Абу Али Ибн Сино илм тараққиётига катта ҳисса қўшган, Ўрта Осиё тупроғидан етишиб чиққан буюк алломаларимиздан бири ҳисобланади. Буюк алломанинг фанлар оламида тажриба ўтказмаган ва қалам тебратмаган соҳаси йўқ деса ҳам бўлади, айниқса тиббиёт хазинасига қўшган улкан ҳиссаси бебаҳодир. Ибн Сино кўп қиррали илм соҳиби бўлган буюк сиймодир. Тиббиёт оламида Ибн Синонинг табаррук номи Гиппократ ва Гален каби буюк алломалар билан бир қаторда туради.

АБУ АЛИ ИБН СИНО ҲАЁТИ ВА ФАОЛИЯТИ

Абу Али Ибн Сино илм тараққиётига катта ҳисса қўшган, Ўрта Осиё тупроғидан етишиб чиққан буюк алломаларимиздан бири ҳисобланади. Буюк алломанинг фанлар оламида тажриба ўтказмаган ва қалам тебратмаган соҳаси йўқ деса ҳам бўлади, айниқса тиббиёт хазинасига қўшган улкан ҳиссаси бебаҳодир. Ибн Сино кўп қиррали илм соҳиби бўлган буюк сиймодир. Тиббиёт оламида Ибн Синонинг табаррук номи Гиппократ ва Гален каби буюк алломалар билан бир қаторда туради.

Ибн Синонинг отаси Абдуллоҳ катта бой бўлиб, ўша даврда подшохга солик терадиган вазирлардан бўлган. Сомонийлар даврида Афшона катта шаҳарлар сирасига кирган ва шаҳар ичида қалъа ҳам бўлган. Солиқ йиғиш учун унинг отаси Абдуллоҳ Бухорога келган.
Табобат илмининг султони бўлмиш Ибн Сино Бухоро яқинидаги Афшона қишлоғида туғилган, 5 ёшгача Ибн Сино Афшона қишлоғида яшаган. Кейин Ибн Сино оиласи билан биргаликда Бухорога кўчиб келган.

Буюк аллома тиб илмида жуда тез камол топа бошлайди. Ибн Сино 17 ёшидаёқ Бухоро халки орасида мохир табиб сифатида танилди. Ўша кезларда Сомонийлар давлатининг ҳукмдори Нух ибн Мансур касал бўлиб, сарой табиблари уни даволашдан ожиз эдилар. Бухорода ўсиб – улғайган янги ёш табибнинг овозаси саройга ҳам етиб борган эди, уни амирнинг даволаш учун саройга таклиф қиладилар ва табибнинг назоратида даволанган бемор тез фурсатда оёққа туради. Бунинг эвазига Ибн Сино сарой кутубхонасидан фойдаланиш имкониятига эга бўлади. Бу кутубхона ўша вақтда бутун Ўрта ва Яқин Шарқдаги энг катта ва бой кутубхоналардан саналарди.

Кеча – кундуз тинмай мутоала қилиш натижасида Ибн Сино ўз билим доирасини мислсиз даражада кенгайтиради. У ўз давридаги йирик олимлардан бири ҳисобланган Абу Райҳон Беруний (973 – 1048) билан илмий мунозаралар ўтказади. 999 – йилларда Қорахонийлар Бухорони забт этадилар, Сомонийлар давлати инқирозга учрайди. Бу эса Ибн Синонинг Бухорода тинч ва хотиржамликда илмий ишларни давом эттириш учун имконият бўлмайди, бунинг устига 1002 йил Ибн Синонинг отаси Абдуллоҳ вафот этади. Оқибатда буюк аллома ўз туғилиб ўсган юрти Бухорони тарк этиб, Хоразм (Урганч) га кетади.

Хоразм Ўрта Осиёнинг қадимий бой ва маданий вилоятларидан бири бўлиб, у ерда XI асрнинг бошларида илмий ҳаёт анча ривожланган эди. Газнавийлар ҳукмдори Султон Махмуд (998 – 1030 й) Хоразм ерларини ўз давлатига қўшиб олишга ҳаракат қилади. Унга тобе бўлишни истамаган Ибн Сино тахминан 1010 – 1011 йилларда Хоразмдан махфий равишда чиқиб, Хуросан томон йўл олади ва Каспий денгизининг Шарқи – жанубида жойлашган Гургон амирлигига етиб келади. Бу ерда у Абу Убайд Журжоний билан танишади. Шу кундан бошлаб бу йигит Ибн Синога энг яқин ва содиқ шогирди бўлиб қолади.

Кўп ўтмай Ибн Сино Гургонда ўзининг илмий ишларини ва табиблик фаолиятини давом эттира бошлайди. У 17 ёшида табобатга оид машҳур асари «Китоб ал – қонун фит — тиб» («Тиб қонунлари») нинг биринчи китобини ёзишга киришади.

1014 йил Ибн Сино Гургонни ҳам тарк этади ва бир қанча муддат Рай ва Казвин шаҳарларида тургандан кейин Ҳамадонга келади ва Бувайхийлар ҳукмдори Шамс ад-давла (997 – 1021) хизматига киради. Олдин сарой табиби бўлиб ишлайди, сўнгра вазирлик мансабигача кўтарилади. Давлат ишлари билан банд бўлишига қарамай, илмий ишларни давом эттиради ва қатор асарлар яратади, ўзининг машҳур фалсафий энциклопедияси «Китоб аш – шифо» ни ҳам шу ерда ёзишга киришади.

1023 йили Исфахонга кўчади ва «Китоб аш – шифо»нинг қолган қисмларини ёзишда давом этади. Бошқа бир қанча асарлар билан бир қаторда форс тилидаги фалсафий китоби «Донишнома» ни тасниф этади.

Журжонийнинг ёзишича, Ибн Сино жисмоний жиҳатдан ҳам жуда бақувват киши бўлган, бироқ, шаҳарма – шаҳар дарбадарликда юриш, кечалари ухламасдан узлуксиз ишлаш ва бир неча бор таъқиб остига олиниб, ҳатто ҳибсга ётишлар олимнинг саломатлигига таъсир этмай қолмади. У куланж (колит) касаллигига чалиниб қолган эди. Касаллик зурайгач, уни тутқаноқ ҳам тутадиган бўлади, оқибатда шу дарддан у 428 ҳижрий йилининг рамазон ойида (1037 йилнинг июнида) 57 ёшида Ҳамадонда вафот этади. Унинг қабри ҳозиргача Эрон давлатининг Ҳамадон шаҳрида сақланиб келинмокда.

Ибн Сино ҳақиқий энциклопедист олим сифатида ўз давридаги фанларнинг деярли ҳаммаси билан муваффақиятли равишда шуғулланган ва уларга оид илмий асарлар яратган. Турли манбаларда унинг 450 дан ортиқ асарлари қайд этилган бўлса ҳам, замонлар ўтиши билан уларнинг кўпи йўқолиб кетган ва бизгача фақат 242 таси етиб келган. Шу 242 асардан 80 таси фалсафа, илоҳиёт ва тасаввуфга тегишли, 43 таси табобатга оид, 19 таси мантиққа, 26 таси психологияга, 13 таси ботаника илмига, 7 таси астрологияга, 1 таси математикага, 1 таси мусиқага, 2 таси кимёга, 9 таси этикага, 4 таси адабиётга ва 8 таси бошқа олимлар билан бўлган илмий ёзишмаларга бағишланган.

«Тиб қонунлари» китобининг асл арабча матни биринчи марта 1593 йили Римда, кейинчалик у ҳозирги Кохира (1873,1877,1879), Техрон (1889), Лакнав (1906) ва Лохур (1906) шаҳарларида чоп этилди. Испаниянинг Толеда шаҳрида 1130 йили таржимонлар коллегияси ташкил қилинади ва Кремоналик Гевард (1114 – 1187 й) «Тиб қонунлари» ни араб тилидан лотин тилига таржима қилишга киришади. Шундан бошлаб «Тиб қонунлари» китоби Европа врачлари қўлидаги асосий қўлланмага айланади ва университетларда медицина фани шу асар буйича ўқитилган.

Ўзбекистон шарқшунослари «Тиб қонунлари» нинг беш китобини арабчадан ўзбек ва рус тилларида таржима қилдилар ва уларни 1954 –1961 йиллар мобайнида Тошкентда шифокорлар билан ҳамкорликда нашр этдилар. Умуман, «Тиб қонунлари» беш китобдан иборат ва улар қуйидагилар:

Биринчи китоб – табобатнинг назарий асослари ҳамда амалий табобатнинг умумий масалалари ҳақида маълумот беради. Табобат илмининг таърифи, унинг вазифалари, хилт ва мизож ҳақидаги таълимот баён қилинади. Кейин одам танасининг «оддий» аъзолари – суяк, тоғай, асаб, артерия, вена, пай, мўшаклар ҳақида қисқа анатомик очерк келтирилади. Касалликларнинг келиб чиқиш сабаблари, кўринишлари, туркумлари ҳамда уларни даволашнинг умумий усуллари келтирилади. Овқатланиш, ҳаёт тарзи ва ҳаётнинг ҳамма босқичларида соғлиқни сақлаш ҳақидаги таълимот батафсил баён қилинади.

Иккинчи китоб – ўша давр табобатида қўлланилган дори – дармонлар ҳақида зарурий маълумотлар баён қилинган мукаммал мажмуадир. Унда ўсимлик, ҳайвон ва маъданлардан олинадиган 800 дан ортиқ дори – дармон таърифи, уларнинг даволик хусусиятлари ва қўлланиш усуллари баён қилинган. Муаллиф Ўрта Осиё ва Яқин Шарқ ҳамда Ўрта Шарқ мамлакатларидан чиқадиган – дори – дармонлардан ташқари Ҳиндистон, Хитой, Юнонистон, Африка, Ўрта ер денгизи ороллари ва бошқа жойлардан келтириладиган кўплаб доривор моддаларни ҳам кўрсатиб ўтади.

Учинчи китоб – Инсон танасининг бошидан товонигача бўлган аъзоларида юз берадиган «Хусусий» ёки «Маҳаллий» касалликлар ҳақида маълумот беради. Яъни, бу китоб хусусий патология ва терапияга бағишланган. Унда бош, мия, кўз, кулок, бурун, огиз бўшлиғи, тил, тиш, милк, лаб, томоқ, ўпка, юрак, қизилўнгач, ошқозон касалликлари, сўнгра жигар, ўт пуфаги, ичак, буйрак, қовуқ, жинсий аъзолар касалликлари ҳақидаги маълумотлар келтирилган.

Тўртинчи китоб – инсон аъзоларининг бирортаси хос бўлмаган «умумий» касалликларга бағишланган. Масалан, турли иситмалар (бухронлар), шишлар, тошмалар, яра – чақалар, куйиш, суяк синиши ва чиқиши, турли жароҳатлар киритилган. Шунингдек мазкур асарда ўта юқумли касалликлар: чечак, қизамиқ, мохов, вабо ва қутуриш ҳақида сўз боради. Токсикологиянинг ҳам асосий масалалари баён қилинади. Китобнинг махсус бўлими инсон ҳусни ва чиройини сақлашга ва пардоз – андоз воситаларига бағишланган сочни тўкилишдан сақлайдиган, ҳаддан ташқари семириб кетиш ёки озиб кетишнинг олдини оладиган воситалар ҳақида сўз юритилган.

Бешинчи китоб — фармакопия бўлиб, унда мураккаб тартибли дори – дармонларни тайёрлаш ва улардан фойдаланиш усуллари баён қилинган. Китобнинг 1-қисмида турли тарёклар (зидди – захарлар), маъжунлар, хабдори, кулчадори, элаки дори, шарбатлар, қайнатма, шароб, малҳам ва бошқалар тавсифи берилса, 2- қисмида муайян аъзолар – бош, кўз, кулок, тиш, томоқ, кўкрак қафаси ва қорин бўшлиғи аъзолари, бўғимлар ва тери касалликларини даволаш учун ишлатиладиган дори дармонлар келтирилади.

Хулоса қилиб айтганда, Абу Али ибн Синонинг энг машҳур ва улуғвор китобларидан бири «Китоб ал –қонун фит-тиб» ҳисобланади. Бу асар ўз замонасидаги табобат илмларининг муфассал қомуси сифатида инсон соғлиғи ва касалликларга оид бўлган барча муаммоларни мантиқи тартибда тўла мужассам этган. Буюк олимнинг қилган хизматларини, жаҳоннинг илм аҳли эъзозлайди.

Буюк бобокалонимиз Абу Али Ибн Сино шарафига машҳур швед ботаниги Карл Линней (1707-1778) тропик мамлакатларда денгиз сувида ҳам ўсувчи ва доимо яшил ҳолда қоладиган дарахт номини Авиценниа деб атаган. Шунингдек, 1956 йил юртимизда топилган янги минерал ҳам улуғ аждодимиз шарафига Авиценнит деб номланган.

Абу Али ибн Сино
ШЕЪР САНЪАТИ

ШЕЪРДАГИ УМУМИЙ ҒАРАЗ  ТУРЛАРИ ВА ТАҚЛИДЛАР ҲАҚИДА
ШЕЪРНИНГ ДАСТЛАБ ПАЙДО БЎЛИШ КАЙФИЯТИ ВА ШЕЪР ТУРЛАРИ ҲАҚИДА
БАЙТЛАР МИҚДОРИНИНГ ҒАРАЗЛАР БИЛАН МУНОСАБАТИ

Энг аввало биз шуларни айтмоқчимиз: Шеър одатда образли сўзлардай иборат бўлиб, у бир-бирига тенг ҳамда вазнли гаплардан тузилади. Арабларда эса шеър қофияли, бундан шеърларда маълум ҳисобда ритм бўлиши тушунилади. Бир-бирига тенг бўлишнинг маъносига келсак, бунда ундаги ҳар бир гапнинг ритмли қисмлардан тузилганлиги тушунилади.

ШЕЪР ҲАҚИДА УМУМИЙ ТУШУНЧА, ШЕЪРИЙ ФОРМА ҲАМДА ЮНОН ШЕЪР НАВЛАРИ ҲАҚИДА

Энг аввало биз шуларни айтмоқчимиз: Шеър одатда образли сўзлардан иборат бўлиб, у бир-бирига тенг ҳамда вазнли гаплардан тузилади. Арабларда эса шеър қофияли, бунда шеърларда маълум ҳисобда ритм бўлиши тушунилади. Бир-бирига тенг бўлишнинг маъносига келсак, бунда ундаги ҳар бир гапнинг ритмли қисмлардан тузилганлиги тушунилади.

Одатда бунда сўзнинг аввалги ритми билан кейинги ритмининг вақтлари бир хил келиши керак.

Шеърнинг қофияли бўлиши маъносига келганда шуни айтиш керакки, ҳар бир қофиядош сўзларнинг охири бир хил ҳарф — товушлар билан тугалланиши керак. Шунинг учун мантиқшунос назари аслида шеърнинг хусусиятига қаратилиши керак эмас, бордию унга қаратиладиган тақдирда ҳам, у фақат шеърга образли айтилган сўзлар бўлгани учунгина, фақат у шу нуқтаи назардангина қарамоғи мумкин холос.

Аммо шеърдаги вазн нуқтаи назаридан қарашга келганимизда, у ҳолда мусиқашунос вазнга мусиқавийлик назарияси ва гармония нуқтаи назардан қарайди, арузшунос эса унинг бўлак-бўлакка ажраладиганлиги ва ундай нарсалар дунёдаги ҳар бир халқда қандай усулда ишлатилаётганлиги нуқтаи назаридан эътибор беради, қофия илми билан шуғулланувчи — қофияшунос эса шеърга қофияни қандай қўйилганлиги нуқтаи назаридан қарайди. Шунинг учун мантиқшунос шеърга уни образлилиги жиҳатидангина диққат қилмоғи керак. Образли қилиб айтилган сўз киши руҳини ўзига бўйсундирадиган бир ҳолат касб этади. Бу шундайки, маълум бир ишлар кишига кўринмасдан, улар ҳақида бирор фикр юритилмасидан ва уни эътироф этилмасдан туриб, улар кишига хуш келади, баъзиларидан эса киши ўзини тияди. Бир сўз билан айтганда, бундай нарсадан одам безовталанади, лекин бу безовталик онгли равишда бўлмай, балки нафсоний — руҳий таъсирланганлик натижасида бўлади. Бундай ҳолатда ўша айтилган сўзлар тўғрими ё нотўғрими унинг учун бунинг аҳамияти бўлмайди. Чунки асли — табиатида рост сўз ҳеч маҳал образли айтилган ва ё образли айтилмаган сўзларга ўхшамайди.

Бордию ундай сўзларга ишониладиган тақдирда ҳам унинг таъсир кучи сезилмайди. Бунда у нарса иккннчи марта, ҳатто бошқа бир йўсинда айтилса ҳам шундай бўлади.

