlari atrofida fidokor mujohidlarga rahbarlik qilib, askarlar orasida tartib-intizom o‘rnatgach, u G‘ijduvon tumanini ozod qilish niyatida dushman ustiga bostirib bordi, shu bilan, G‘ijduvon tumanini dushman qo‘lidan qutqardi va uni o‘z tasarrufiga kirgazdi. Shu bilan u yerdan anchagina din va bu banda tarafdorlari fidoyi kishilar unga hamroh bo‘ldilar. Shu jumladan Buxoro atrofidan taxminan olti ming nafar, Vobkent tumanligi tarafidan ikki ming nafar, Vag‘anza tumanidan ikki ming nafar, Shofrikom[30] tumanidan ikki ming nafar, Pirmast tumanidan ikki ming nafar, Xutfar va Laqlaqa tumanidan ikki ming besh yuz nafar, Bahouddindan ikki ming nafar askar yig‘ildi. Shunday qilib, barcha joydan yig‘ilganlarni jamlasak, yigirma besh ming nafardan ortiqroq jamoa yig‘ilibdi. Har bir firqa ichidan bir yoki ikkitadan o‘z-o‘zlariga sarkarda tayinladim. Natijada G‘ijduvon tumanidan dushmanga qarshi urush boshlanib, ikki o‘rtada qattiq jang bo‘ldi, bir oy ichida bolsheviklar qo‘lidan ikki ming beshotar miltiq, yuz ming beshotar o‘q, o‘nta pulemyot va uchta temir qoplangan bronevik o‘lja olindi. Shu bilan bir necha tumanlarni egallab, Nurota viloyatining yuqori qismiga borib, u yerda bir qancha nafar ulug‘ odamlar istiqboliga chiqishib, mujohid askarlarning ahvol va kayfiyatlarini anglashib, keyin askarlarni olib Nurota viloyatiga kirib borishdi. Shahar bolsheviklarini ushlab bandi qilib oldi. Bundan u yerdagi fuqarolar ancha xursandchiligini izhor qilishib, xutbani bu bandayi ojiz nomiga o‘qishgan.

Mullo Abdulkahhor bolsheviklardan anchagina harbiy asbob-uskunalardan o‘lja olib, Nurota viloyatini o‘ziga markaz qilib oldi. U o‘z ishlarini saranjom qilganini ko‘rib, u yerdan Buxoroning yuqori tomoniga yurish qildi; Saripul, Mehtar Qosim ko‘prigi boshigacha borilgan asnoda Buxoro jadidlarining Abduldahamid afandi degan harbiy vaziri oltmish nafar buxorolik, turk, hindi odamlari hamrohligida o‘z oldilariga anchagina qurol-yarog‘ qo‘yib Mulla Abdulqahxorni kutib olishdi. Abdulhamid afandi shunda mullo Abdulqahhorga olti ming ingliz funti, ikkita pulemyot hadya qildi.

Abdulhamid afandi mullo Abdulqahhordan Buxoroning sharqiy tomoniga borib, Anvar poshsho va Ibrohimbek Devonbegi yoniga borish uchun ruxsat oldi. U yerga kelib, undan uzr so‘rab, uning xizmatiga boyanib qoldi. Buni Anvar poshsho xabar qildi.

Bolsheviklar jamoati mullo Abdulqahhorni Mehtar Kosimdagi ko‘prikka yetishganda xabar topib, to‘plangan askarlari bilan urushga kirishib, jang boshladi, ikki kechayu kunduz jang qildi.

Mulla Abdulqahhor bolsheviklar ustidan zafar qozondi, yana Buxoro shahri tevaragini o‘rab oldi, natijada, shaxarning olti darvozasini egalladi. Shu bilan u bolsheviklarni siqib chiqarib, Buxoroni bo‘shatdi. U temir yo‘l to‘xtami — Kogonga yurish qilib, shahar ichkarisiga kiradi, to‘rt soatdan ko‘proq bu yerda turib, keyin shahar ichkarisidan chiqib Bahouddinga bordi, u yerda o‘n soat jang qilib, u yerni xam bolsheviklar qo‘lidan xalos qildi. Abdulqahhor Buxoro va Bahouddindan qo‘lga anchagina o‘lja kiritdi. U o‘z ahvoli kayfiyatlarini yozib menga bildirdi, shu bilan men ularning barcha ahvollaridan xabardor bo‘ldim. Abdulqahhorning bu xizmatlaridan esa ko‘p mamnun bo‘ldim. Shu bilan unga bir askariy zarli to‘n va mauzer to‘pponcha xadya yubordim.