Кўпинча шеър ўз таъсир кучини кўрсатиб, кишини безовта қилолган тақдирда ҳам, бироқ шеър бу таъсири билан одамда ҳали ишонч ҳосил қилолмайди. Баъзида шеърда айтилганларнинг ёлғондан иборатлилиги очиқ-ойдин сезилиб туради. Агар муҳокот — тақлид икки нарса ўртасида бўлиб қолгудай бўлса, гарчи у ёлғон бўлса ҳам нафс ҳаракатга келади. Шунинг учун бир нарсашгаг тавсифи нафсни ҳаракатга келтирадиган нарса хусусида бўлса, бунга ажабланиш керак ҳам эмас, чунки у тўғри бўлган бўлади, ҳатто шун-дай бўлиши зарур ҳам туюлади. Шуниси ҳам борки, одамлар тасдиқ — ишончга қараганда ҳам, ўз табиати бўйича, образли фикр қилишга мойилроқ бўлишади. Одамларнинг кўпчилиги мабодо тасдиқни эшитиб қолгудай бўлса, уни ёмонлайдилар ва ҳатто уни рад этадилар. Тақлид қилишда одамни таажжубга келтирадиган бир нарса бор, лекин бу таажжуб рост учун бўлмайди, албатта. Чунки ростнинг ўзи машҳур нарса, у бамисоли ҳаммага мутлақ маълумга ўхшаб кетади, унинг унчалик таровати — қизиғи ҳам йўқдай туюлади.

Мажҳул сидқ — номаълум рост эса унчалик диққатни ўзига тортадиган ҳодиса ҳам эмас. Мабодо тўғри сўз сал ўзгартирилсаю, одатдагидай айтилмайдиган бўлса ва бунинг устига унга унча-мунча нарсалар қўшилган бўлса, у ҳолда бу нарса инсон руҳига хуш келади. Балки бундай сўзларни образли қилиб ва рост айтиш ҳам мумкин. Эҳтимол, шу билан образли гаплар орқали эътибор рост ва туйғулар томонга қаратилган ҳам бўлади. Натижада, образли гап ҳам, рост ҳам маъқул бўлади. Бундай ҳолда образли гаплар таажжубга сазовор бўлади ва ундан киши руҳи лаззатланиб, енгил тортади. Нарса ёки ҳодиса айтилганга мувофиқ келгудай бўлса, уни рост деб қабул қилинади. Образли гап эса, сўз қандай айтилган бўлса, ўшандай ҳаракат қилишга қаратилган бўлади. Рост эса, гап нима хусусида бораётган бўлса, ўшанга қаратилган бўлади, яъни у гапнинг асосидаги ҳолатнинг руҳи ҳақида фикр юритади.

Шеър фақат одамларни таажжубга солиш учунгина айтилиши мумкин. Яна шуниси ҳам борки, шеър ижтимоий бурч мақсадлари учун ёзилади. Юнон шеърлари ҳам худди шу мақсадларни рўёбга чиқарган. Ижтимоий бурч мақсадлари эса уч хил жинсдаги иш-ларнинг биридан иборат: яъни машварат — маслаҳатлашиш, келишмовчилик ва қарама-қаршиликдир. Шеърдаги хитоба — риторика шу мақсадларни амалга ошириш учун қатнашади. Бироқ шуниси ҳам борки, хитоба тасдиқ — тўғрини қўллайди, шеър эса образли фикрлашни ишга туширади. Эҳтимол тутилган рост чекланган ва чегараланган бўлади. Уларни навларга бўлиб, ўз жойларига жойлаштириш мумкин.

Аммо образли гаплар ва тақлидлар чекланмайди ҳам, уларнинг чегараси ҳам бўлмайди. Нимаики чекланган бўлса у ё машҳур бўлади, ё бўлмаса у яқин — таниш бўлади. Бунда машҳур ҳам, таниш ҳам шеърда таҳсинга сазовор бўлмайди, таҳсинга фақат бадиийлик ва ижодийлик сазовор бўлади, холос.

Одатда хаёл сурилиб образли қилиб айтилган гаплар кўп нарсаларни бажаради, улардан бир хиллари сўзларнинг айтилган вақти ва бу вақтнинг муддати билан алоқадор бўлади. Вақтнинг муддати эса вазн деганидир. Бошқалари эса сўзлар мусиқаси, оҳангидан эшитилган товушлар билан, ундан бошқалари эса мавҳум тушунчалар билан боғлиқ, яна бошқалари эса ўша эшитилган товушлар ва тушунчалар ўртасида айланиб юради…

…Таажжубли бўлишининг боиси шуки, айтилган сўз —- мулоҳазаларда ҳийла — усул ишлатилмаган бўлади, хатто фасиҳ сўзининг ўзи ҳам ҳеч қандай сунъийлик ишлатнлмай талаффуз қилинса гўзал чиқади.

Ё бўлмаса ҳеч қандай сунъийлик ишлатилмаса, шу сўзнинг маъноси таажжубли ҳолда ғариб кўринади. Маънода бўлган одатдан танг қари ҳайратланиш ўша тақлид ва образли фикр қилишдан, ундан юзага келадиган таажжубланиш эса маънода қўл келган ҳийла — усулдан келиб чиқади. Бу эса ё жумлада мавжуд бўлган жўн — соддалик ва ё ундаги мураккаблилик натижаси ўлароқ содир бўлади. Лафзда қўлланиладиган усталиклар сажъда, вазн ўхшашликларида, сўзларни нафис қилиб тизишда, тарсиъ, унинг маъно-лари ўзгариш кабиларда ва «ал-Хитоба»да айтилган ҳолатлар орқали юз беради. Бу ерда бўладиган барча ҳийла усуллар сўз бўлакларининг ўзаро муносабати, уларнинг бир-бирига бўлган нисбатида содир бўлади. Бу нисбат ё уларнинг шаклан бир-бирига ўхшашлиги-да, ё бир-бирига тескари — мухолиф келишлигида кўринади. Бир-бирига ўхшашлиги эса ё тўла-тўкис бўлади, ё нуқсон — камчилнги бўлади. Бир-бирига тескарилик ҳам худди шунга ўхшаб ё тўла-тўкис, ё бўлмаса нуқсонли бўлади. Буларнинг ҳаммаси ё лафзларга қараб, ё унда келган маънога қараб бўлади. Лафз — сўзлар бўйича содир бўлса ё сўзларда бирор нарсага ишора қилишга ноқислик сезилади, ё бўлмаса бу сўзлар бирор маънога далолат қилишдан маҳрум бўлади.

Чунончи, адавот — бўлак ва ҳарфларни олсак, булар сўзларнинг бўғинлари саналади ё бўлмаса бу лафзлар жўнгина бир нарсага, ё мураккаб бир лафзга далолат қилади. Маънога қараб бўладиганлари эса ё маънолари жўнлиги, ё маънолари мураккаблиги билан бўлади.

Буларни биринчи қисмидан бошлаймиз. Дастлаб шуни айтиш керакки, биринчи қпсм бўйнча бўладиган сийгаларда сўз бўгинларининг ё олди, ё охири ўхшаш бўлади. Тизим — муроссаъ деб аталган тартиб худди мана шундай бўлади:

Дами кетгач кесмайди қилич,
Тиғи бўлмас борганда кунинг.

Бу ерда адавот — частицалар уйқашиб келадилар, улар ё шаклда бир-бирига ўхшайдилар, ё бўлмаса бир-бирига қарама-қарши маънода бўладилар. Масалан, араб тилидаги «мин» (дан) ва «ила» (га) бир-бирига қарама-қарши маънода бўлса, «мин» (дан) ва «айн» ҳамда «нун»дан иборат «ан» (дан) бир-бирига ўхшаш шакллардаги частицалар саналади.

Аммо иккинчи қисм бўйича келадиган ва бир-бирига шакл жиҳатдан тўла-тўкис ўхшаш сийға — шаклларга келсак, улар байтларда такрорланадиган сўзлар бўлиб, улар, грамматик жиҳатдан бир-бирига мос келса ҳам, бироқ асл маъно жиҳатидан тескари келадиган сўзлардир, ё бўлмаса маъно жиҳатдан тўгри келса ҳам, грамматик жиҳатдан бир-бирларига мос келмайди.

Бир-бирига ноқислиги билан ўхшаш бўлган шаклларга келсак, булар ё негизи бир-бирига яқин бўлган сўзлар, ё бўлмаса ҳам маъно жиҳатдан, ҳам грамматик жиҳатдан бир-бирига яқин бўлган сўзлар бўлади. Биринчисига мисол қилиб «айн» (булоқ) ва «айн» (кўзлар)ни келтирсак бўлади. Иккинчисига мисол қилиб «шамл» (гуруҳ, бирлик) билан «шимол» (томон)ни олсак бўлади, учинчи ва тўртинчига мисол қилиб «ал-фориҳ» (хушқомат, тезюрар от) билан «,ал-ҳориф» (ўткир, моҳир), «азим» (буюк) билан «алим» ёки«ас-собиҳ» (янги, тоза) билан «ас-собиҳ» (сузувчи) ва ёки «ас-сиҳод» (уйқусизлик) билан «ас-суҳо» (мудраш, эътиборсизлик, кичик айиқ юлдузи)ни келтириш мумкин.

Булар сўзларда учрайдиган ҳамоҳанглик жиҳатидангина бир-бирига ўхшайди. Мана шундай ўхшашликлар сўзларда маъно жиҳатидан ҳам бўлиши мумкин. Бундай ҳолда улар бир-бирига мутародиф — синоним бўлган икки сўздан иборат бўлади. Уша икки сўзнинг бири бошқа сўз муносабати билан айтилган ёки бўлмаса, унга ўхшаш бўлганлиги жиҳатидан ай-тилган ва янгича ,муносабат-ла бу сўз ундан бошқа-роқ маънода истеъмол қилинган бўлиши ҳам мумкин.
Чунончи, «кавкаб» (юлдуз) билан «нажм» (юлдуз, ўт)ни олсак, кейингисида унинг «ўсимлик» маъноси назарда тутилган бўлиши ва бу сў3 аввалгисига синоним бўлиб келиши ҳам мумкин. Ё бўлмаса ўқ билан камонни олайлик. Баъзан булар билан осмон жисмлари — маъдан ҳам назарда тутилади.

Шакли бир хилу маъноси бир-бирига ўхшамаган сўзларга келсак, у ҳолда бундай сўзлар ўзининг сўзлиги жиҳатидан бири иккинчисидаи фарқ қилмайди. Бу ҳолда у ўша ўзи донг чиқарган маънода келган бўлади. Бу усулда ишлатилган сийга — шаклларда сўз бирикмаси ё икки сўз келса, уларнинг бири муайян бир маънога, иккинчиси унинг тескари маъносига ёки унга ўхшаш маънога тўғри келади, бу унга муносиб ҳам келади, ҳатто унга яқин маънода бўлади. Бу ҳолатда у ўз айтилмоқчи бўлинган маъносидан ўзгароқ маънода истеъмол қилинган бўлади. Чунончи, «Савод» (қоронғулик) деганда қишлоқлар тушунилади. «Баёд» (оқ), «ар-Раҳма», «жаҳаннам» ва шунга ўхшаш сўзлар ҳам худди шундай кўчма маънода ишлатилади.

Учинчи қисм бўйича келадиган шаклларга келсак, улар бир-бирига ўхшаш сўзлардан иборат бўлади. Бу хил сўзлар якка ҳолда турланадиган бўлаклардан тузилган бўлади, улардан тартибли жумлалар яратилади ва улар ўзларига ўхшаганлар билан таққослана-ди, ё бўлмаса уларнинг сўзлари содда— жўн бўлган шаклларнинг биридан тузилган бўлади ва ўзига ўхшагани билан таққосланади.

Бир-бирига ўхшамаган жумлаларга келсак, улар-да иккита мураккаб жумла ўртасидаги бўлаклар тартиби бир-биридан бошқа-бошқа йўсинда келади, бунда ё гап бўлаклари қатнашади, ё бўлмаса бўлаклар бу шпда қатнашмайди.

Тўртинчи қисм бўйича келган шаклларга келсак, уларда бутунлай бир-бирига ўхшаган шаклларда келадиган байтдаги бир маъноли сўз турли шаклда такрорланиб ишлатилади.

Ўхшашликлари тўла бўлмаган сўзларга келсак, улар алоҳида ва бир-бирига қарама-қарши бўлган ҳол-да, ё бўлмаса мутаносиб бўлган ҳолда келади. Ву худди камон билан найза — ўқ ҳамда ота билан ўғил маънолари каби. Булар бир-бирининг нисбатида, мутано-сибликда бир-бирига ўхшаб кетади ҳамда улар истеъмол қилиниш нуқтаи назаридан ҳам бир-бирига муносиб келади, бир-биридаги мавжуд маънони юзага чиқаришда, шу билан бирга ҳам исмда, ҳам нисбийликда иштирок этади. Биринчи мисол: Малик — подшоҳ ва ақл, иккинчи мисол, камон ва найза, учинчи мисол, қуёш ва ёмғир.
Шеърда буларнинг бир-бирига ўхшаш бўлганликлари сабаблари кўрсатилади, балки кўрсатилмайди ҳам. Бордию унинг сабабларига ишора қилинган (яъни кўрсатилган) бўлса, эҳтимол, у ўзича шундай чиқиб қолгандир ёки зарурат тақозоси билан шундай бўлгандир.
Сўзлар бир-бнрига зид маънода келадиган бўлса ё улар бутунлай тескари маънода, ё бўлмаса шунга ўхшаш бўлади. Бордию қарама-қарши маънода келиши ноқис — тўла юзага чиқмаса, у икки нарса ўртасида — унинг аксига ўхшаши ё бўлмаса шунга муносиб келадигани билан ўхшаш бўлиши керак. Ёки иккита аксига ўхшаши ва ё шу икковига муносиб бўладиганларга ўхшаши лозим. Баъзан шеърдаги зид маънолилик сабаблари айтилган, баъзида унинг сабаблари айтилмаган, яъни сўзнинг ўзида бўлади.
Бешинчи қисмдагиларга келсак; улар бир-бирига ўхшаш жиҳатидан мураккаб маънолардан тузилган бўлади, лекин уларнинг бошқалари эса тартиб нуқтаи назаридангина бир-бирларига ўхшаб кетадилар ё икковининг ҳам сўз бўлаклари бунда иштирок этади.
Бир-бирига тескари бўлиб келадиганларга келсак, улар тузилиш жиҳатидангина бир-бирига тескари келади ё бўлмаса сўз бўлаклари иштирок этгандан кейин тартибда тескари келади. Ё бўлмаса бўлакларда иштирок этмаган ҳолда ҳам тескари келиши мумкин. Бу тақсимотга кирганлар, худди ўша айтилгандек ё ундай, ё бундай, бўлмаса у бундай, бу ундай бўлганлар қаторига киради. Бунда худди жам ва ажратиш-да «сен, фалончи ва биз» ибораси ишлатилганидек ҳолат содир бўлади. Гўё сен «гимора» (ичиладиган, тотли сув) сану, лекин анови киши бўлса, «зиоқа» (ичиб бўлмайдиган шўр сув) дейилганидек. Бу худди яшаш учун у нарса орзу этилади-ю, лекин унинг яшинидан чўчиб туриладиган нарса нима, дейилганининг баё-нида ишлатиладиган «юражжи» ва «юттақий» сўзлари билан мақсад ифодаланган кабидир.

Қисқа килиб айтганда, бир қанча шеър шакллари мана шулардан иборат. Юнонлар ўзларининг муайян бир истакларини шеър билан ифодалашга интилганлар. Улар ҳар бир мақсадни алоҳида-алоҳида вазн билан чегаралаганлар. Ана шундай шеър турларининг бирини трагедия деб атайдилар. Унинг гўзал ва ёқимли вазни бор, у ўзида яхшилик ва яхши одамлар билан инсоний фазилатларни қамраб олган бўлиб, унда ўшалар куйланади. Бу барча тавсифларнинг устига устак бошлиқ бўрттирилиб мадҳ этилиши назарда тутилади. Бу вазнлар билан подшоҳларнинг ҳузурида ана ўшалар куйланган. Кўпинча, асарда подшоҳлари ҳа-лок бўлса аза тутишганда навҳа тортиб — ўкириб йиғлашган ва марсия (элегия)ларига нагмалар қўшиб кучайтиришган.
Юнон шеърияти навларидан яна бири дифирамба деб аталади. Уни ҳам мисоли трагедиянинг ўзидек деса бўлади. Бироқ унинг ўзига хос алоҳида хусусияти бор, у ҳам бўлса шуки, бу нав шеър муайян бир инсон ё бўлмаса муайян бир халқни мақташгагина қаратилган бўлмай, балки умуман одамларни куйлайди.
Шеъриятнинг яна бошқа навларидан бири комедия деб аталади. Шеъриятнинг бу навида ёмонликлар, разилликлар ва ҳажв қилинадиганлар зикр қилинади. Баъзан эса унга нағмалар — мусиқа ё ашула қўшилиб, шеъриятнинг бу навида одамлар ва турли-туман ҳайвонлар қатнашиб, қабиҳ одамларнинг хулқ-атвори зикр этилади.
Шеъриятнинг яна бир тури ямб деб аталади, унда жамиятнинг ҳар бир соҳасида машҳур бўлган воқеалар, элга таниқ бўлган масалалар зикр қилинади. Бу нав шеърлар ўзида тортишувли масалаларни ифодалайди, унда уруш, жанжал, ғазабланиш, ғижиниш каби кайфиятлар тасвирланади.
Шеър навларидан яна бирини драма деб аталади. Бу нав ҳам худди ямбнинг ўзи, фақат шуниси борки, бу нав — жанр воситасида эл аро танилган бир шахс ёки маълум кишилар ҳақида ҳикоя қилинади.
Шеъриятнинг яна бир тури диақрама дейилади. Бу қонуншунослар томонидан ҳаётда ёмон ишлар би-лан машғул бўлган кишиларни нариги дунё тушунчаси билан қўркитиш учун ишлатилган жанрдир.
Шеъриятнинг яна бир тури эфи деб аталади. У якка навлардан бўлиб, бу нав ўзида олижаноб ва одатдан ташқари қизиқ ҳамда қувноқ воқеаларни баён қилади.
Бошқа бир шеър навига эпик-риторик дейилади. Бу нав шеър сиёсат, қонуншунослик ва подшоҳлар ҳақидаги хабарларни баён қилишда ишлатилади.
Яна бошқа бир шеър нави сатира (сатура) деб аталади. Буни мусиқорлар ўз ритмлари, куй ҳамда бу билан боғлиқ бўлган нарсаларни бир-бирига уйқаштириш учун махсус ихтиро қилганлар. Одамларнинг айтишларича, мана шу навда ашула куйланганда уни эшитган ҳайвонларда одатдан ташқари бўлган ҳаракатлар юз берар эмиш.
Шеър навларидан яна бирини фиюмута — поэма дейишади. Бунда яхши ва ёмон шеърлар битилади. Бу нав шеър ҳам ўзи ҳамжинс бўлганларга ўхшаб кетади.
Шеър навларидан яна бири эфижонасовус дейи-лади, буни Эмпедоқлус (Эмпедокл) ихтиро қилган. Бунда табиий ва бошқа тур илмлар ҳақида фикр юритилади.
Шеър навларининг яна бирига акустика дейилади. Бу нав шеър билан музика санъати ўргатилади. Бундан бошқа жойларда унинг фойдаси тегмайди.