Bu kunlarda bolsheviklar bezovtalanib, sarosimaga tushishdi, askar to‘plashga urinib, Maskov va Toshkand tarafidan anchagina askar yig‘di. Shu bilan har tarafdan birdaniga o‘o‘a zikr qilganim mullo Abdulqahhorga hujum qilishdi, Buxoro va Baxouddinni mujohidlar qo‘lidan olib, bolsheviklar ming nafarga yaqin mujohidlarni asir qilib qo‘lga kiritishdi. Hatto bolsheviklar mullo Abdulqahhorni qo‘lga olish yo‘lida anchagina urindilar; kechayu kunduz jangni davom etdirib, dushman xujumi kundan-kunga orta bordi. Bolsheviklar mujohid askarlar o‘rtasida ko‘plab davlatlar sarf etdi, ularni inqilob qilishga undadi. Yigirma besh kun ichida mullo Abdulqahhorning ikki birodarini shahid etdilar. Faqiru fuqarolarni iztirob-tashvishga solishdi, ko‘p xarobaliklarni yuzaga keltirishdi. Shu sababdan mullo Abdulqahhor o‘z fuqarolarining tinchligini ko‘zlab, ot jilovini cho‘lga, Qozog‘iston yerlari tomonga burdi. U yerlarda yashirindi, bu yo‘l bilan u fuqarolar ustiga tushadigan notinchlik tashvishlarini yengillashtirmoqchi bo‘lgan edi.

Bolsheviklar tumanlar[31] ustiga askarlarni ko‘paytirdilar. Ular tag‘in hukumat — Olimxon askarlari tarafdorlari ko‘tarilib, biror bir xarakat qilib qolishmasinlar, deyishdi.

Bu banda shahzodalik paytimdan tortib to Buxoroyi sharifda saltanat tutganimga qadar, shu bilan birga viloyatlarga taalluqli gaplarni yozdim. Bolsheviklarga qarshi, binobarin, inqilob zamonida xam kurashdim. Bundan so‘ng ko‘chishni ixtiyor qilib, Dorus-saltana Qobulga o‘tdim. Buxoro axolisi va unga taalluqli viloyatlar mening tarafdorim bo‘lib, bolsheviklarga qarshi yetti yil davomida kurashdilar; yodgorlik tariqasida shu voqealarni ko‘rib turganlar uchun bu boradagi tariximni tahrir ipiga tizdim, toki ular boshimdan o‘tganlardan xabardor bo‘lsinlar.

O‘qigandan duo ta’madorman,
Chunki men bandayi gunohkorman.
(Har kim xonad duo tama doram,
Zi onki man bandayi gunoxkoram)[32].

Amir Olimxon xotiralariga qo‘shimcha ikkinchi fasl

Buxoro amiri Oliy hazrat Sayyid Amir Olimxon yuqorida bayon qilingan esdaliklari 1927 yili sentyabrida o‘zining mutlaq vakili bo‘lmish general Hoji Yusuf biy Muqimbiy tavassuti bilan Millatlar Ittifoqiga taqdim qilingan edi.

Buxoroning tabiiy jug‘rofiyasi

Buxoro mamlakati Amudaryoniig sharqiy sohillaridan, ya’ni Rusiya Pomiridan to Xevaning keng dashtlarigacha cho‘zilib boradi. Rusiya bilan Buxoro o‘rtasida bo‘lgan urushdan oldin 1868 yili va bolsheviklar hukumati tasarrufida (1920) bo‘lgan chog‘da Buxoro shimol tarafdan Qizilqum saxrosi bilan chegaradosh. G‘arb tarafdan Sirdaryo bilan hamda Ho‘qand xonligi bilan, janubdan esa Afg‘oniston, Sharqdan turkman o‘lkasi ham Xeva dashti bilan chegaradosh.