ШЕЪРДАГИ УМУМИЙ ҒАРАЗ ТУРЛАРИ ВА ТАҚЛИДЛАР ҲАҚИДА

Энди биз бирннчи таълимдан тушунпб улгурган нарсаларимизни бу срда ифодалаб ўтамиз. Юнонларга хос бўлган шеър ва расмлар ҳақида кўп гаплар гапирилди. Юнонлар орасида бу гаплар тушунарли ва маълум бўлгани учун бу ҳақда кўп гапириб, уларни шарҳ ва ифодалаб ўтиришнинг ҳожати йўқ.
Бизга етиб келган хабарларга қараганда, юнонларда маълум саноқдаги шеър навларида ўзига хос маълум ғаразлари бўлган. Ҳар бир мақсаднинг ўз вазни ҳам бўлган.
Арабларда худди диёрини эслаш, севгили ёрини куйлаш, чўлу биёбонлар васфини битиш ва шунга ўх-шаш кайфиятларни ифодалашда бўлган одатлари каби, юнонларда хам шеърларни рўёбга чиқаришда ҳар бир навига тегишли махсус одатлари бўлган. Шундай бўлиши маълум ва тушунарли бир ҳол.
Энди Аристотель айтган фикрни келтирамиз. Шеър ҳақидаги сўзлар ва унинг турлари, апниқса у турларнинг ҳар бирида шеър ижод қилишдаги масалалар, шеърий афсона (миф)лар — ҳаммаси образ-ли қилиб айтиладиган сўзлар саналади. Ундан ташқари, ҳар бир жанр бўлакларини қанчалиги ва улар қандай сифатлардан иборатлиги гапирилади.
Энди бу борада сенга айтсак, шеъриятдаги ҳар бир масал ва афсона ўзидан бошқа бир нарсага ташбиҳ қилиб олинган бўлади, ё бўлмаса ўша нарсанинг ўзини қандай бўлса, ўша тарзда олмасдан, балки аксинча, уни бирмунча ўзгартирилган ҳолатда олинади. Нарсанинг ўзи қандай бўлса, ўшандайлигича олмасдан, уни сал ўзгартирилган тарзда олинганига истиора ё мажоз дейилади. Шеър мана шу истиора билан мажознинг таркибидан ҳосил бўлади. Чунки тақлид қилишнинг ўзи инсондаги табиий бир хусусиятдир. Тақлид нарсанинг ўзи бўлмай, балки ўша нарсанинг ўхшашидир. Шунинг учун инсон табиий бирон-бир ҳайвонга тақлид қилганида, у кўринишда худди ўша ҳайвонга ўхшаган ҳаракатлар қилади. Баъзи одамлар ўз юриш-туришларида бошқа бирларига тақлид қиладилар. Баъ-зилари бошқа бирларига тақлид қилишса, ўз навбатида улар ҳам яна бошқа бировларига тақлид қиладилар. Мана шундай санъат — маҳоратдан нимаики содир бўладиган бўлса, тақлид содир бўлади, шунингдек, одатга бўйсунган тақлидлар ҳам юз беради, яна хатти-ҳаракат билан бўладиган тақлидлар ҳам бўладики, булардан гап — ёзув билан бўладиган тақлидлар юзага келади.
Шеър уч хил нарса билан хаёлга таъсир этади163 ва тақлид қилннади; уларнинг биринчиси лаҳн — гармония бўлиб, бу билан шеър куйланади. Гармония эса, шак-шубҳасиз, инсон руҳига таъсир этади. Ҳар бир мақсаднинг ҳолатига қараб лаҳн мос келаверади. Бунда фақат унинг гализлиги ё майинлиги, ё бўлмаса, ўртамиёна бўлишлигига қаралади. Худди шу тахлитда тақлид — ташбиҳнинг ўзи ҳам киши руҳига таъсир этади. Шу таъсир натижасида киши руҳи ё ғамли, ё ғазабли, ё ундан бошқа бир йўсиндаги ҳолатга тушади.
Иккинчисн сўзлар таъсирида содир бўлади, фақат бунда сўзлар образли ва ташбиҳли айтилган бўлиши шарт.
Учинчиси вазни билан бўладиган тақлид. Чиндан ҳам бунда енгил, шу билан бирга виқор билан эшитиладиган вазнлар бўлиши мумкин. Баъзан буларнинг учалови бирлашиб, ё бўлмаса вазн билан образли қилиб айтилган сўзлар алоҳида-алоҳида келиши ҳам мумкин. Мана шу нарсаларнинг ҳаммаси бир-биридан фарқли бўлиши ҳам мумкин. Бир-бирига муносиб келган нағмалар билан ритмдан гармония тузилади, бу овоз эса қўшнай билан уд асбобларида мавжуд бўлса эҳтимолдан холи эмас.
Ритми бўлмаган якка гармониялар эса, муносабат тўғри келиб чолғувчи қўшнайни чалаётганда унинг тешиклари устига бармоқларини қўймасдан чалганда чиқадиган овозда учрайди. Гармониясиз ритм эса рақсда учрайди. Шу сабабдан рақсни киши руҳига таъсир этишини мўлжаллаб, уни гармония — лаҳн билан бирга тузадилар.
Образли сўзлар насрнй, шу билан бирга уларнинг вазнлари хаёлга таъсир этмайднган бўлиши ҳам мумкин. Зеро бунда вазннинг ўзи сўзи бўлмаган жўн ва маъносиз бир нарсага ўхшаб қолади. Шеърда эса об-разли айтилган сўз билан вазн бирга келади. Аммо бир қанча файласуфлар вазнли сўзлар туздилар, бундайлардан бири Суқрот бўлди. Бунда сўзлар ўн тўрт бўғинли шеърдан иборат бўлган элегия триаметридан тузилган ё бўлмаса туркий рубоий — тетраметр вазни билан ўн олти бўғиндан тузилган ва шунга ўхшаш каби. Ҳақиқатни олганда, бундайлар ҳеч маҳал шеър бўлолмайди, балки шеърга ўхшаш тизма сўзлар бўлиши мумкин. Бу ҳолат худди Эмпедоклнинг табиат ҳақида асар ёзиб, вазнга солган йиғма сўзларига ўхшаб кетади. Бунда вазндан бошқа ҳеч қандай шеърий аломат йўқ. Эмпедокл билан Гомер иккаласп ўртаси-да ҳам вазндан бошқа ҳеч қандай ўхшашлик бўлмаган. Эмпедоклнинг ёзганлари вазннинг мавжуд бўлишига қарамай табиий гаплардан иборат бўлиб қолган, холос. Гомернинг вазнли гаплари эса, шеърий сўзлар тусини олган. Шунинг учун Эмпедокл сўзлари ҳеч қачон шеър бўлолмайди.
Шунингдек, яна шу нарса ҳам борки, кимда-ким сўзларини назмга тизмоқчи бўлса, у ўз гапларини биргина вазнга солиб қўя қолмайди. Унинг гапларининг ҳар бир бўлаги бошқа вазнларда келади, бу ҳам ҳали шеър бўлмайди. Шунинг учун кимда-ким шеър айтиб куйламоқчи бўлса, албатта, уни оҳангли лаҳн билан бажо келтиради.
Шу сабабдан ҳам юнонларнинг бир хил шеъри дифирамб деб аталган. Менимча, дифирамб юнон шеъриятининг бир тури бўлиб, унда муайян бир одам ё бўлмаса маълум бир гуруҳ мақталган эмас, балки умуман яхши ва олижаноб одамлар мақталган. Бу эса йигирма тўрт бўғинли туроқлардан тузилади.
Худди шунингдек, юнон қонуншуносларининг одамларни нарнги дунёдаги ёмон руҳлардан қўрқитиб, уларнинг юрагига ваҳима солиб туриш учун қўллайдиган шеърлари ҳам бўлган. Менимча, буни диақрамма деб аташган.
Трагедияда ҳам худди шундай йўл тутганлар. Трагедия — мадиҳ бўлиб, унда тирик ё ўлик бирон одам ҳақидаги тавсиф битилган бўлади. Бунда жуда ажойиб қўшиқлар куйланган. Улар дастлаб бир қўшиқни куйлашга киришганлар, унга яхши фазилатлар, хулқ-атворлар билан зеб берганлар, кейин буларнинг ҳаммасини бир кишига нисбат берганлар. Бордию у одам ўлган бўлса, у ҳолда байтни узайтириб, байтга байт қўшганлар ё бўлмаса, нағмаларини орттирганлар, шундан бўлеа керак, бу нагма марсия ва ниёҳа эканлигини кўрсатади.
Комедияга келсак, у шеърнинг бир нави бўлиб, унда ҳажв қилинадиган нарса ва воқеаларга истеҳзо ва масхара уйгунлашган бўлиб, уларнинг устидан куладилар. Бунда ҳажв қилишдан муддао, кўзлаган мақсад инсон бўлади. У трагедияга қарама-қарши саналади, чунки трагедия, мелодия ва назмга ўхшаш воситаларнинг барчасини ўзида бирлаштириб иш кўрса, комедия эса ўзига мелодияни сингдиролмайди, чунки истеҳзога куй мос тушмайди.
Ҳар бир тақлиддан ё таҳсинни кўрсатиш кўзлана-ди, ё бўлмаса қабиҳликни акс эттириш назарда тутилади. Зеро, бир нарсага ташбиҳ қилинганида ё таҳсинга сазовор этилади, ё унинг қабиҳлиги кўрсатилади.
Бироқ шуниси ҳам борки, юнон шеъриятида ташбиҳ кўпинча феъл-атвор ва ҳол-аҳволга қараб қўлланади, ундан бошқа мақсадни кўзламайди ҳам. Юнонлар ташбиҳ қўллаганларида ҳеч вақт арабларга ўхшаб ишлатмаганлар.
Араблар шеърни икки мақсадни кўзлаб ёзганлар: уларнинг бири киши руҳига таъсир этиш; бу билан уларни муайян бир йўналиш ва эмоцияга чоғлаш, инфиолга шеър айтишдан, иккинчи мақсад эса, одамларни таажясубга солиш бўлган. Чунки, араблар ҳар бир нарсага ташбиҳ ишлатиб, бу билан одамларни ҳайратга солмоқчи бўлгамлар. Юноплар эса, ўз сўзлари (яъни шеър воситаои) билан одамлар феъл-атворига таъсир этишни мақсад қилиб олганлар ё бўлмаса шу сўз ёрдами билан ножўя ҳаракатдан тийишмоқчи бўлишган.

Буни юнонлар гоҳ хитоба — риторика, гоҳ шеърда ифодалаш йўли билан амалга оширмоқчи бўлишган;
Шу сабабдан юнонларда бўлган шеърий ўхшатиш ҳаракат ва аҳволларнинг тақлиди бўлган, холос. Бу нарсалар ўша хатти-ҳаракат ва унга боғлиқ бўлган ҳолатга қараб бўлган. Зеро хар бир хатти-харакат ё қабиҳ, ё гўзал бўлган……Ҳар бир ташбиҳ ва тақлид уларча ёмонлаш ва яхшилаш, бир сўз билан айтганда, мақташ ва мазаммат қилишдай нақд гап эди. Юнонлар худди рассомлардай иш тутганлар. Маълумки, рассомлар подшоҳни чиройли, шайтонни эса хунук қилиб чизганлар. Худди шунингдек, рассомларнинг бир қисми мисоли моний тарафдорлари ғазаб ва раҳмат аҳволини тасвирлагандек чизишга уринганлар. Чунки монавийлар ғазабни хунук — қабиҳ, раҳматни гўзал шаклда чизганлар. Юнон шоирлари орасидан чиққан баъзи бирлари бу ишга берилиб, гарчи қабиҳ ё гўзал шаклда хаёл қилинса ҳам, бари бир, улар фақат мутобақа учунгина ташбиҳни ҳаракатга айлажгирмоқчи бўлишган.
Кўринишича, ташбиҳ фасллари уч хил бўлган: таҳсин, тақбиҳ, мутобақа. Бу уч хусусият содда куйларда ҳам, содда вазнларда ҳам, содда ритмларда ҳам бўлмай, фақат сўзлардагина бўлади, холос.
Буларнинг учинчи фасли саналган мутобақа воситаси билан шоир хунукликни ҳам, гўзалликни ҳам васф этиши мумкин. Бу тақлиднинг нақд ўзгинасидир. Чунончи, шоир ғазабли нафс шавқини шернинг сакра-шига ўхшатмоқчи бўлса, бу ҳолда мутобақани икки йўсинда қўллаши мумкин. Масалан, «золим йиртқич шер сакради» ё бўлмаса «довюрак шер сакради», дейилганда, олдингисида мазаммат қилиш, иккинчисида мақтов тушунилади.
Мутобақа бирикмадаги салгина бир ортиқчалик билан ҳам яхшига, ҳам ёмонга айланиши мумкин. Бу Гомернинг типидир. Бордию унга на довюрак ва на йиртқичлик сифатини қўшмай, ўзи қандай бўлган бўл-са, шундайлигича қўлланса, у ҳолда мутобақа мутобақалигича қолади.
Мана шу юқорида тилга олинган уч хил тақлидлар ҳақида ўтмишдагилар керагича айтиб ўтишган. Баъзи юнон шоирлари эса уларга фақат ўхшатишмоқчи бўлишган. Гомерга ўхшаган баъзи бир шоирлар эса кўпроқ инсоннинг яхши фазилатларита тақлид қилишган. Баъзи бирлари иккаловига ҳам, яъни инсоннинг яхши ва қабиҳ фазилатларига тақлид қилишган.
Кейин Аристотель ўша даврда юнонларда бўлган характерларни эслаб ўтади.
Тақлиддан кузатилган мақсадни ифодалаш учун битилган фасл мана шулардан иборат.
Тақлидлар уч хил — ташбиҳ, истиора ва таркибдан, ғаразлар ҳам учта — таҳсин, тақбиҳ ва мутобақадан иборатдир.