Buxoro aholisi uch yarim million nafardan iborat. Uning maydoni 225 000 km² keladi, ya’ni taxminan Italiya maydoni bilan teng. Uning aholisinnng asosiy qismi o‘zbek, turkman, qirg‘iz, qozoq, tojik, yaxudiy va arablardan iborat. Buxoroning g‘arbiy qismi, xususan, Amudaryo sohillaridan tashqari joylari ekin ekishga va dehqonchilik qilishga qobil emas. Aksincha daryoga yaqin joylar ancha serhosil yerlardir. Qashqadaryo, Surxondaryo, Zarafshon, Kofirnahang va G‘iyshlar tevaragida dehqonchilik qilishadi.

Qadimiy madaniy yodgorliklar mavjud shaharlar, chunonchi, Qarshi, Kitob (Kifti ob), Shahrisabz, G‘uzor, Buxoro, Ziyouddin, Karmana, Chahorjo‘y, Karki, Boysun, Qoratog‘, Ko‘lob, Boljuvon, Sherobod, Hisor, Dushanba, Fayzobod va boshqalari hanuz mashhur va ma’lumdir.

Buxoroning sharqiy qismini ulug‘ tog‘lar o‘rab turadiki, ular dunyoning eng baland tog‘laridir Xisor tog‘larini o‘rab olgan qanchadan qancha cho‘qqilari borki, undaylar juda oz bo‘lib, ularning balandligi besh ming besh yuz metrga yetadi. Bir-biriga zanjir bo‘lib ulangan yerlari to olti ming bir yuz metrga yetadi. Jumladan, Darvoz tog‘lari to Pomir dashtigacha cho‘ziladi. Buxoroda, ya’ni Markaziy Osiyo mamlakatlarining eng qadimgilaridan biri bo‘lib, bunda navbatma-navbat shahzodalar saltanat qurganlar. Buxoro poytaxti[33] milodiy tarixdan necha asr avval bino bo‘lgan. Uning xalqi turklar tasarrufidan avval oriyoniy irqidan edilar. Hijriyning yettinchi va sakkizinchi asrlaridan, ya’ni arablar xukmronligi davrida Buxoro shahzodalarida Buxoro xonlari saltanat surar edi, Bu shahar mashhur somoniylar sulolasining markaziga aylangan edi. Somoniylar sulolasinint asoschisi Ismoil Somoniy (892-908) vaqtida Buxoroni Samarqanddan afzal ko‘rganidan, uning ahamiyati kundan-kunga orta bordi. Uninchi asr, ya’ni somoniylar saltanati davrida Buxoro ulug‘vor va buyuklikka erishdi. San’at, savdo-sotiq va turli-tuman fanlar rivojlandi. Somoniy podshohlarining so‘nggisi vafotidan keyin (1005) Buxoro ikki marta turk va saljuqlar sulolasiningg qo‘liga tushdi. Undan so‘ng Chingiz va Temurlang, keyin shayboniylar va Ashtarxoniylar[34] sulolasi, o‘zbek mang‘itlar toifasi Buxoroda hukm surdilar. Mang‘it toifasi 1783 yildan to 1920 yilgacha Buxoroda saltanat qildilagr. Nihoyat bolsheviklar xukumatining jabr va siquvi bilan Amir Olimxon Buxorodan ko‘chishga majbur bo‘ldi.

Buxoroning siyosiy va idoriy tashkilotlari

Garchi Buxoro mamlakati Rusiya davlati ximoyasida bo‘lgan bo‘lsa-da, lekin u o‘zining qadimgi mustaqilligini saqlab qolgan edi.

Buxoro amirlari hukm yuritishlarida shariat usul va odatlariga rioya qilar edilar.

Buxoroning islom ulamolari amirni payg‘ambar xalifasi o‘rinbosari, usul va shariat himoyachisi deb bilardi.

Amirning tirikchiligi butunlay shariatga mos bo‘lardi, uni buzishi mumkin emas edi.

Buxoro xonlari butunlay mang‘itlarning o‘zbek toifasidan bo‘lgan.

Buxoro podshohlarining mo‘g‘il[35] odatlariga ko‘ra, to‘shakcha[36] ustiga tabarrukona o‘tqazilib, sayyidlar, xo‘jalar va mullolar uni yerdan ko‘tarardilar.

Buxoro mamlakati yigirma sakkiz beklikka bo‘lingan edi. Shu qarorga muvofiq Nurota, Qorako‘l, Qaboqli, Chaxorjo‘y, Karki, Burdolik, Kalif, Shahrisabz, Yakkabog‘, Kitob, G‘uzor, Qarotegin, Boysun, Hisor, Dexnav, Qo‘rg‘on (tepa), Boljuvon, Ko‘lob, Qabodiyon, Darvoz, Ruvshon bekliklari va mirliklariga bo‘linib, bu vazifalar qadim-qadim ayyomlardan buyon irsiy, ya’ni meros bo‘lib qolardi. Biroq Amir Sayyid Olimxon zamoniga kelib saylash usuliga o‘tildi.

Buxoronning siyosiy va idoriy ishlari esa Qushbegi deb atalgan bir kishi raisligi qo‘l ostida idora qilinardi.

Mamlakatning moliyaviy ishlari devonbegi qo‘l osti va nazorati ostida amalga oshirilar edi.

Diniy masalalar, qozilik ishlari, umumiy ta’limot masalalari bilan shug‘ullanish qoziyul-quzzot — qozilar qozisining burchiga kirardi.

Askariy ishlar esa to‘pchiboshi raxbarligida o‘tar edi. Uning vazifa darajalari ushbular qaroridan kelib chiqadi: Qushbegi, devonbegi, parvonachi, inok, dodhobiy, to‘qsoba[37]. Uchinchi Iskandar (Iskandar solis) nishoni eng muhim nishonlardan biri edi. Buxoro amiri u bilan mansabdor kishilarni va harbiy ofitserlarni mukofotlardi. Quvvayi qazoiya-mamlakat taqdirini hal qilish masalasi — amirning o‘z qo‘lida edi. Bu Qur’on xukmlari va islom shariati qonunlari asosida yuritiladi.

1868 yilda Buxoro bilan Rusiya o‘rtasidagi tuzilgan qarorga binoan Rusiya fuqarolari Buxoro amirligiga soliq to‘lashdan ozod edi, lekin ular Buxoro bozorlarida o‘zlarining tijoriy mollarini sotganlarida sotilganning yuzdan ikki yarim foizinn Buxoro hukumatiga berishlari shart edi.

Buxoronning tabiiy boyliklari: tillo, kumush, qo‘rg‘oshin, mis, temirlar Buxoroda ko‘p miqdorda topiladi. Xususan Sharqiy qismlarda ma’danlar borki, ular to shu mahalgacha ishlab chiqilmagan. Tabiiy boyliklar ichida neft, ko‘mir, gugurt, nashatirlar bor. Savdo-sotiq ishida teri, yung, shoyi gilamlar — mamlakatning tashqariga chiqaradigan asosiy mollarini tashkil etadi.

Buxoro mevalari dunyoga mashhurdir. Buxoro otlari, xususan, qorabayir navi 1914 yilgi urushda ahamiyat qozonib, yaxshiligini isbotladi.

Buxoro amiri qanchadan-qancha ming bosh otni Rusiya davlatiga berdi. Har xil fasllarda tog‘u chamanzorlar rang-barang bo‘lganidan qo‘y, echki, ot va tuya suruvlari o‘z o‘tloqlarida miriqib o‘tlab yurishadi.

Buxoroning asosiy savdosi Rusiya, Eron, Afg‘oniston mamlakatlari bilan bo‘ladi.

Bolsheviklar inqilobilan oldin Buxoro savdosi faqat Rusiyaning o‘zi bilan ikki yuz ellik million frankka yetar edi. Lekin baxtga qarshi yuklarni eltish vositalarining bo‘lmasligidan savdo ishining rivojlanishiga katta to‘sqinlik paydo bo‘ldi.

Vaholanki, qanchadan-qancha temir yo‘l vositalari mamlakatning boshidan oyog‘igacha cho‘zilgan edi.

Bolsheviklarning Buxoroga xamlasi: 1917 yil fevral inqilobidan so‘ng bolsheviklar o‘zlarining yomon niyatda bo‘lgan ilk qadamdarini targ‘ibot va tashviqot yo‘llari bilan boshlab yubordilar. Ichkaridagi majaroparast unsurlar bilan hangoma talab unsurlar bir-birlari bilan til biriktirib bolsheviklar bilan hamkorlik qilishdi. Ular xukumat uchun ko‘p qiypnchiliklar tug‘dirdi.