ШЕЪРНИНГ ДАСТЛАБ ПАЙДО БЎЛИШ КАЙФИЯТИ ВА ШЕЪР ТУРЛАРИ ҲАҚИДА

Инсон қувватида шеър туғилишининг икки сабаби бўлади: уларнинг бири таклид — ташбиҳ билан лаззатланиш, иккинчиси эса ёшликдан бошлаб шу тақлиднинг инсон фаолиятида ишлатилиб келиниши. Мана шу хислат билан инсон барча тилсиз ҳайвонлардан фарқ қилади. Шу бнлан бирга инсон тақлид борасида тирик мавжудотларнинг энг қобилиятлиси саналади. Уларнинг баъзиларида ҳеч қандай тақлид бўлмайди, баъзиларида эса мутлақ кам учрайди. Ву ё нағма билан чунончи, тўтиқуш каби ва ёки маймунга ўхшаб лаёқат ҳосил қилиш билан бўлади.
Инсонда бор бўлган тақлид фойдалидир. Бу билан инсон бирор нарсага ўхшатма қилиб, маълум бир маънога ишора қилади. Уша ишоралар эса таълим ўрнини эгаллайди.
Ҳатто агар ишораларга ибора (интерпретация) жўр бўлса, у вақтда киши онгида ёрқин ритмли мазмун пайдо бўлади. Бу ҳолатнинг сабаби шундаки, руҳ бундан енгил тортади, шавққа тўлади ва тақлид билан лаззатланади, демак, тақлид лаззатланишга сабаб бўлади, шундай ҳолда ишора энг ўринли жойга тушган саналади. Одамлар жирканч ва ифлос ҳайвонларнинг суратларини кўрганда, у ҳақда ўйлаб, фикр юритиб бу манзарадан завқланадилар. Ўша суратларни кўраётган одамлар ҳайвонларнинг асли ўзини кузатганларида, улардан жирканишиб юз ўгирган бўлишарди. Бу ўринда завқ берадиган нарса, чизилган суратнинг ўзи, чизилганлиги ҳам эмас, балки уларни бошқа нарсаларга жуда моҳирлик билан тақлид қилинишидир.
Шу сабабдая билим эталлаш фақат файласуфлар учунгина эмас, балки, умуман, кўпчиликка завқ бахш этади. Тўгри билим эгаллаш тақлид воситасида юзага
келяпти. Бу билим киши руҳида мавжуд бўлган муайян бир фаолиятнинг акси саналади.
Шунинг учун ҳам одамлар бу чизилган расмларга қараб, тасвир ҳам ўша аслига ўхшаш қилиб яратилганлигини ҳис этишгач, кўпроқ, яна ҳам кўпроқ қизиқадилар. Бордию улар аслини олдинроқ кўришиб, уларни пайқашмаганида завқланиш тўла-тўкис бўлмас эди. Шундай экан, улар ўша чизилган расмлар сифати, ҳолати ва ҳоказоларни кўриб, улардан олинадиган лаззат олдингисига яқинроқ бўлган тақдирда ҳам завқлана оладилар.
Иккинчи сабаб эса, одамлар табиатидаги компо-зиция ва куйлар таълифига бўлган муҳаббатдир. Сўнгра асосий гап куйларга муносиб вазнлар топиш-да қолган. Уларга эса кишиларнинг руҳлари майл этади. Нафслар уларга мойил бўладигина эмас, ахтариб топади ҳам.
Мана шу икки сабаб юз бергач, шеър туғилади. У киши табиатига аста-секин сингиб, уна бошлайди. У кўпроқ табиатан шоир бўлганларда кутилмаганда ва табиий равишда яратилади. Уларнинг ҳар бирида бўлган табиий сезги ва ўзига хос бўлган қобилиятга, ўз хулқи ва одатига кўра шеър яратиш хусусияти пайдо бўлади. Қайси шоир иффатли ва покиза бўлса, у яхши хулқ-атвор ва шунга ўхшаш фазилатлари билан тақлидга майл этади; бордию шоирлар табиати паст, тубан хусусиятли бўлса, ҳажвга майл этганлар, шу тариқа улар ёмонликни ҳажв қилишга ўтганлар.
Улар бу ёмонларнинг ҳар бирини алоҳида-алоҳи-да ҳажв қилганларида уларни энг яхши хулқ-одоб ва мақтовлар билан мадҳ этганлар, натижада улар қаламида тасвирланган ўша разиллар энг қабиҳ одамлар тоифасидан жой олганлар даражасига тушиб қолганлар. Шуниси борки, кимда-ким фисқ-фужур разолатдир, деган бўлсаю, ундан нарига ўтмаса, бу ҳол одам руҳига заррача таъсир этмайди. Бу иффат ўз олижаноблиги билан кишини безайдиган нарса, деган сўзларнинг таъсирига ўхшаб кетади. Аристотель айтган:
— Шуниси ҳам борки, Гомергача шеъриятда бундай фазилатларни ўзида қамраб олгаи бирорта шоирни тополмаймиз. Шу билан бирга, ундан олдин бу фазилатлар борасида шунчалик кенг гапиролган шахсни ҳам эслолмаймиз. Шунингдек, унгача бундай фазилатларни битган бошка шоирлар бўлганини инкор ҳам этолмаймиз. Шунга карамай, Гомер биринчи ва бошловчи шоир эди.
Бунга ҳажвия ёзган кадим шоирларнинг шеърлари таржимасини мисол қилиб олсак бўлади:
«Фоҳиша ва бузгунчилик муайян бир ҳолдир», дейилганидек.
Шу кабиларга ўхшаш гаплар ямб деб машҳур бўлган шеър турида ҳам айтилган. Ямб ўзига хос бир шеърий вазн бўлиб, у мужодала — тортишувлар, истеҳзо ва зажар (172-б.)лардан баҳс этади, лекин бунда муайян бир инсонни асосли мақсад қилиб олинмайди. Бу вазн ўн икки бўғинли туроқдан иборат. Унда шоирлар асосан дилозо ва пародиялар яратганлар.
Энди Гомерга келайлик. Трагедияда энг аввал қойил қилиб сўз айтган киши ҳам, ўша фазилатлар ҳақида жуда кенг гапирган киши ҳам Гомер эди. У драмотраёнотда — бу ямб маъносида келяпти — дастлаб ижод қилиб, қўриқ очган эди. Бундан кузатилган асо-сий мақсад ўзига ўхшаш муайян инсон ё ўзларига ўхшаган бир қанча одамларнинг тасвири эди, холос. Шунинг учун «Одиссея» трагедияга қандай нисбат берилган бўлса, комедияга ҳам шундай нисбат берилган эди. Бу ҳар иккаласининг ҳам ҳар бири бошқа ўзига ўхшаган шеър навларига қараганда умумийроқ ва қадимийроқ эканлигини кўрсатади…
Бундан сўнг Аристотель бу навларнинг тарихига кўра, бир турдан иккинчисига ўтиш жараёнига тўхтаб ўтади.
Буларнинг барчасини Аристотель навма-нав изоҳлаб, ҳатто унинг ёзган трагедия ва комедиялари бошқа навлардан ажралиб чиққунгача юзага келди ва шу билан у асар мукаммал бир тус олишга муваффақ бўлганини таъкид этади. Трагедия қадимги дифирамбдан келиб чиқди. Комедия эса паст — тубан ҳажвий шеърлардан юзага келди…
Трагедия пайдо бўлган кезларда уни эътиборсиз ташлаб қўйишмади, у баъзи ўзгаришлар билан тако-миллашаверди, унга қўшимчалар қўшилиб, унинг табиатига сингиб борди. Кейин унга ижро этиш санъати келиб қўшилди. Сўнг эса шоирлар ижро этишни сўз билан қўшиб юбордилар. Ҳатто бир нарсанинг ўзини икки нуқтаи назардан тушуна бошладилар: бири сўз нуқтаи назаридан бўлса, иккинчиси ўша сўзни ижро этиш жараёнининг шакли нуқтаи назаридан эди.
Кейин ўша қадимги Асхилос (Эсхил) майдонга келди. У трагедияга куйни мослаштирди. Натижада трагедияларда куйни иясро этиш ашулачи ва раққослар зиммасига тушди. Бу киши, яъни Эсхил рақибни шеър билан дафн қилишни, яъни саҳнадаги айтишув ва тортишувларни худди «ал-Хитоба»да айтилганидек расм қилган. Софокл бўлса, трагедияга кеча — тантаналарда ҳазил-мутойиба ва масхара тариқасида ижро этиладиган ҳар хил куйларни қўшади. Бу аввалги трагедиянависларда камдан-кам учрайдиган воқеа эди.
Кейин буларга сатира яратганлар келиб қўшилди. Сатира ҳам ямб рубоиётларидандир. Сўнг сатира ҳазил мутойибасиз ишлатиладиган бўлди…
Менимча, унинг рубоиёт — тетраматрлари — вазнлари қисқа бўлиб, унинг ҳар бир байтида тўртта асоси бўлади. Ҳар бир мисрада нккита асос бор. Бордию рубоийларда вазн тўрт марта орттирилади, деган гап учраб қолса, бу таржима бўлган гапга унчалик эътибор берманглар, тўғри таржимада, аксинча, бунга ҳеч қандай) зидлик бўлмайди. Бу нақл ўша рубоиётларнинг қадимийлигини ва сотуриқо деб аталган рақс ўшанга нисбат берилганини кўрсатади. Шеърларнинг қади-мийси энг қисқа ва энг кам учрайдиган бўлади. Шеър қачон энг енгил бўлса, у рақсда иш беради. Аристотель айтган:
— Шеърнинг бу навини сатира деб аталганининг сабаби шуки, сотуриқо деб аталган рақсга бу вазнда айтиладиган шеър тасодифан мос келиб қолган… Шу билан у куйга солинган. Байт бўлакларининг ҳар бир бўлаги маълум оҳангга мос вазн билан чегараланган…
Комедня нимаики ёмон деб тан олинса, уни қоралайвермайди балки бузуқликка олиб борадиган ёмонлик турларини қоралайди. Бундан кузатилган мақсад ундай ҳолатни истеҳзо қилиш ва менсимасликдир. Ко-медия ана шу истеҳзо турига киради… Сен буни масхара қилиб куладиган одам юзида юз берган ўагаришларда кўришинг мумкин.
Шунда, у қуйидаги уч турли истехзоларнинг тўпланишидан шаклу шамойилини ўзгартиради: биринчиси, қабоҳат бўлиб, унинг қандайлигини кўрсатиш учун ижро этаётган одам ўзининг табиий юз кўринишлари-ни бемаъни тусга солиб ўзгартиради, иккинчиси, на-кад — бебахт бўлиб, бу билан одамлар орасида шалвираб ва лоқайдлигини билдирмай, бу хусусиятларини яшириб юрган шахслар башарасидан пардаларни очиб ташлаш ва уларнинг ўясарликларини фога этиш мақсад қилиб қўйилади. Шунинг учун накадни ижро этувчи санъаткордан юзида истеҳзо юзага келтириш аломатларини бажаролиш тақозо қилинади.
Учинчиси эса хилв — бўшлик бўлиб, у ғам-қайғудан бўш ва боқибеғам бўлиб, ғазабдагига ўхшамайди, чунки ғазаб қайғули ва ҳақоратланган бўлиб кўринадиган юз тусларини ўзида бирлаштирган афт-ангор саналади. Истеҳзони ижро этаётган кишининг юз кў-риниши ҳаётдан мамнун киши кўринишини ифодала-ши керак. У қайғусиз хурсанд ва ўз қайғусини яширган ёки азият чеккан қилиб кўрсатилади.
Энди комедияга келганимизда унинг қачон пайдо бўлгани номаълум бўлиб, ҳатто унинг тарихи ҳам ва яратилиш кайфиятлари ҳам унутилди. Усус подшоҳи комедиядан фойдаланишни тақиқлаб, уни қўймас-ликка фармон берганидан сўнг яна қайта қўйишга рухсат берилгач, куйловчилар чинакам шеърий қонун-қоидага риоя қилишмаган, ўзлари ихтиро қилган нарсалардан фойдаланишга уринганлар… Улар тасодифан шеърни оладиларда, унга ашула ва ритм қўшадилар. Баъзи кўринишларда топган шеърларидаги қадимги вазнли сўзларни қисқартирадилар. Буни ижро этиш санъатига ёрдам бўлсин деган андишада амалга оширганлар. Улар ўз даврида комедия ҳақида мавжуд бўлган билимларни суриштиришга уринмаганлар ҳам. Ўз давридаги билимни ўрганишга киришмаганидан ке-йин, комедия борасидаги илгариги тадқиқотлар олдида улар қандай аҳволда бўларди дейсиз?!

БАЙТЛАР МИҚДОРИНИНГ ҒАРАЗЛАР БИЛАН МУНОСАБАТИ, ХУСУСАН, ТРАГЕДИЯ ҲАҚИДА, ТРАГЕДИЯ БЎЛИМЛАРИ БАЁНИ

Эпос қофияли яратилади, кўпинча узун арузларда шаклланади. Юнонларда бир ўлка билан иккин-чи ўлка ўртасида жанг бўлиб, бир қавм иккинчиси юртини эгаллаб олса, улар қадимги қисқа вазнларда шеър айтишни ўзларига эп кўрмай, унинг ўрнига узун ва чўзиқ шеър айтиб жавоб қилганлар. Шу билан улар эпос ва масалларни анчагина кенгайтирганлар. Шу сабабдан улар ямб вазнини танламадилар, чунки бу вазн ундай фикрни ифодалашга уларча қисқалик қилган, ҳатто қисқа бўлганлиги учун ямб вазнидан воз кечганлар.
Эпопея вазнига келсак, у ҳам ўша қисқа вазн саналади, ўн олти бўғинли туроқдан иборат. Буни кўп-роқ трагедияга ўхшатганлар ва узунлигини яна орттирганлар. Бу ҳам шеър навларининг бир тури бўлиб, унда жуда ҳам гўзал ва камёб, беназир ва хуштаъб, кўнгилочар қувноқ ва нафис фикрлар зикр қилинади. Бунда диалог ва насиҳатлар ишлатилган бўлса ҳам ажаб эмас. Бу содда ва енгил вазндан иборатдир. Унинг ритми содда тузилган бўлиши керак. Шундай бўлса. у мураккаб ритмдан ҳам таъсирлироқ бўлади. Ҳар бир жўн ва содда вазнинг талаффузи учун ўзига хос маълум бир муддати ҳам бор. Уларнинг ҳар би-рининг ўзига хос мазмуни бўлгани учун, ўз навбати-да, уларнинг ўзига хос муддати ҳам бўлади.
Бу икки вазндан бошқасига келсак, баъзан бу вазндаги асар воқеасининг узунлигини бир кеча-кундузга етказиш ҳоллари ҳам учраб қолади. Шунга қарамай, эпопеянинг вазн миқдори ҳеч чегараланган эмас, шунинг учун бўлса керак, у орта-орта, ниҳоят, орттириб бўлмайдиган даражага етиб қолган. Шу сабабли вазнлар орасида ҳажм борасида номутаносиблик юзага келган.
Аристотель айтади: агар эпопеянинг вазни орттирилган бўлса, бу орттиришлар кейинги даврда пайдо бўлган. Трагедиялар эса, қадимдаёқ ўша юқорида айтиб ўтганимиздай эди…
Эпопея ва трагедиянинг баъзи бир қисмлари уларнинг ҳар иккаласи учун ҳам умумий, баъзилари эса фақат трагедияга хос бўлган. Шуниси ҳам борки, трагедияга яроқли ҳар қандай нарса ҳам эпопеяга мос тушавермаган.
Гексаметр — олтиликлар ва комедиялар хусусидаги гапни кейинга қолдирамиз. Зеро трагедия ва у орқали тақлид қилинадиган фазилатлар ҳақида гапириш ҳажв ва истеҳзолардан муҳимдир.
Энди трагедияга таъриф берайлик. Трагедия бу афзаллиги мукаммал бўлган юқори даражали муайян бир ҳодисага тақлид қилишдир. Бу тақлид ўта муло-йим сўз ва шеър билан ифодаланган бўлиши керак. Бу сўз бўлаклари ўзининг оралиғи билангина ажралиб турмайди. У бўлакларга малака жиҳатидан таъсир этган бўлмай, балки хатти-ҳаракат ва феъл-атвор жиҳатидан таъсир қилади. Бу ўринда тақлид киши руҳини раҳм-шафқат ё хавфдан чўчитишга олиб борадиган ҳаракатни бажаради.
Бу таъриф трагедиянинг вазифасини аниқ тавсифлаб беради. Кўринадики, трагедияда барча кўтаринки фазилатлар вазнли, таъсирчан сўзлар билан ифода этилади. Бу одамлар руҳи майлини назокатли ва эҳтиёт-кор қилиб тарбия этади. Унинг тақлидлари ҳаракатларга қаратилган бўлади… Юнонларда трагедия хулқ-атворларни ритм билан мукаммал қилишни мақсад қилиб олган ва куйни ниҳоясига етказиш учун нағма билан ҳамоҳанг қилинган. Шу сабабдан трагедиянинг ўша вазн навларига қараб қўшимча ритмлар ишлан-ган. Юнонлар трагедиянинг яратиш жараёнида содир бўлган бир қанча бошқа ишларни бажариш ва ижро этиш масалалари устида ҳам ишлаб, тақлидни тўла-тўкис ниҳоясига етказганлар.
Трагедия бўлакларида энг авзал образли қилиб айтилган сўз маъноларидан кўзланган мақсад асосий саналади. Кейин ўша маънога куй ва сўз ишланади.

Мана шу куй ва сўз йигиндиси билан тақлид қилина-ди. Сўз — вазнли жумладир, куй эса, шеър ёзиш учун пайдо бўладиган ва маънога боғлиқ бўлган кайфият кучидир…
Куй қандайдир бир таъсирли ҳаракатдан дарак беради. У ўзига хос маъноси бўлган ҳаракатга ўхша-тилади… Худди шунингдек, куй бўлаклари гоҳ у ҳолатга, гоҳ бу ҳолатга мос келаверади. Одамлар наздида бу куйлар билан янги ишлар содир бўлади, улар худди ўша хулқ эгаси мажбуран қандай қилиб шу ҳолга тушган бўлса, булар ҳам ўшандай кўринишда куйлайдилар, ўшандай ҳолатга тушиб ашула айтади-лар. Ўша ҳаракат унда муайян тушунчани пайдо қилади. Шунинг учун фалънчи худди ўша ҳолат ўзида содир бўлган кишидай таъсирланиб куйлайди, ё бўл-маса худди ўша ҳолга тушадиган одамдай кулади, дейишади.
Шеър айтувчи икки хил бўлади, бири ўз табиатидан келиб чиқиб ғазаб ёки мулойимлик билан гапира-ди… Бошқа бири эса ўзидагн ишончни кўрсатади, чунончи, таҳқиқли — чин ё бўлмаса гумон, шубҳага ишора қилувчи жумлаларни айтади. Ижро этишда булардан ўзгача кўриниш бўлмайди. Ижрочи таъбири билан ифодаланаётган эпос сўзлари шу йўсиндаги тақлид билан кўрсатилади. Бунда ҳар бнр ижрочи ўзининг ҳақиқий тушунчасини чинакам ижро этаётганлардек ҳаракат қилади.
Мабодо ижрочи уни ҳазил тариқасида ижро эта-ётган бўлса ҳам, у буни ростдан ҳам жиддий, худди шундай эканлигини юзага чиқариши лозим… У нарсани кўрсатганда тушунарли, маъқул бўлган мазмунни ҳаётда учрайдиган оддий бир хабар тарзида намойиш қилмаслиги керак, балки уни ифодалаб кўрсатаётган одам бу аҳволни жуда теран тушунган ва у воқеадан ўта хабардор бўлиши ва унинг оқибати нималарга олиб боришини ёрқин ифодалаши керак,
…Трагедия амалга оширадиган энг улуғ ишлар шундан иборатки, у ҳам бўлса трагедия фақат одамларнинг ўзларига тақлид қилиш учунгина эмас, балки уларнинг характерлари, ҳаракатлари ҳаёт тарзлари ва бахт-саодатларига тақлид қилишдан иборатдир. Бу ўринда сўз кўпроқ ахлоққа қараганда ҳаракатлар ҳақида боради. Вордию ахлоқни гапиришганда ҳам, аслида яхши ҳаракатларни айтмокчи бўлишган. Шунинг учун трагедия қисмларида ахлоқ эмас, балки характерларни ўз ичига қамраб олган ҳаракатлар ҳам эслатилган. Ахлоқ эса ташқаридан кўринадиган нар-саларни ўзида қамраб олган.
Чунки «ахлоқ» дейилган сўзнинг ўзида феъллар қамраб олинмайди, юнонлар ўз трагедияларида феълларни зарурий равишда гапирганлар. Лекин ахлоқни эса унда ғайризарурий равишда гапирганлар. Улар трагедияларида, кўпинча, уларнинг янгиларида шундай қилганлар. Лекии улар бу орада феълларнигина зикр қилганлар. Лекин у билан ахлоқни ўйламаганлар. Шуниси ҳам борки, ҳар бир киши ҳам хулқни фазилат эканлигини сезавермайди, балки у феъллар-нинг фазилатлигини тушунади. Фазилатлар ҳақида ёзган кўп муаллиф ва шоирлар ахлоқ ҳақида битмаганлар, балки биз айтгандай баён қилганлар. Агар эпос, характер ва алоқа-муомалалар ва бошқа нарса-ларни намойиш қилиш ё ифодалаш керак бўлса, у ҳолда илгарилари бу нареаларни трагедияда жамлаганлар. Бордию трагедияда қамрашга олдин айтганларимизнинг қурби етмаган бўлса ва орқада қолиб ниҳоят, булар муаллими аввал — Аристотель замонида бўлган ҳолатга тушган. Аристотелдан кейингилар бўл-са ҳақиқатдан ҳам трагедия билан бош қотирмаганлар, трагедик асар ёзмаганлар. Валки улар ўша нарсаларнинг қандайдир бир таркиби — синтези бўлиб, ҳў ўша комил трагедия кўринишига келтиролмаганлар. Буларнинг ҳаммаси қадимда ёзилган трагедияларда бажо келтирилган бўлиб, унда воқеий эпослар ва трагедия шуғулланадиган бошқа қандай нарса бўлса, ҳаммаси бўлган. Улар киши руҳига жуда кучли таъсир кўрсатар эди, ҳатто унда мусибатга учраганлар сабр этган, қайғудорлар эса тасалли топган.
Эпос бўлаклари икки хил бўлади: биринчиси иштимол — ривожланиш бўлиб, бу қарама-қаршиликлар-нинг ўзгаришидир. Бу эса бизнинг давримизда «мусобақа»— қарама-қарши қўйиш деб аталаётган нарсага яқин, лекин бу нарса юнон трагедияларида тадрижий равишда, аста-секин гўзал бўлмаган ҳолатдан гўзал ҳолатга кўчишда ишлатилади. Шунда ёмон ҳолатни ёмонлаш билан яхши ҳолатга айлантирилади.
Иккинчи бўлаги далола (маъно) бўлиб, ўз муқо-билидагини ёмонлаш ҳисобига гўзал ҳолдагини яхшилаш — мақташни ўз олдига мақсад қилиб олади.
Қадимги юнон шоирлари бу ишда вазн ва куйга зўр бўлганлар. Кейинги шоирлар эса вазн ва куй ижод қилишда улардан ҳам кучлироқ бўлганлар. Бунда уларнинг кучлилиги эпоснинг иккала турида ҳам образли фикр юритишда, ўйлаб иш қилишда бўлган. Бунда энг биринчи ва асосий нарса эпосдир. Ундан кейин ўша эпосдаги характерлар орқали яхшилангунга ва бунга қаноат ҳосил қилингунга қадар ҳаётга яқин бўлиб тушади. Чунки тақлид кишига хурсандчилик бахш этади. Бунга далил шуки, сен қандайдир бир одамни кўриб, ундан хурсанд бўлмайсан, санамга ибодат қилувчи ҳам ўзи ўрганган санамини кўриб, ундан севин-майди, гарчи у санъат ва зийнатда етук суратда иш-ланган бўлса ҳам, буларда сен худди бир нарсага ўхшатилиб, тақлид қилиниб чизилган расмга тикилиб хурсанд бўлганингдай севинмайсан. Бу борада кўплаб масал ва ҳикоялар тўқилган.
Бу бўлакларнииг учинчисида раъй — фикр юритиш келади. Чунки образли қилиб фикр юритиш характерлардан энг узоғи саналади. Чунки образ билан фикрлаш киши руҳини маълум ҳолатда тутиб туришга, уни туширмаслигига қобил нарса. Бу эса инсон кўп ишларни қилиш учун интилганига ўхшайди. Юнонлар-да шеърий йўл билан фикр ифодалаш мақтозга сазовор бўлар экан, у ҳолда улар ўз фикрларини шеърий тақлид билан ифодалашга қодирдирлар. Бу шеър эса мавжуд бўладиган нарсанинг энг яхшисига мос келадиган сўздир. Ва ниҳоят, аввалгилар одамлардаги руҳий тушунчаларни образли қилиб яратилган шеърий йўл билан аниқлаганлар. Вундан кейин хитоба санъати— риторика келиб чиққан, шу билан улар одамларни ўз тушунчаларига ишонтиришга интилганлар. Шеърий тақлид ва хитоба — иккаласи ҳам сўз — иборага тааллуқлидир. Раъй — фикрдаги сўз билан характер, хулқдаги сўз бир-биридан фарқ қилади. Уларнинг бири иро-дани қўзгайди, бошқаси эса бир нарсанинг мавжуд ва мавжуд эмаслиги ҳақидаги фикрни қўзғайди, уни исташи ё бўлмаса, ундан четланишидан қатъи назар шундай қилади. Ундан кейин унда бир нарсанинг бор ё йўқлигидан қатъи назар сўз характер ва хулққа тааллуқли бўлмайди, балки агар оддий бир ишда бирор тушунча эсланилса, унда муаллиф бирор нарсага чақирган бўлади ё бўлмаса ундан чекинишга даъват қилган бўлади. Лекин раъй фақат нарсанинг мавжуд-лиги ё мавжуд эмаслиги, ё шунга ўхшашлиги хақида бўлган тушунчасини ойдинлаштиради.
Тўртинчисига келсак, у муқобала — қарама-қарши ҳолда бўлишдир. Бунда ҳар бир мақсад ўзининг маъ-лум вазни билан ифодаланади. Бу вазн эса унга муносиб келади. Бу вазнга оид ўзгаришлар бўлса, унга тўғри келади…
Тўртинчидан кейин таҳлил — куйга солиш келади. Бу ҳамма нарсанинг энг улкани ва киши рухига жуда қаттиқ таъсир этади…
Санъаткорлик эса шеъриятнинг энг олий даражасидир. Чунки санъаткорлик шундай нарсаки, у трагедияни безашга (декорациясига) хизмат қиладиган асбобларнинг фойдасидан иборатдир. Ундан трагедия манфаат топади. Ундан кейин унга шеър қўл келади.
Чунки санъаткорлик шундайки, унинг ёрдами би-лан яхшиланадиган асбобларга унинг фойдаси тегади ва бу ўринда у бу ишга қўл келади… Шеър бўлса.
Шуни билгинки, образли фикр қилпш аслида «Ал-Хитоба»дан олинган, чунки у хитобада тасдиққа хизмат қилиши ва унга бўйсуниши керак. Кейин ундаги хизмат қилиш аслида у шеър бўлгани ва айниқса трагедия бўлгани учунгина шундай, холос, йўқса ундай бўлмайди хам.

Абдусодиқ  Ирисов таржимаси

Abu Ali Ibn Sino ilm taraqqiyotiga katta hissa qo’shgan, O’rta Osiyo tuprog’idan yetishib chiqqan buyuk allomalarimizdan biri hisoblanadi. Buyuk allomaning fanlar olamida tajriba o’tkazmagan va qalam tebratmagan sohasi yo’q desa ham bo’ladi, ayniqsa tibbiyot xazinasiga qo’shgan ulkan hissasi bebahodir. Ibn Sino ko’p qirrali ilm sohibi bo’lgan buyuk siymodir. Tibbiyot olamida Ibn Sinoning tabarruk nomi Gippokrat va Galen kabi buyuk allomalar bilan bir qatorda turadi.

ABU ALI IBN SINO HAYOTI VA FAOLIYATI

---

Abu Ali Ibn Sino ilm taraqqiyotiga katta hissa qo’shgan, O’rta Osiyo tuprog’idan yetishib chiqqan buyuk allomalarimizdan biri hisoblanadi. Buyuk allomaning fanlar olamida tajriba o’tkazmagan va qalam tebratmagan sohasi yo’q desa ham bo’ladi, ayniqsa tibbiyot xazinasiga qo’shgan ulkan hissasi bebahodir. Ibn Sino ko’p qirrali ilm sohibi bo’lgan buyuk siymodir. Tibbiyot olamida Ibn Sinoning tabarruk nomi Gippokrat va Galen kabi buyuk allomalar bilan bir qatorda turadi.

Ibn Sinoning otasi Abdulloh katta boy bo’lib, o’sha davrda podshoxga solik teradigan vazirlardan bo’lgan. Somoniylar davrida Afshona katta shaharlar sirasiga kirgan va shahar ichida qal’a ham bo’lgan. Soliq yig’ish uchun uning otasi Abdulloh Buxoroga kelgan.
Tabobat ilmining sultoni bo’lmish Ibn Sino Buxoro yaqinidagi Afshona qishlog’ida tug’ilgan, 5 yoshgacha Ibn Sino Afshona qishlog’ida yashagan. Keyin Ibn Sino oilasi bilan birgalikda Buxoroga ko’chib kelgan.

Buyuk alloma tib ilmida juda tez kamol topa boshlaydi. Ibn Sino 17 yoshidayoq Buxoro xalki orasida moxir tabib sifatida tanildi. O’sha kezlarda Somoniylar davlatining hukmdori Nux ibn Mansur kasal bo’lib, saroy tabiblari uni davolashdan ojiz edilar. Buxoroda o’sib – ulg’aygan yangi yosh tabibning ovozasi saroyga ham yetib borgan edi, uni amirning davolash uchun saroyga taklif qiladilar va tabibning nazoratida davolangan bemor tez fursatda oyoqqa turadi. Buning evaziga Ibn Sino saroy kutubxonasidan foydalanish imkoniyatiga ega bo’ladi. Bu kutubxona o’sha vaqtda butun O’rta va Yaqin Sharqdagi eng katta va boy kutubxonalardan sanalardi.

Kecha – kunduz tinmay mutoala qilish natijasida Ibn Sino o’z bilim doirasini mislsiz darajada kengaytiradi. U o’z davridagi yirik olimlardan biri hisoblangan Abu Rayhon Beruniy (973 – 1048) bilan ilmiy munozaralar o’tkazadi. 999 – yillarda Qoraxoniylar Buxoroni zabt etadilar, Somoniylar davlati inqirozga uchraydi. Bu esa Ibn Sinoning Buxoroda tinch va xotirjamlikda ilmiy ishlarni davom ettirish uchun imkoniyat bo’lmaydi, buning ustiga 1002 yil Ibn Sinoning otasi Abdulloh vafot etadi. Oqibatda buyuk alloma o’z tug’ilib o’sgan yurti Buxoroni tark etib, Xorazm (Urganch) ga ketadi.

Xorazm O’rta Osiyoning qadimiy boy va madaniy viloyatlaridan biri bo’lib, u yerda XI asrning boshlarida ilmiy hayot ancha rivojlangan edi. Gaznaviylar hukmdori Sulton Maxmud (998 – 1030 y) Xorazm yerlarini o’z davlatiga qo’shib olishga harakat qiladi. Unga tobe bo’lishni istamagan Ibn Sino taxminan 1010 – 1011 yillarda Xorazmdan maxfiy ravishda chiqib, Xurosan tomon yo’l oladi va Kaspiy dengizining Sharqi – janubida joylashgan Gurgon amirligiga yetib keladi. Bu yerda u Abu Ubayd Jurjoniy bilan tanishadi. Shu kundan boshlab bu yigit Ibn Sinoga eng yaqin va sodiq shogirdi bo’lib qoladi.

Ko’p o’tmay Ibn Sino Gurgonda o’zining ilmiy ishlarini va tabiblik faoliyatini davom ettira boshlaydi. U 17 yoshida tabobatga oid mashhur asari «Kitob al – qonun fit — tib» («Tib qonunlari») ning birinchi kitobini yozishga kirishadi.

1014 yil Ibn Sino Gurgonni ham tark etadi va bir qancha muddat Ray va Kazvin shaharlarida turgandan keyin Hamadonga keladi va Buvayxiylar hukmdori Shams ad-davla (997 – 1021) xizmatiga kiradi. Oldin saroy tabibi bo’lib ishlaydi, so’ngra vazirlik mansabigacha ko’tariladi. Davlat ishlari bilan band bo’lishiga qaramay, ilmiy ishlarni davom ettiradi va qator asarlar yaratadi, o’zining mashhur falsafiy entsiklopediyasi «Kitob ash – shifo» ni ham shu yerda yozishga kirishadi.

1023 yili Isfaxonga ko’chadi va «Kitob ash – shifo»ning qolgan qismlarini yozishda davom etadi. Boshqa bir qancha asarlar bilan bir qatorda fors tilidagi falsafiy kitobi «Donishnoma» ni tasnif etadi.

Jurjoniyning yozishicha, Ibn Sino jismoniy jihatdan ham juda baquvvat kishi bo’lgan, biroq, shaharma – shahar darbadarlikda yurish, kechalari uxlamasdan uzluksiz ishlash va bir necha bor ta’qib ostiga olinib, hatto hibsga yotishlar olimning salomatligiga ta’sir etmay qolmadi. U kulanj (kolit) kasalligiga chalinib qolgan edi. Kasallik zuraygach, uni tutqanoq ham tutadigan bo’ladi, oqibatda shu darddan u 428 hijriy yilining ramazon oyida (1037 yilning iyunida) 57 yoshida Hamadonda vafot etadi. Uning qabri hozirgacha Eron davlatining Hamadon shahrida saqlanib kelinmokda.

Ibn Sino haqiqiy entsiklopedist olim sifatida o’z davridagi fanlarning deyarli hammasi bilan muvaffaqiyatli ravishda shug’ullangan va ularga oid ilmiy asarlar yaratgan. Turli manbalarda uning 450 dan ortiq asarlari qayd etilgan bo’lsa ham, zamonlar o’tishi bilan ularning ko’pi yo’qolib ketgan va bizgacha faqat 242 tasi yetib kelgan. Shu 242 asardan 80 tasi falsafa, ilohiyot va tasavvufga tegishli, 43 tasi tabobatga oid, 19 tasi mantiqqa, 26 tasi psixologiyaga, 13 tasi botanika ilmiga, 7 tasi astrologiyaga, 1 tasi matematikaga, 1 tasi musiqaga, 2 tasi kimyoga, 9 tasi etikaga, 4 tasi adabiyotga va 8 tasi boshqa olimlar bilan bo’lgan ilmiy yozishmalarga bag’ishlangan.

«Tib qonunlari» kitobining asl arabcha matni birinchi marta 1593 yili Rimda, keyinchalik u hozirgi Koxira (1873,1877,1879), Texron (1889), Laknav (1906) va Loxur (1906) shaharlarida chop etildi. Ispaniyaning Toleda shahrida 1130 yili tarjimonlar kollegiyasi tashkil qilinadi va Kremonalik Gevard (1114 – 1187 y) «Tib qonunlari» ni arab tilidan lotin tiliga tarjima qilishga kirishadi. Shundan boshlab «Tib qonunlari» kitobi Yevropa vrachlari qo’lidagi asosiy qo’llanmaga aylanadi va universitetlarda meditsina fani shu asar buyicha o’qitilgan.