1918 yilning o‘ninchi martida bolsheviklar Buhoroga hamla qilib, Ziyouddinni egallab oldilar. Shundanki, Buxoro aholisi haqiqatni bukib yuboradigan tarzda bo‘layotgan bolsheviklarnpng bu oyoq olishlarini mushoxada qilishardi.

Afg‘oniston chegarasida bo‘lgan barcha rus askarlarini o‘ldirdilar, oz-ozdan, bo‘lsayam inqilob olovi boshdan-oyoq mamlakat bo‘ylab alangalana boshladi, natijada bolsheviklarning qo‘mondoni Kolesov majbur bo‘lib, 1918 yil yigirma beshinchi martda amir bilan sulh tuzishga qaror qildi.

Lekin baxtga qarshi bolsheviklar o‘zlarining pastkashlik ishlaridan qo‘l tortmadilar, 1920 yil beshinchi sentyabrda Vuxoroyi sharif bolshevik askarlari qo‘liga tushdi.

Ota-bobolari 1783 yildan boshlab saltanat surgan Amir Sayyid Olimxon Buxoroda hukm suraturib bir oz kishi bilan Afg‘onistonga qochib ketdi; qizil askarlar bo‘lsa odamlarni behonumon qildi. Zulm qo‘lini uzun qilib, mamlakatni boshdan-oyoq g‘orat qilib taladilar, buning natijasida, nihoyat, ellik ming nafarga yaqin odamlar bexonumon bo‘ldilar. Shundayki, 1921 yili bolsheviklar yetkazgan zulm va bedodliklar avjiga minib, axolining barchasi bira to‘lasiga ko‘tarildi, mamlakatda qattiq bir inqilob yuzaga keldi.

Ibrohimbek ko‘p sheryurak askarlar to‘pladi, qizil askarlar bilan qonli janglar qildi va nihoyat, oxir-oqibatda bolsheviklar bilan yetti yil kurashgandan so‘ng Buxoroda bir qur muvaqqat xukumat tashkil xam qila oldi.

Bugunga kelib, bolsheviklar shunday sa’y-harakat qilyaptilarki, xalqning milliy iftixorlarini odatlardan, hatto axloq, odob, din va mazxabdan, oila va jamiyatdan chiqarib tashlashga, ularni yo‘qqa chiqarishga urinyaptilar. Aholining yuqori tabaqasidan tortib to quyisigacha bo‘lgan xamma toifasi Amir Sayyid Olimxonni sevardilar, uning yurtga qaytishini orzu qilardilar. Qizil xukumat avval bo‘lgan barcha tashkilot-tuzumlarga barxam berdi. Mamlakatni bir qancha sovet jumhurmyatlariga, chunonchi, O‘zbekiston, Turkmaniston, Qoraqolpog‘iston kabilarga bo‘lib yubordilar. Buxoroyi sharif shahri, ya’ni Markaziy Osiyoning Makkasi bo‘lgan shaharni Sovet O‘zbekistonning bir viloyati etib qo‘yishdi. Amir xonadoni esa 1922 yilda o‘z yurtidan uzoqlashtirildi, uning uch nafar o‘g‘illari Moskvaga yuborildi.

Birlashgan Millatlar ta’sisidan asli maqsad zaif millat va zulm ko‘rganlar huquqini himoya qilish ekan, Buxoro Amiri kuvonch bilan orzu qiladiki, yuqorida zikr etilgan anjuman bu afsusnok vaziyatga o‘z lutf-tavajjuhini qaratib, mamlakatni va bu yerda yashayotgan fuqarolarning xotirjamligini ta’minlab, Osiyoning bu mintaqasida tinchlikni barqaror qiladi, deb ishonadi.

Uchinchi fasl
Buxoro amirlarining tirikchilik tarixi

Amir Abdulahadxon

Sayyid Amir Muzaffarxon o‘g‘li Sayyid Amir Abdulahadxon 1859 yili Buxoroda tug‘ildi. U kishi yigitlikning dastlabki kezlarida mamlakatda islohot o‘tkazishga o‘ta mayl paydo qilgan edi. 1883 yili uchinchi Aleksandrning taxtga o‘tirishi tantanasida ishtirok etish uchun Moskvaga boradi.

Yangiliklarga qadam qo‘yish, temir yo‘l, telegraf va boshqa narsalarni qurish xususida tajriba orttirish kabi ishlar u kishini xos kishilar va omma o‘rtasida shuxratini yana ham oshirib yuborgan edi. Shunday qilib, Rusiya bilan do‘stlik iplarini mustaxkamlash uchun hukumatdan bir narsani — Buxoroda Rusiyanpng bir siyosiy sho‘’bosi ta’sis etilishini istab qolishdi. Nihoyat yigirma olti yil puriftixor saltanat surib, 1911 yilning fevral oyida ellik uch yoshida Amir Sayyid Muzaffarxon bu foniy dunyo bilan vidolashdi.

Amir Olimxon

Amir Sayyid Olimxon: hijriy yilining 1298-si muxarram oyi o‘n beshida, milodiy yil aylanishiga ko‘ra, 1881 yilda Karminada tug‘ildi. So‘ngra boshlang‘ich tahsilni tamom qilgach, o‘n uch yoshligida harbiy fanlardan ta’lim olish maqsadida padari buzrukvori buyrug‘i bilan Moskvaga boradi. O‘n yetti yoshga to‘lgan chog‘idan to otasi vafot etib, saltanat taxtiga o‘tirganga qadar Qarshi viloyatida hukm yuritdi.

Amir Sayyid Olimxon saltanatga o‘tirgan chog‘idan to‘qqiz yil fuqaroparvar, adolatparvar hukm yuritib, bolsheviklarning qonli hamla va xujumidan so‘ng, axiyri 1921 yil aprel oyida Afg‘onistonga ko‘chishga majbur bo‘ldi.

General Hoji Yusuf Muqimboy esdaliklari: so‘zni tugatishdan oldin shularni aytishni lozim ko‘ramanki, oliyxazrat Buxoro amirining Jenevada bo‘lgan shikoyatidan so‘ng uning nomini xurmat-extirom va samimiyat bilan esladilar. Fransiya, Italiya, Germaniya, Angliya va Eron vakillari bu favqulodda kishiga nisbatan hurmat-ehtiromda bo‘ldilar. Bu safarim natijalarini Amir oliyxazratlari xuzuriga kelib izxor qildim.

Oliyxazrat Amir o‘z navbatida Millatlar Ittifoqi hay’atida inson qadri va huquqining qadriga yetishidan ikkinchi marta meni Ovrupoga ravona bo‘lishga buyurdilar. U kishi ba’zi buyuk davlatlar boshliqlari nomiga men orqali maktub yo‘lladilar. Shu bilan men o‘z vazifamni me’yoriga yetkazib bajarish baxtiga muyassar bo‘ldim.

Shunday qilib men olam musulmonlariga quyidagilarni ma’lum qilmoqchiman: ular baxti ketgan bu xalq va uning podshohining bu boradagi kechmishlaridan ogox bo‘lsalar.

Bu esdaliklarni o‘qigan o‘quvchilardan yana shu narsalarni orzu etaman: Shoyad ular bizning bu muqaddas burchimizni bajo keltirishimizga bizga ko‘mak berishsa va Rusiya bolsheviklarpning bizga nisbatan qilayetgan barcha tuxmat va bo‘xtonlarini xaqiqatdan xoli ekanligini bilib olishsa.

General Xoji Yusuf Muqimboy.