O’zbekiston sharqshunoslari «Tib qonunlari» ning besh kitobini arabchadan o’zbek va rus tillarida tarjima qildilar va ularni 1954 –1961 yillar mobaynida Toshkentda shifokorlar bilan hamkorlikda nashr etdilar. Umuman, «Tib qonunlari» besh kitobdan iborat va ular quyidagilar:

Birinchi kitob – tabobatning nazariy asoslari hamda amaliy tabobatning umumiy masalalari haqida ma’lumot beradi. Tabobat ilmining ta’rifi, uning vazifalari, xilt va mizoj haqidagi ta’limot bayon qilinadi. Keyin odam tanasining «oddiy» a’zolari – suyak, tog’ay, asab, arteriya, vena, pay, mo’shaklar haqida qisqa anatomik ocherk keltiriladi. Kasalliklarning kelib chiqish sabablari, ko’rinishlari, turkumlari hamda ularni davolashning umumiy usullari keltiriladi. Ovqatlanish, hayot tarzi va hayotning hamma bosqichlarida sog’liqni saqlash haqidagi ta’limot batafsil bayon qilinadi.

Ikkinchi kitob – o’sha davr tabobatida qo’llanilgan dori – darmonlar haqida zaruriy ma’lumotlar bayon qilingan mukammal majmuadir. Unda o’simlik, hayvon va ma’danlardan olinadigan 800 dan ortiq dori – darmon ta’rifi, ularning davolik xususiyatlari va qo’llanish usullari bayon qilingan. Muallif O’rta Osiyo va Yaqin Sharq hamda O’rta Sharq mamlakatlaridan chiqadigan – dori – darmonlardan tashqari Hindiston, Xitoy, Yunoniston, Afrika, O’rta yer dengizi orollari va boshqa joylardan keltiriladigan ko’plab dorivor moddalarni ham ko’rsatib o’tadi.

Uchinchi kitob – Inson tanasining boshidan tovonigacha bo’lgan a’zolarida yuz beradigan «Xususiy» yoki «Mahalliy» kasalliklar haqida ma’lumot beradi. Ya’ni, bu kitob xususiy patologiya va terapiyaga bag’ishlangan. Unda bosh, miya, ko’z, kulok, burun, ogiz bo’shlig’i, til, tish, milk, lab, tomoq, o’pka, yurak, qizilo’ngach, oshqozon kasalliklari, so’ngra jigar, o’t pufagi, ichak, buyrak, qovuq, jinsiy a’zolar kasalliklari haqidagi ma’lumotlar keltirilgan.

To’rtinchi kitob – inson a’zolarining birortasi xos bo’lmagan «umumiy» kasalliklarga bag’ishlangan. Masalan, turli isitmalar (buxronlar), shishlar, toshmalar, yara – chaqalar, kuyish, suyak sinishi va chiqishi, turli jarohatlar kiritilgan. Shuningdek mazkur asarda o’ta yuqumli kasalliklar: chechak, qizamiq, moxov, vabo va quturish haqida so’z boradi. Toksikologiyaning ham asosiy masalalari bayon qilinadi. Kitobning maxsus bo’limi inson husni va chiroyini saqlashga va pardoz – andoz vositalariga bag’ishlangan sochni to’kilishdan saqlaydigan, haddan tashqari semirib ketish yoki ozib ketishning oldini oladigan vositalar haqida so’z yuritilgan.

Beshinchi kitob — farmakopiya bo’lib, unda murakkab tartibli dori – darmonlarni tayyorlash va ulardan foydalanish usullari bayon qilingan. Kitobning 1-qismida turli taryoklar (ziddi – zaxarlar), ma’junlar, xabdori, kulchadori, elaki dori, sharbatlar, qaynatma, sharob, malham va boshqalar tavsifi berilsa, 2- qismida muayyan a’zolar – bosh, ko’z, kulok, tish, tomoq, ko’krak qafasi va qorin bo’shlig’i a’zolari, bo’g’imlar va teri kasalliklarini davolash uchun ishlatiladigan dori darmonlar keltiriladi.

Xulosa qilib aytganda, Abu Ali ibn Sinoning eng mashhur va ulug’vor kitoblaridan biri «Kitob al –qonun fit-tib» hisoblanadi. Bu asar o’z zamonasidagi tabobat ilmlarining mufassal qomusi sifatida inson sog’lig’i va kasalliklarga oid bo’lgan barcha muammolarni mantiqi tartibda to’la mujassam etgan. Buyuk olimning qilgan xizmatlarini, jahonning ilm ahli e’zozlaydi.

Buyuk bobokalonimiz Abu Ali Ibn Sino sharafiga mashhur shved botanigi Karl Linney (1707-1778) tropik mamlakatlarda dengiz suvida ham o’suvchi va doimo yashil holda qoladigan daraxt nomini Avitsennia deb atagan. Shuningdek, 1956 yil yurtimizda topilgan yangi mineral ham ulug’ ajdodimiz sharafiga Avitsennit deb nomlangan.

Abu Ali Ibn Sino
SHE’R SAN’ATI

---

SHE’RDAGI UMUMIY G’ARAZ TURLARI VA TAQLIDLAR HAQIDA
SHE’RNING DASTLAB PAYDO BO’LISH KAYFIYFTI VA ShE’R TURLARI HAQIDA
BAYTLAR MIQDORINING G’ARAZLAR BILAN MUNOSABATI

Eng avvalo biz shularni aytmoqchimiz: She’r odatda obrazli so’zlarday iborat bo’lib, u bir-biriga teng hamda vaznli gaplardan tuziladi. Arablarda esa she’r qofiyali, bundan she’rlarda ma’lum hisobda ritm bo’lishi tushuniladi. Bir-biriga teng bo’lishning ma’nosiga kelsak, bunda undagi har bir gapning ritmli qismlardan tuzilganligi tushuniladi.

SHE’R HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA, SHE’RIY FORMA HAMDA YUNON ShE’R NAVLARI HAQIDA

Eng avvalo biz shularni aytmoqchimiz: She’r odatda obrazli so’zlardan iborat bo’lib, u bir-biriga teng hamda vaznli gaplardan tuziladi. Arablarda esa she’r qofiyali, bunda she’rlarda ma’lum hisobda ritm bo’lishi tushuniladi. Bir-biriga teng bo’lishning ma’nosiga kelsak, bunda undagi har bir gapning ritmli qismlardan tuzilganligi tushuniladi.

Odatda bunda so’zning avvalgi ritmi bilan keyingi ritmining vaqtlari bir xil kelishi kerak.

She’rning qofiyali bo’lishi ma’nosiga kelganda shuni aytish kerakki, har bir qofiyadosh so’zlarning oxiri bir xil harf — tovushlar bilan tugallanishi kerak. Shuning uchun mantiqshunos nazari aslida she’rning xususiyatiga qaratilishi kerak emas, bordiyu unga qaratiladigan taqdirda ham, u faqat she’rga obrazli aytilgan so’zlar bo’lgani uchungina, faqat u shu nuqtai nazardangina qaramog’i mumkin xolos.

Ammo she’rdagi vazn nuqtai nazaridan qarashga kelganimizda, u holda musiqashunos vaznga musiqaviylik nazariyasi va garmoniya nuqtai nazardan qaraydi, aruzshunos esa uning bo’lak-bo’lakka ajraladiganligi va unday narsalar dunyodagi har bir xalqda qanday usulda ishlatilayotganligi nuqtai nazaridan e’tibor beradi, qofiya ilmi bilan shug’ullanuvchi — qofiyashunos esa she’rga qofiyani qanday qo’yilganligi nuqtai nazaridan qaraydi. Shuning uchun mantiqshunos she’rga uni obrazliligi jihatidangina diqqat qilmog’i kerak. Obrazli qilib aytilgan so’z kishi ruhini o’ziga bo’ysundiradigan bir holat kasb etadi. Bu shundayki, ma’lum bir ishlar kishiga ko’rinmasdan, ular haqida biror fikr yuritilmasidan va uni e’tirof etilmasdan turib, ular kishiga xush keladi, ba’zilaridan esa kishi o’zini tiyadi. Bir so’z bilan aytganda, bunday narsadan odam bezovtalanadi, lekin bu bezovtalik ongli ravishda bo’lmay, balki nafsoniy — ruhiy ta’sirlanganlik natijasida bo’ladi. Bunday holatda o’sha aytilgan so’zlar to’g’rimi yo noto’g’rimi uning uchun buning ahamiyati bo’lmaydi. Chunki asli — tabiatida rost so’z hech mahal obrazli aytilgan va yo obrazli aytilmagan so’zlarga o’xshamaydi.

Bordiyu unday so’zlarga ishoniladigan taqdirda ham uning ta’sir kuchi sezilmaydi. Bunda u narsa ikknnchi marta, hatto boshqa bir yo’sinda aytilsa ham shunday bo’ladi.

Ko’pincha she’r o’z ta’sir kuchini ko’rsatib, kishini bezovta qilolgan taqdirda ham, biroq she’r bu ta’siri bilan odamda hali ishonch hosil qilolmaydi. Ba’zida she’rda aytilganlarning yolg’ondan iboratliligi ochiq-oydin sezilib turadi. Agar muhokot — taqlid ikki narsa o’rtasida bo’lib qolguday bo’lsa, garchi u yolg’on bo’lsa ham nafs harakatga keladi. Shuning uchun bir narsashgag tavsifi nafsni harakatga keltiradigan narsa xususida bo’lsa, bunga ajablanish kerak ham emas, chunki u to’g’ri bo’lgan bo’ladi, hatto shun-day bo’lishi zarur ham tuyuladi. Shunisi ham borki, odamlar tasdiq — ishonchga qaraganda ham, o’z tabiati bo’yicha, obrazli fikr qilishga moyilroq bo’lishadi. Odamlarning ko’pchiligi mabodo tasdiqni eshitib qolguday bo’lsa, uni yomonlaydilar va hatto uni rad etadilar. Taqlid qilishda odamni taajjubga keltiradigan bir narsa bor, lekin bu taajjub rost uchun bo’lmaydi, albatta. Chunki rostning o’zi mashhur narsa, u bamisoli hammaga mutlaq ma’lumga o’xshab ketadi, uning unchalik tarovati — qizig’i ham yo’qday tuyuladi.

Majhul sidq — noma’lum rost esa unchalik diqqatni o’ziga tortadigan hodisa ham emas. Mabodo to’g’ri so’z sal o’zgartirilsayu, odatdagiday aytilmaydigan bo’lsa va buning ustiga unga uncha-muncha narsalar qo’shilgan bo’lsa, u holda bu narsa inson ruhiga xush keladi. Balki bunday so’zlarni obrazli qilib va rost aytish ham mumkin. Ehtimol, shu bilan obrazli gaplar orqali e’tibor rost va tuyg’ular tomonga qaratilgan ham bo’ladi. Natijada, obrazli gap ham, rost ham ma’qul bo’ladi. Bunday holda obrazli gaplar taajjubga sazovor bo’ladi va undan kishi ruhi lazzatlanib, yengil tortadi. Narsa yoki hodisa aytilganga muvofiq kelguday bo’lsa, uni rost deb qabul qilinadi. Obrazli gap esa, so’z qanday aytilgan bo’lsa, o’shanday harakat qilishga qaratilgan bo’ladi. Rost esa, gap nima xususida borayotgan bo’lsa, o’shanga qaratilgan bo’ladi, ya’ni u gapning asosidagi holatning ruhi haqida fikr yuritadi.

She’r faqat odamlarni taajjubga solish uchungina aytilishi mumkin. Yana shunisi ham borki, she’r ijtimoiy burch maqsadlari uchun yoziladi. Yunon she’rlari ham xuddi shu maqsadlarni ro’yobga chiqargan. Ijtimoiy burch maqsadlari esa uch xil jinsdagi ish-larning biridan iborat: ya’ni mashvarat — maslahatlashish, kelishmovchilik va qarama-qarshilikdir. She’rdagi xitoba — ritorika shu maqsadlarni amalga oshirish uchun qatnashadi. Biroq shunisi ham borki, xitoba tasdiq — to’g’rini qo’llaydi, she’r esa obrazli fikrlashni ishga tushiradi. Ehtimol tutilgan rost cheklangan va chegaralangan bo’ladi. Ularni navlarga bo’lib, o’z joylariga joylashtirish mumkin.

Ammo obrazli gaplar va taqlidlar cheklanmaydi ham, ularning chegarasi ham bo’lmaydi. Nimaiki cheklangan bo’lsa u yo mashhur bo’ladi, yo bo’lmasa u yaqin — tanish bo’ladi. Bunda mashhur ham, tanish ham she’rda tahsinga sazovor bo’lmaydi, tahsinga faqat badiiylik va ijodiylik sazovor bo’ladi, xolos.

Odatda xayol surilib obrazli qilib aytilgan gaplar ko’p narsalarni bajaradi, ulardan bir xillari so’zlarning aytilgan vaqti va bu vaqtning muddati bilan aloqador bo’ladi. Vaqtning muddati esa vazn deganidir. Boshqalari esa so’zlar musiqasi, ohangidan eshitilgan tovushlar bilan, undan boshqalari esa mavhum tushunchalar bilan bog’liq, yana boshqalari esa o’sha eshitilgan tovushlar va tushunchalar o’rtasida aylanib yuradi…

…Taajjubli bo’lishining boisi shuki, aytilgan so’z —- mulohazalarda hiyla — usul ishlatilmagan bo’ladi, xatto fasih so’zining o’zi ham hech qanday sun’iylik ishlatnlmay talaffuz qilinsa go’zal chiqadi.

Yo bo’lmasa hech qanday sun’iylik ishlatilmasa, shu so’zning ma’nosi taajjubli holda g’arib ko’rinadi. Ma’noda bo’lgan odatdan tang qari hayratlanish o’sha taqlid va obrazli fikr qilishdan, undan yuzaga keladigan taajjublanish esa ma’noda qo’l kelgan hiyla — usuldan kelib chiqadi. Bu esa yo jumlada mavjud bo’lgan jo’n — soddalik va yo undagi murakkablilik natijasi o’laroq sodir bo’ladi. Lafzda qo’llaniladigan ustaliklar saj’da, vazn o’xshashliklarida, so’zlarni nafis qilib tizishda, tarsi’, uning ma’no-lari o’zgarish kabilarda va «al-Xitoba»da aytilgan holatlar orqali yuz beradi. Bu yerda bo’ladigan barcha hiyla usullar so’z bo’laklarining o’zaro munosabati, ularning bir-biriga bo’lgan nisbatida sodir bo’ladi. Bu nisbat yo ularning shaklan bir-biriga o’xshashligi-da, yo bir-biriga teskari — muxolif kelishligida ko’rinadi. Bir-biriga o’xshashligi esa yo to’la-to’kis bo’ladi, yo nuqson — kamchilngi bo’ladi. Bir-biriga teskarilik ham xuddi shunga o’xshab yo to’la-to’kis, yo bo’lmasa nuqsonli bo’ladi. Bularning hammasi yo lafzlarga qarab, yo unda kelgan ma’noga qarab bo’ladi. Lafz — so’zlar bo’yicha sodir bo’lsa yo so’zlarda biror narsaga ishora qilishga noqislik seziladi, yo bo’lmasa bu so’zlar biror ma’noga dalolat qilishdan mahrum bo’ladi.

Chunonchi, adavot — bo’lak va harflarni olsak, bular so’zlarning bo’g’inlari sanaladi yo bo’lmasa bu lafzlar jo’ngina bir narsaga, yo murakkab bir lafzga dalolat qiladi. Ma’noga qarab bo’ladiganlari esa yo ma’nolari jo’nligi, yo ma’nolari murakkabligi bilan bo’ladi.

Bularni birinchi qismidan boshlaymiz. Dastlab shuni aytish kerakki, birinchi qpsm bo’yncha bo’ladigan siygalarda so’z bo’ginlarining yo oldi, yo oxiri o’xshash bo’ladi. Tizim — murossa’ deb atalgan tartib xuddi mana shunday bo’ladi:

Dami ketgach kesmaydi qilich,
Tig’i bo’lmas borganda kuning.

Bu yerda adavot — chastitsalar uyqashib keladilar, ular yo shaklda bir-biriga o’xshaydilar, yo bo’lmasa bir-biriga qarama-qarshi ma’noda bo’ladilar. Masalan, arab tilidagi «min» (dan) va «ila» (ga) bir-biriga qarama-qarshi ma’noda bo’lsa, «min» (dan) va «ayn» hamda «nun»dan iborat «an» (dan) bir-biriga o’xshash shakllardagi chastitsalar sanaladi.

Ammo ikkinchi qism bo’yicha keladigan va bir-biriga shakl jihatdan to’la-to’kis o’xshash siyg’a — shakllarga kelsak, ular baytlarda takrorlanadigan so’zlar bo’lib, ular, grammatik jihatdan bir-biriga mos kelsa ham, biroq asl ma’no jihatidan teskari keladigan so’zlardir, yo bo’lmasa ma’no jihatdan to’gri kelsa ham, grammatik jihatdan bir-birlariga mos kelmaydi.