Tarjimondan

O‘zbekiston SSJ Fanlar akademiyasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik insititutining katta ilmiy xodimi, do‘stimiz va ishdoshimiz Shohniyoz Muso o‘g‘illari bir pecha yil Afg‘oniston diyorida bo‘lib vatanga qaytganlar. U kishi munosabat topib oilasi va do‘stlari bilan birga 1973 yil iyul oyida Amir Olimxonning qabrlarini ziyorat qilganlar. Hikoya qilishlaricha, amirning maqbarasi Qobul shahri tevaragidagi «Shahidoni islom» («Islom shahidlari») qabristonida bo‘lib, qabr toshiga ushbu so‘zlar bitilgan ekan:
«Bu qabr sohibi alam-sitamga to‘la amir bo‘lmish va saltanat surmish zoti oliyning bir kaft tuprog‘idan xotira bo‘lib, bu kishi Buxoroyi sharifdagi mang‘itlar sulolasining yettinchi va oxirgi saodatpanoh podshohlaridan edilar. Ya’ni bu janob Allohning mag‘firatiga sazovor bo‘lgan Amir Sayyid Olimxon ibn marhum Amir Sayyid Abdulahadxon ibn Amir Muzaffarxon ibn Amir Sayyid Nasrullaxon ibn Amir Haydarxon ibn Amir Shohmurod — bu kishi ma’sum G‘oziy laqabi bilan ham mashhur — ibn Amir Doniyolxondurlar. Bul marhumning Buxoroyi sharifda amirlik saltanatining o‘ninchi yilida rus kofirlari tomonidan Buxoroyi sharif bosqinchilik bilan istilo qilingach, fisabililloh muhojir sifatida qo‘shni yurt bo‘lgan Afg‘onistonda panox topgan edilar. Oradan yigirma uch yil o‘tgach, 64 yil umr ko‘rib, bu islom mamlakati yerida 1323 shamsiy yili savrning beshinchi shanbasi kuni va hijriy qamariyga muvofiq 1363 yili jumodil avval oyining beshinchisida (1944 yil 28 aprel kuni) bu foniy dunyodan ko‘z yumdilar. Yigirma uch yildan beri ul zoti oliy mana shu tuproqda yotibdurlar».

Hayoti va faoliyati yillari

1881 — Buxoroda mang‘it o‘zbeklari sulolasidan bo‘lmish Amir Olimxon Karminada tug‘ildi.
1893 — 1896 yillar Amir Olimxon Peterburgda o‘qiydi.
1896 — Amir Olimxon Peterburgdan Buxoroga qaytadi.
1898 — Amir Olimxon Nasaf viloyatiga xukmron etib tayinlanadi.
1910 — Amir Olimxon Karmina voliysi.
1911 — Amir Olimxon Buxoro mamlakati taxtiga o‘tiradi.
1921 — yili Amir Olimxon Afg‘onistonga ko‘chadi.
1944 — yili Amir Olimxon Qobilda vafot etadi.