Bir-biriga noqisligi bilan o’xshash bo’lgan shakllarga kelsak, bular yo negizi bir-biriga yaqin bo’lgan so’zlar, yo bo’lmasa ham ma’no jihatdan, ham grammatik jihatdan bir-biriga yaqin bo’lgan so’zlar bo’ladi. Birinchisiga misol qilib «ayn» (buloq) va «ayn» (ko’zlar)ni keltirsak bo’ladi. Ikkinchisiga misol qilib «shaml» (guruh, birlik) bilan «shimol» (tomon)ni olsak bo’ladi, uchinchi va to’rtinchiga misol qilib «al-forih» (xushqomat, tezyurar ot) bilan «,al-horif» (o’tkir, mohir), «azim» (buyuk) bilan «alim» yoki«as-sobih» (yangi, toza) bilan «as-sobih» (suzuvchi) va yoki «as-sihod» (uyqusizlik) bilan «as-suho» (mudrash, e’tiborsizlik, kichik ayiq yulduzi)ni keltirish mumkin.

Bular so’zlarda uchraydigan hamohanglik jihatidangina bir-biriga o’xshaydi. Mana shunday o’xshashliklar so’zlarda ma’no jihatidan ham bo’lishi mumkin. Bunday holda ular bir-biriga mutarodif — sinonim bo’lgan ikki so’zdan iborat bo’ladi. Usha ikki so’zning biri boshqa so’z munosabati bilan aytilgan yoki bo’lmasa, unga o’xshash bo’lganligi jihatidan ay-tilgan va yangicha ,munosabat-la bu so’z undan boshqa-roq ma’noda iste’mol qilingan bo’lishi ham mumkin.
Chunonchi, «kavkab» (yulduz) bilan «najm» (yulduz, o’t)ni olsak, keyingisida uning «o’simlik» ma’nosi nazarda tutilgan bo’lishi va bu so’3 avvalgisiga sinonim bo’lib kelishi ham mumkin. Yo bo’lmasa o’q bilan kamonni olaylik. Ba’zan bular bilan osmon jismlari — ma’dan ham nazarda tutiladi.

Shakli bir xilu ma’nosi bir-biriga o’xshamagan so’zlarga kelsak, u holda bunday so’zlar o’zining so’zligi jihatidan biri ikkinchisidai farq qilmaydi. Bu holda u o’sha o’zi dong chiqargan ma’noda kelgan bo’ladi. Bu usulda ishlatilgan siyga — shakllarda so’z birikmasi yo ikki so’z kelsa, ularning biri muayyan bir ma’noga, ikkinchisi uning teskari ma’nosiga yoki unga o’xshash ma’noga to’g’ri keladi, bu unga munosib ham keladi, hatto unga yaqin ma’noda bo’ladi. Bu holatda u o’z aytilmoqchi bo’lingan ma’nosidan o’zgaroq ma’noda iste’mol qilingan bo’ladi. Chunonchi, «Savod» (qorong’ulik) deganda qishloqlar tushuniladi. «Bayod» (oq), «ar-Rahma», «jahannam» va shunga o’xshash so’zlar ham xuddi shunday ko’chma ma’noda ishlatiladi.

Uchinchi qism bo’yicha keladigan shakllarga kelsak, ular bir-biriga o’xshash so’zlardan iborat bo’ladi. Bu xil so’zlar yakka holda turlanadigan bo’laklardan tuzilgan bo’ladi, ulardan tartibli jumlalar yaratiladi va ular o’zlariga o’xshaganlar bilan taqqoslana-di, yo bo’lmasa ularning so’zlari sodda— jo’n bo’lgan shakllarning biridan tuzilgan bo’ladi va o’ziga o’xshagani bilan taqqoslanadi.

Bir-biriga o’xshamagan jumlalarga kelsak, ular-da ikkita murakkab jumla o’rtasidagi bo’laklar tartibi bir-biridan boshqa-boshqa yo’sinda keladi, bunda yo gap bo’laklari qatnashadi, yo bo’lmasa bo’laklar bu shpda qatnashmaydi.

To’rtinchi qism bo’yicha kelgan shakllarga kelsak, ularda butunlay bir-biriga o’xshagan shakllarda keladigan baytdagi bir ma’noli so’z turli shaklda takrorlanib ishlatiladi.

O’xshashliklari to’la bo’lmagan so’zlarga kelsak, ular alohida va bir-biriga qarama-qarshi bo’lgan hol-da, yo bo’lmasa mutanosib bo’lgan holda keladi. Vu xuddi kamon bilan nayza — o’q hamda ota bilan o’g’il ma’nolari kabi. Bular bir-birining nisbatida, mutano-siblikda bir-biriga o’xshab ketadi hamda ular iste’mol qilinish nuqtai nazaridan ham bir-biriga munosib keladi, bir-biridagi mavjud ma’noni yuzaga chiqarishda, shu bilan birga ham ismda, ham nisbiylikda ishtirok etadi. Birinchi misol: Malik — podshoh va aql, ikkinchi misol, kamon va nayza, uchinchi misol, quyosh va yomg’ir.
She’rda bularning bir-biriga o’xshash bo’lganliklari sabablari ko’rsatiladi, balki ko’rsatilmaydi ham. Bordiyu uning sabablariga ishora qilingan (ya’ni ko’rsatilgan) bo’lsa, ehtimol, u o’zicha shunday chiqib qolgandir yoki zarurat taqozosi bilan shunday bo’lgandir.
So’zlar bir-bnriga zid ma’noda keladigan bo’lsa yo ular butunlay teskari ma’noda, yo bo’lmasa shunga o’xshash bo’ladi. Bordiyu qarama-qarshi ma’noda kelishi noqis — to’la yuzaga chiqmasa, u ikki narsa o’rtasida — uning aksiga o’xshashi yo bo’lmasa shunga munosib keladigani bilan o’xshash bo’lishi kerak. Yoki ikkita aksiga o’xshashi va yo shu ikkoviga munosib bo’ladiganlarga o’xshashi lozim. Ba’zan she’rdagi zid ma’nolilik sabablari aytilgan, ba’zida uning sabablari aytilmagan, ya’ni so’zning o’zida bo’ladi.
Beshinchi qismdagilarga kelsak; ular bir-biriga o’xshash jihatidan murakkab ma’nolardan tuzilgan bo’ladi, lekin ularning boshqalari esa tartib nuqtai nazaridangina bir-birlariga o’xshab ketadilar yo ikkovining ham so’z bo’laklari bunda ishtirok etadi.
Bir-biriga teskari bo’lib keladiganlarga kelsak, ular tuzilish jihatidangina bir-biriga teskari keladi yo bo’lmasa so’z bo’laklari ishtirok etgandan keyin tartibda teskari keladi. Yo bo’lmasa bo’laklarda ishtirok etmagan holda ham teskari kelishi mumkin. Bu taqsimotga kirganlar, xuddi o’sha aytilgandek yo unday, yo bunday, bo’lmasa u bunday, bu unday bo’lganlar qatoriga kiradi. Bunda xuddi jam va ajratish-da «sen, falonchi va biz» iborasi ishlatilganidek holat sodir bo’ladi. Go’yo sen «gimora» (ichiladigan, totli suv) sanu, lekin anovi kishi bo’lsa, «zioqa» (ichib bo’lmaydigan sho’r suv) deyilganidek. Bu xuddi yashash uchun u narsa orzu etiladi-yu, lekin uning yashinidan cho’chib turiladigan narsa nima, deyilganining bayo-nida ishlatiladigan «yurajji» va «yuttaqiy» so’zlari bilan maqsad ifodalangan kabidir.

Qisqa kilib aytganda, bir qancha she’r shakllari mana shulardan iborat. Yunonlar o’zlarining muayyan bir istaklarini she’r bilan ifodalashga intilganlar. Ular har bir maqsadni alohida-alohida vazn bilan chegaralaganlar. Ana shunday she’r turlarining birini tragediya deb ataydilar. Uning go’zal va yoqimli vazni bor, u o’zida yaxshilik va yaxshi odamlar bilan insoniy fazilatlarni qamrab olgan bo’lib, unda o’shalar kuylanadi. Bu barcha tavsiflarning ustiga ustak boshliq bo’rttirilib madh etilishi nazarda tutiladi. Bu vaznlar bilan podshohlarning huzurida ana o’shalar kuylangan. Ko’pincha, asarda podshohlari ha-lok bo’lsa aza tutishganda navha tortib — o’kirib yig’lashgan va marsiya (elegiya)lariga nagmalar qo’shib kuchaytirishgan.
Yunon she’riyati navlaridan yana biri difiramba deb ataladi. Uni ham misoli tragediyaning o’zidek desa bo’ladi. Biroq uning o’ziga xos alohida xususiyati bor, u ham bo’lsa shuki, bu nav she’r muayyan bir inson yo bo’lmasa muayyan bir xalqni maqtashgagina qaratilgan bo’lmay, balki umuman odamlarni kuylaydi.
She’riyatning yana boshqa navlaridan biri komediya deb ataladi. She’riyatning bu navida yomonliklar, razilliklar va hajv qilinadiganlar zikr qilinadi. Ba’zan esa unga nag’malar — musiqa yo ashula qo’shilib, she’riyatning bu navida odamlar va turli-tuman hayvonlar qatnashib, qabih odamlarning xulq-atvori zikr etiladi.
She’riyatning yana bir turi yamb deb ataladi, unda jamiyatning har bir sohasida mashhur bo’lgan voqealar, elga taniq bo’lgan masalalar zikr qilinadi. Bu nav she’rlar o’zida tortishuvli masalalarni ifodalaydi, unda urush, janjal, g’azablanish, g’ijinish kabi kayfiyatlar tasvirlanadi.
She’r navlaridan yana birini drama deb ataladi. Bu nav ham xuddi yambning o’zi, faqat shunisi borki, bu nav — janr vositasida el aro tanilgan bir shaxs yoki ma’lum kishilar haqida hikoya qilinadi.
She’riyatning yana bir turi diaqrama deyiladi. Bu qonunshunoslar tomonidan hayotda yomon ishlar bi-lan mashg’ul bo’lgan kishilarni narigi dunyo tushunchasi bilan qo’rkitish uchun ishlatilgan janrdir.
She’riyatning yana bir turi efi deb ataladi. U yakka navlardan bo’lib, bu nav o’zida olijanob va odatdan tashqari qiziq hamda quvnoq voqealarni bayon qiladi.
Boshqa bir she’r naviga epik-ritorik deyiladi. Bu nav she’r siyosat, qonunshunoslik va podshohlar haqidagi xabarlarni bayon qilishda ishlatiladi.
Yana boshqa bir she’r navi satira (satura) deb ataladi. Buni musiqorlar o’z ritmlari, kuy hamda bu bilan bog’liq bo’lgan narsalarni bir-biriga uyqashtirish uchun maxsus ixtiro qilganlar. Odamlarning aytishlaricha, mana shu navda ashula kuylanganda uni eshitgan hayvonlarda odatdan tashqari bo’lgan harakatlar yuz berar emish.
She’r navlaridan yana birini fiyumuta — poema deyishadi. Bunda yaxshi va yomon she’rlar bitiladi. Bu nav she’r ham o’zi hamjins bo’lganlarga o’xshab ketadi.
She’r navlaridan yana biri efijonasovus deyi-ladi, buni Empedoqlus (Empedokl) ixtiro qilgan. Bunda tabiiy va boshqa tur ilmlar haqida fikr yuritiladi.
She’r navlarining yana biriga akustika deyiladi. Bu nav she’r bilan muzika san’ati o’rgatiladi. Bundan boshqa joylarda uning foydasi tegmaydi.

SHE’RDAGI UMUMIY G’ARAZ TURLARI VA TAQLIDLAR HAQIDA

Endi biz birnnchi ta’limdan tushunpb ulgurgan narsalarimizni bu srda ifodalab o’tamiz. Yunonlarga xos bo’lgan she’r va rasmlar haqida ko’p gaplar gapirildi. Yunonlar orasida bu gaplar tushunarli va ma’lum bo’lgani uchun bu haqda ko’p gapirib, ularni sharh va ifodalab o’tirishning hojati yo’q.
Bizga yetib kelgan xabarlarga qaraganda, yunonlarda ma’lum sanoqdagi she’r navlarida o’ziga xos ma’lum g’arazlari bo’lgan. Har bir maqsadning o’z vazni ham bo’lgan.
Arablarda xuddi diyorini eslash, sevgili yorini kuylash, cho’lu biyobonlar vasfini bitish va shunga o’x-shash kayfiyatlarni ifodalashda bo’lgan odatlari kabi, yunonlarda xam she’rlarni ro’yobga chiqarishda har bir naviga tegishli maxsus odatlari bo’lgan. Shunday bo’lishi ma’lum va tushunarli bir hol.
Endi Aristotelь aytgan fikrni keltiramiz. She’r haqidagi so’zlar va uning turlari, apniqsa u turlarning har birida she’r ijod qilishdagi masalalar, she’riy afsona (mif)lar — hammasi obraz-li qilib aytiladigan so’zlar sanaladi. Undan tashqari, har bir janr bo’laklarini qanchaligi va ular qanday sifatlardan iboratligi gapiriladi.
Endi bu borada senga aytsak, she’riyatdagi har bir masal va afsona o’zidan boshqa bir narsaga tashbih qilib olingan bo’ladi, yo bo’lmasa o’sha narsaning o’zini qanday bo’lsa, o’sha tarzda olmasdan, balki aksincha, uni birmuncha o’zgartirilgan holatda olinadi. Narsaning o’zi qanday bo’lsa, o’shandayligicha olmasdan, uni sal o’zgartirilgan tarzda olinganiga istiora yo majoz deyiladi. She’r mana shu istiora bilan majozning tarkibidan hosil bo’ladi. Chunki taqlid qilishning o’zi insondagi tabiiy bir xususiyatdir. Taqlid narsaning o’zi bo’lmay, balki o’sha narsaning o’xshashidir. Shuning uchun inson tabiiy biron-bir hayvonga taqlid qilganida, u ko’rinishda xuddi o’sha hayvonga o’xshagan harakatlar qiladi. Ba’zi odamlar o’z yurish-turishlarida boshqa birlariga taqlid qiladilar. Ba’-zilari boshqa birlariga taqlid qilishsa, o’z navbatida ular ham yana boshqa birovlariga taqlid qiladilar. Mana shunday san’at — mahoratdan nimaiki sodir bo’ladigan bo’lsa, taqlid sodir bo’ladi, shuningdek, odatga bo’ysungan taqlidlar ham yuz beradi, yana xatti-harakat bilan bo’ladigan taqlidlar ham bo’ladiki, bulardan gap — yozuv bilan bo’ladigan taqlidlar yuzaga keladi.
She’r uch xil narsa bilan xayolga ta’sir etadi163 va taqlid qilnnadi; ularning birinchisi lahn — garmoniya bo’lib, bu bilan she’r kuylanadi. Garmoniya esa, shak-shubhasiz, inson ruhiga ta’sir etadi. Har bir maqsadning holatiga qarab lahn mos kelaveradi. Bunda faqat uning galizligi yo mayinligi, yo bo’lmasa, o’rtamiyona bo’lishligiga qaraladi. Xuddi shu taxlitda taqlid — tashbihning o’zi ham kishi ruhiga ta’sir etadi. Shu ta’sir natijasida kishi ruhi yo g’amli, yo g’azabli, yo undan boshqa bir yo’sindagi holatga tushadi.
Ikkinchisn so’zlar ta’sirida sodir bo’ladi, faqat bunda so’zlar obrazli va tashbihli aytilgan bo’lishi shart.
Uchinchisi vazni bilan bo’ladigan taqlid. Chindan ham bunda yengil, shu bilan birga viqor bilan eshitiladigan vaznlar bo’lishi mumkin. Ba’zan bularning uchalovi birlashib, yo bo’lmasa vazn bilan obrazli qilib aytilgan so’zlar alohida-alohida kelishi ham mumkin. Mana shu narsalarning hammasi bir-biridan farqli bo’lishi ham mumkin. Bir-biriga munosib kelgan nag’malar bilan ritmdan garmoniya tuziladi, bu ovoz esa qo’shnay bilan ud asboblarida mavjud bo’lsa ehtimoldan xoli emas.
Ritmi bo’lmagan yakka garmoniyalar esa, munosabat to’g’ri kelib cholg’uvchi qo’shnayni chalayotganda uning teshiklari ustiga barmoqlarini qo’ymasdan chalganda chiqadigan ovozda uchraydi. Garmoniyasiz ritm esa raqsda uchraydi. Shu sababdan raqsni kishi ruhiga ta’sir etishini mo’ljallab, uni garmoniya — lahn bilan birga tuzadilar.
Obrazli so’zlar nasrny, shu bilan birga ularning vaznlari xayolga ta’sir etmaydngan bo’lishi ham mumkin. Zero bunda vaznning o’zi so’zi bo’lmagan jo’n va ma’nosiz bir narsaga o’xshab qoladi. She’rda esa ob-razli aytilgan so’z bilan vazn birga keladi. Ammo bir qancha faylasuflar vaznli so’zlar tuzdilar, bundaylardan biri Suqrot bo’ldi. Bunda so’zlar o’n to’rt bo’g’inli she’rdan iborat bo’lgan elegiya triametridan tuzilgan yo bo’lmasa turkiy ruboiy — tetrametr vazni bilan o’n olti bo’g’indan tuzilgan va shunga o’xshash kabi. Haqiqatni olganda, bundaylar hech mahal she’r bo’lolmaydi, balki she’rga o’xshash tizma so’zlar bo’lishi mumkin. Bu holat xuddi Empedoklning tabiat haqida asar yozib, vaznga solgan yig’ma so’zlariga o’xshab ketadi. Bunda vazndan boshqa hech qanday she’riy alomat yo’q. Empedokl bilan Gomer ikkalasp o’rtasi-da ham vazndan boshqa hech qanday o’xshashlik bo’lmagan. Empedoklning yozganlari vaznning mavjud bo’lishiga qaramay tabiiy gaplardan iborat bo’lib qolgan, xolos. Gomerning vaznli gaplari esa, she’riy so’zlar tusini olgan. Shuning uchun Empedokl so’zlari hech qachon she’r bo’lolmaydi.
Shuningdek, yana shu narsa ham borki, kimda-kim so’zlarini nazmga tizmoqchi bo’lsa, u o’z gaplarini birgina vaznga solib qo’ya qolmaydi. Uning gaplarining har bir bo’lagi boshqa vaznlarda keladi, bu ham hali she’r bo’lmaydi. Shuning uchun kimda-kim she’r aytib kuylamoqchi bo’lsa, albatta, uni ohangli lahn bilan bajo keltiradi.
Shu sababdan ham yunonlarning bir xil she’ri difiramb deb atalgan. Menimcha, difiramb yunon she’riyatining bir turi bo’lib, unda muayyan bir odam yo bo’lmasa ma’lum bir guruh maqtalgan emas, balki umuman yaxshi va olijanob odamlar maqtalgan. Bu esa yigirma to’rt bo’g’inli turoqlardan tuziladi.
Xuddi shuningdek, yunon qonunshunoslarining odamlarni narngi dunyodagi yomon ruhlardan qo’rqitib, ularning yuragiga vahima solib turish uchun qo’llaydigan she’rlari ham bo’lgan. Menimcha, buni diaqramma deb atashgan.
Tragediyada ham xuddi shunday yo’l tutganlar. Tragediya — madih bo’lib, unda tirik yo o’lik biron odam haqidagi tavsif bitilgan bo’ladi. Bunda juda ajoyib qo’shiqlar kuylangan. Ular dastlab bir qo’shiqni kuylashga kirishganlar, unga yaxshi fazilatlar, xulq-atvorlar bilan zeb berganlar, keyin bularning hammasini bir kishiga nisbat berganlar. Bordiyu u odam o’lgan bo’lsa, u holda baytni uzaytirib, baytga bayt qo’shganlar yo bo’lmasa, nag’malarini orttirganlar, shundan bo’lea kerak, bu nagma marsiya va niyoha ekanligini ko’rsatadi.
Komediyaga kelsak, u she’rning bir navi bo’lib, unda hajv qilinadigan narsa va voqealarga istehzo va masxara uygunlashgan bo’lib, ularning ustidan kuladilar. Bunda hajv qilishdan muddao, ko’zlagan maqsad inson bo’ladi. U tragediyaga qarama-qarshi sanaladi, chunki tragediya, melodiya va nazmga o’xshash vositalarning barchasini o’zida birlashtirib ish ko’rsa, komediya esa o’ziga melodiyani singdirolmaydi, chunki istehzoga kuy mos tushmaydi.
Har bir taqliddan yo tahsinni ko’rsatish ko’zlana-di, yo bo’lmasa qabihlikni aks ettirish nazarda tutiladi. Zero, bir narsaga tashbih qilinganida yo tahsinga sazovor etiladi, yo uning qabihligi ko’rsatiladi.
Biroq shunisi ham borki, yunon she’riyatida tashbih ko’pincha fe’l-atvor va hol-ahvolga qarab qo’llanadi, undan boshqa maqsadni ko’zlamaydi ham. Yunonlar tashbih qo’llaganlarida hech vaqt arablarga o’xshab ishlatmaganlar.
Arablar she’rni ikki maqsadni ko’zlab yozganlar: ularning biri kishi ruhiga ta’sir etish; bu bilan ularni muayyan bir yo’nalish va emotsiyaga chog’lash, infiolga she’r aytishdan, ikkinchi maqsad esa, odamlarni taajyasubga solish bo’lgan. Chunki, arablar har bir narsaga tashbih ishlatib, bu bilan odamlarni hayratga solmoqchi bo’lgamlar. Yunoplar esa, o’z so’zlari (ya’ni she’r vositaoi) bilan odamlar fe’l-atvoriga ta’sir etishni maqsad qilib olganlar yo bo’lmasa shu so’z yordami bilan nojo’ya harakatdan tiyishmoqchi bo’lishgan.