IZOHLAR

1. Kitobda muallif kamtarlik va odob yuzasidan o‘z nomini kam ishlatadi va barcha joyda «men» deyish o‘rniga «bu banda» deb yozadi. Biz ham sharq uslubidagi bu shaklni saqlab kolish maqsadida hamma yerda uning uslubidagidek qilib «banda» deb oldik. Sharhlar tarjimonniki.
2. Nasaf — hozirgi O‘zbekiston jumhuriyatidagi Qarshi shahrining qadimgi nomi. Tarixda bu shahardan ko‘plab buyuk siymolar yetishgan.
3. Matnda tosh va ohakdan deb yozilgan.
4. Karmina — bu nom hozir ham shunday saqlangan, ba’zan Karmana sifatida ishlatiladi. Xo‘rok esa hozir ham shunday.
5. Rixlat etish — narigi dunyoga ko‘chish, ya’ni vafot etish ma’nosida.
6. Kerenskiy Aleksandr Fedorovich (1881 —1970) — rus siyosiy va davlat arbobi, oqlovchi. 1917 yili vaqtli hukumat raisi.
7. Preobrajenskiy — bu, Aleksandr Grigoryevich (1850—1918)mi yo boshqa shaxsmi, aniqlanmadi.
8. Chahorjo‘y — hozirgi Chorjo‘y.
9. Fayzulla Xo‘jayev (1896—1938) — Partiya va davlat arbobi. O‘rta Osiyoda sovet hokimiyati uchun kurashgan, 1920 yildan Buxoro revkomining a’zosi, xalq nozirlar kengashining raisi, 1922 yildan Markaziy Komitetning O‘rta Osiyo byurosining a’zosi, 1925 yildan O‘zbekiston SSR xalq komissarlar kengashining raisi, SSSR Markaziy ijroiya komitetining raislaridan biri.
10. Kolesov Fedor Ivanovich (1885—1940) O‘rta Osiyoda sovet hokimiyati uchun kurashgan bolsheviklardan, 1917—18 yillari Turkiston muxtor jumxuriyati xalq komissarlari kengashining raisi.
11. Eliava Shalva Zurabovich (1883—1937) — sovet davlat arbobi. U Vologda, O‘rta Osiyo va Kavkazda sovet xokimiyati o‘rnatish uchun kurashgan, 1927 yildan Zakavkaziya xalq komissarlar kengashining raisi vazifasida ishlagan va shu yili SSSR Markaziy ijroiya qo‘mitasi prezidiumining a’zosi bo‘lgan.
12. Akselrod Pavel Borisovich (1850—1928) — revolyutsion harakatlarda ishtirok etgan siyosiy arbob, 1917 yili Petrograd sovetining a’zosi, bu yerda yozilganlarga ko‘ra, u sovetlarning Buxorodagi elchisi ham bo‘lgan. Oktyabr inqilobidan so‘ng chet elga ketib, Germaniyada vafot etgan.
13. Hammazxab — Afg‘oniston va O‘rta Osiyo xalqlari sunniylardan bo‘lgan, deyilmoqchi.
14. Baranov Pyotr Ivanovich (1892—1933) — sovet harbiy arbobi, Turkiston frontida hamda boshqa joylarda inqilobiy harbiy kengash a’zosi.
15. Matnda «re», «yoy», «lom» yozilgan. Bu, Rel (rels) — temir yo‘l izi.
16. Mil — 4000 tirsak, ikki km.
17. Bu yerda amir Olimxon Buxoroni tark etishini xuddi payg‘ambarning Makkani tark etishga majbur bo‘lib, Madinaga ko‘chganiga qiyos qilayapti. Payg‘ambar ham shunday qiyin ahvolda Makkani tashlab chiqib ketgan edi.
18. Amirning yozgi dam olish joyi.
19. Farsah — bir farsax, uch mil, ya’ni o‘n ikki ming metr.
20. Mirshikor — Mir, amirning kisqargani, ya’ni kishini ulug‘lab aytiladigan sifat, shikor — ov, ya’ni mirshikor — amiri shikor, ov amiri.
21. Lak — yuz ming nafar.
22. Matnda: mujohidon; mujohidlar — payg‘ambar davrida islom dini uchun kurashgan fidoiylarga nisbatan ishlatilgan so‘z. Jixod — muqaddas urushga kirishish ma’nosida. Bu yerda ham vatan uchun muqaddas urushga kirishish nazarda tutib aytilyapti.
23. Anvar Poshsho (1881 — 1922) — turk siyosiy va davlat arbobi, generallaridan biri, umrining so‘nggi yillarida O‘rta Osiyoga, xususan, Buxoroga kelib, birmuncha faoliyat ko‘rsatdi. U shu yerda bo‘lgan janglarda halok bo‘ldi.
24. ya’ni Ibrohimbek.
25. Turk sultoni Muhammad beshinchi Rashodxon (hukmronligi 1909—1918 yillar orasi).
26. Deh—qishloq, nav — yangi ma’nosida, Dehnav — yangi qishloq degani. Hozirgi Denov.
27. Bu balki hozirgi G‘uzordir.
28. Buxoro davlatining harbiy vaziri.
29. Sayxun — (Sirdaryo, bu bilan muallif qattiq jang bo‘lganligini va qonlar daryoday oqqanini aytmoqchi bo‘lsa kerak.
30. Matnda Shofrikom bitilgan. Hatto kotib «M» harfi o‘rniga avval «N» yozgan ekan, uni o‘chirib «M» ga tuzatibdi.
31. Tuman — o‘lka, viloyat ma’nosida.
32. Forsiyda bitilgan bu bayt keyingi asrlarda bitilgan ko‘p qo‘lyozma kitoblarda uchraydi. Kitobni shunday bayt bilan tugatish bir odat bo‘lgan bo‘lsa kerak, amir xam o‘zidan oldin va o‘z davrida uchragan uslubda bu baytni keltiradi.
33.Ya’ni muallif Buxoro shahrining o‘zini nazarda tutyapti. Chunki umuman Buxoro davlati deganda keng ma’noda mamlakat nazarda tutiladi.
34. Matnda Astraxoniy kelgan.
35. Bu mo‘ng‘ul emas, balki mo‘g‘il. Mo‘g‘il aslida turkiy qabilalaridan sanaladi. Shu jixatdan Boburning Hindiston shimolida qurgan «buyuk mo‘g‘illar imperiyasi» deb atalgan, bu noto‘g‘ri ravishda ba’zan «buyuk mongollar» deb ham yozilyapti.
36. To‘shakcha odatda ok kigizdan tayyorlangan.
37. To‘qsoba — bu adliya ishlari yoki hozirgi ichki ishlar kabi bo‘lsa kerak.