Buni yunonlar goh xitoba — ritorika, goh she’rda ifodalash yo’li bilan amalga oshirmoqchi bo’lishgan;
Shu sababdan yunonlarda bo’lgan she’riy o’xshatish harakat va ahvollarning taqlidi bo’lgan, xolos. Bu narsalar o’sha xatti-harakat va unga bog’liq bo’lgan holatga qarab bo’lgan. Zero xar bir xatti-xarakat yo qabih, yo go’zal bo’lgan……Har bir tashbih va taqlid ularcha yomonlash va yaxshilash, bir so’z bilan aytganda, maqtash va mazammat qilishday naqd gap edi. Yunonlar xuddi rassomlarday ish tutganlar. Ma’lumki, rassomlar podshohni chiroyli, shaytonni esa xunuk qilib chizganlar. Xuddi shuningdek, rassomlarning bir qismi misoli moniy tarafdorlari g’azab va rahmat ahvolini tasvirlagandek chizishga uringanlar. Chunki monaviylar g’azabni xunuk — qabih, rahmatni go’zal shaklda chizganlar. Yunon shoirlari orasidan chiqqan ba’zi birlari bu ishga berilib, garchi qabih yo go’zal shaklda xayol qilinsa ham, bari bir, ular faqat mutobaqa uchungina tashbihni harakatga aylajgirmoqchi bo’lishgan.
Ko’rinishicha, tashbih fasllari uch xil bo’lgan: tahsin, taqbih, mutobaqa. Bu uch xususiyat sodda kuylarda ham, sodda vaznlarda ham, sodda ritmlarda ham bo’lmay, faqat so’zlardagina bo’ladi, xolos.
Bularning uchinchi fasli sanalgan mutobaqa vositasi bilan shoir xunuklikni ham, go’zallikni ham vasf etishi mumkin. Bu taqlidning naqd o’zginasidir. Chunonchi, shoir g’azabli nafs shavqini sherning sakra-shiga o’xshatmoqchi bo’lsa, bu holda mutobaqani ikki yo’sinda qo’llashi mumkin. Masalan, «zolim yirtqich sher sakradi» yo bo’lmasa «dovyurak sher sakradi», deyilganda, oldingisida mazammat qilish, ikkinchisida maqtov tushuniladi.
Mutobaqa birikmadagi salgina bir ortiqchalik bilan ham yaxshiga, ham yomonga aylanishi mumkin. Bu Gomerning tipidir. Bordiyu unga na dovyurak va na yirtqichlik sifatini qo’shmay, o’zi qanday bo’lgan bo’l-sa, shundayligicha qo’llansa, u holda mutobaqa mutobaqaligicha qoladi.
Mana shu yuqorida tilga olingan uch xil taqlidlar haqida o’tmishdagilar keragicha aytib o’tishgan. Ba’zi yunon shoirlari esa ularga faqat o’xshatishmoqchi bo’lishgan. Gomerga o’xshagan ba’zi bir shoirlar esa ko’proq insonning yaxshi fazilatlarita taqlid qilishgan. Ba’zi birlari ikkaloviga ham, ya’ni insonning yaxshi va qabih fazilatlariga taqlid qilishgan.
Keyin Aristotelь o’sha davrda yunonlarda bo’lgan xarakterlarni eslab o’tadi.
Taqliddan kuzatilgan maqsadni ifodalash uchun bitilgan fasl mana shulardan iborat.
Taqlidlar uch xil — tashbih, istiora va tarkibdan, g’arazlar ham uchta — tahsin, taqbih va mutobaqadan iboratdir.

SHE’RNING DASTLAB PAYDO BO’LISH KAYFIYATI VA SHE’R TURLARI HAQIDA

Inson quvvatida she’r tug’ilishining ikki sababi bo’ladi: ularning biri taklid — tashbih bilan lazzatlanish, ikkinchisi esa yoshlikdan boshlab shu taqlidning inson faoliyatida ishlatilib kelinishi. Mana shu xislat bilan inson barcha tilsiz hayvonlardan farq qiladi. Shu bnlan birga inson taqlid borasida tirik mavjudotlarning eng qobiliyatlisi sanaladi. Ularning ba’zilarida hech qanday taqlid bo’lmaydi, ba’zilarida esa mutlaq kam uchraydi. Vu yo nag’ma bilan chunonchi, to’tiqush kabi va yoki maymunga o’xshab layoqat hosil qilish bilan bo’ladi.
Insonda bor bo’lgan taqlid foydalidir. Bu bilan inson biror narsaga o’xshatma qilib, ma’lum bir ma’noga ishora qiladi. Usha ishoralar esa ta’lim o’rnini egallaydi.
Hatto agar ishoralarga ibora (interpretatsiya) jo’r bo’lsa, u vaqtda kishi ongida yorqin ritmli mazmun paydo bo’ladi. Bu holatning sababi shundaki, ruh bundan yengil tortadi, shavqqa to’ladi va taqlid bilan lazzatlanadi, demak, taqlid lazzatlanishga sabab bo’ladi, shunday holda ishora eng o’rinli joyga tushgan sanaladi. Odamlar jirkanch va iflos hayvonlarning suratlarini ko’rganda, u haqda o’ylab, fikr yuritib bu manzaradan zavqlanadilar. O’sha suratlarni ko’rayotgan odamlar hayvonlarning asli o’zini kuzatganlarida, ulardan jirkanishib yuz o’girgan bo’lishardi. Bu o’rinda zavq beradigan narsa, chizilgan suratning o’zi, chizilganligi ham emas, balki ularni boshqa narsalarga juda mohirlik bilan taqlid qilinishidir.
Shu sababdaya bilim etallash faqat faylasuflar uchungina emas, balki, umuman, ko’pchilikka zavq baxsh etadi. To’gri bilim egallash taqlid vositasida yuzaga
kelyapti. Bu bilim kishi ruhida mavjud bo’lgan muayyan bir faoliyatning aksi sanaladi.
Shuning uchun ham odamlar bu chizilgan rasmlarga qarab, tasvir ham o’sha asliga o’xshash qilib yaratilganligini his etishgach, ko’proq, yana ham ko’proq qiziqadilar. Bordiyu ular aslini oldinroq ko’rishib, ularni payqashmaganida zavqlanish to’la-to’kis bo’lmas edi. Shunday ekan, ular o’sha chizilgan rasmlar sifati, holati va hokazolarni ko’rib, ulardan olinadigan lazzat oldingisiga yaqinroq bo’lgan taqdirda ham zavqlana oladilar.
Ikkinchi sabab esa, odamlar tabiatidagi kompo-zitsiya va kuylar ta’lifiga bo’lgan muhabbatdir. So’ngra asosiy gap kuylarga munosib vaznlar topish-da qolgan. Ularga esa kishilarning ruhlari mayl etadi. Nafslar ularga moyil bo’ladigina emas, axtarib topadi ham.
Mana shu ikki sabab yuz bergach, she’r tug’iladi. U kishi tabiatiga asta-sekin singib, una boshlaydi. U ko’proq tabiatan shoir bo’lganlarda kutilmaganda va tabiiy ravishda yaratiladi. Ularning har birida bo’lgan tabiiy sezgi va o’ziga xos bo’lgan qobiliyatga, o’z xulqi va odatiga ko’ra she’r yaratish xususiyati paydo bo’ladi. Qaysi shoir iffatli va pokiza bo’lsa, u yaxshi xulq-atvor va shunga o’xshash fazilatlari bilan taqlidga mayl etadi; bordiyu shoirlar tabiati past, tuban xususiyatli bo’lsa, hajvga mayl etganlar, shu tariqa ular yomonlikni hajv qilishga o’tganlar.
Ular bu yomonlarning har birini alohida-alohi-da hajv qilganlarida ularni eng yaxshi xulq-odob va maqtovlar bilan madh etganlar, natijada ular qalamida tasvirlangan o’sha razillar eng qabih odamlar toifasidan joy olganlar darajasiga tushib qolganlar. Shunisi borki, kimda-kim fisq-fujur razolatdir, degan bo’lsayu, undan nariga o’tmasa, bu hol odam ruhiga zarracha ta’sir etmaydi. Bu iffat o’z olijanobligi bilan kishini bezaydigan narsa, degan so’zlarning ta’siriga o’xshab ketadi. Aristotelь aytgan:
— Shunisi ham borki, Gomergacha she’riyatda bunday fazilatlarni o’zida qamrab olgai birorta shoirni topolmaymiz. Shu bilan birga, undan oldin bu fazilatlar borasida shunchalik keng gapirolgan shaxsni ham eslolmaymiz. Shuningdek, ungacha bunday fazilatlarni bitgan boshka shoirlar bo’lganini inkor ham etolmaymiz. Shunga karamay, Gomer birinchi va boshlovchi shoir edi.
Bunga hajviya yozgan kadim shoirlarning she’rlari tarjimasini misol qilib olsak bo’ladi:
«Fohisha va buzgunchilik muayyan bir holdir», deyilganidek.
Shu kabilarga o’xshash gaplar yamb deb mashhur bo’lgan she’r turida ham aytilgan. Yamb o’ziga xos bir she’riy vazn bo’lib, u mujodala — tortishuvlar, istehzo va zajar (172-b.)lardan bahs etadi, lekin bunda muayyan bir insonni asosli maqsad qilib olinmaydi. Bu vazn o’n ikki bo’g’inli turoqdan iborat. Unda shoirlar asosan dilozo va parodiyalar yaratganlar.
Endi Gomerga kelaylik. Tragediyada eng avval qoyil qilib so’z aytgan kishi ham, o’sha fazilatlar haqida juda keng gapirgan kishi ham Gomer edi. U dramotrayonotda — bu yamb ma’nosida kelyapti — dastlab ijod qilib, qo’riq ochgan edi. Bundan kuzatilgan aso-siy maqsad o’ziga o’xshash muayyan inson yo o’zlariga o’xshagan bir qancha odamlarning tasviri edi, xolos. Shuning uchun «Odisseya» tragediyaga qanday nisbat berilgan bo’lsa, komediyaga ham shunday nisbat berilgan edi. Bu har ikkalasining ham har biri boshqa o’ziga o’xshagan she’r navlariga qaraganda umumiyroq va qadimiyroq ekanligini ko’rsatadi…
Bundan so’ng Aristotelь bu navlarning tarixiga ko’ra, bir turdan ikkinchisiga o’tish jarayoniga to’xtab o’tadi.
Bularning barchasini Aristotelь navma-nav izohlab, hatto uning yozgan tragediya va komediyalari boshqa navlardan ajralib chiqqungacha yuzaga keldi va shu bilan u asar mukammal bir tus olishga muvaffaq bo’lganini ta’kid etadi. Tragediya qadimgi difirambdan kelib chiqdi. Komediya esa past — tuban hajviy she’rlardan yuzaga keldi…
Tragediya paydo bo’lgan kezlarda uni e’tiborsiz tashlab qo’yishmadi, u ba’zi o’zgarishlar bilan tako-millashaverdi, unga qo’shimchalar qo’shilib, uning tabiatiga singib bordi. Keyin unga ijro etish san’ati kelib qo’shildi. So’ng esa shoirlar ijro etishni so’z bilan qo’shib yubordilar. Hatto bir narsaning o’zini ikki nuqtai nazardan tushuna boshladilar: biri so’z nuqtai nazaridan bo’lsa, ikkinchisi o’sha so’zni ijro etish jarayonining shakli nuqtai nazaridan edi.
Keyin o’sha qadimgi Asxilos (Esxil) maydonga keldi. U tragediyaga kuyni moslashtirdi. Natijada tragediyalarda kuyni iyasro etish ashulachi va raqqoslar zimmasiga tushdi. Bu kishi, ya’ni Esxil raqibni she’r bilan dafn qilishni, ya’ni sahnadagi aytishuv va tortishuvlarni xuddi «al-Xitoba»da aytilganidek rasm qilgan. Sofokl bo’lsa, tragediyaga kecha — tantanalarda hazil-mutoyiba va masxara tariqasida ijro etiladigan har xil kuylarni qo’shadi. Bu avvalgi tragediyanavislarda kamdan-kam uchraydigan voqea edi.
Keyin bularga satira yaratganlar kelib qo’shildi. Satira ham yamb ruboiyotlaridandir. So’ng satira hazil mutoyibasiz ishlatiladigan bo’ldi…
Menimcha, uning ruboiyot — tetramatrlari — vaznlari qisqa bo’lib, uning har bir baytida to’rtta asosi bo’ladi. Har bir misrada nkkita asos bor. Bordiyu ruboiylarda vazn to’rt marta orttiriladi, degan gap uchrab qolsa, bu tarjima bo’lgan gapga unchalik e’tibor bermanglar, to’g’ri tarjimada, aksincha, bunga hech qanday) zidlik bo’lmaydi. Bu naql o’sha ruboiyotlarning qadimiyligini va soturiqo deb atalgan raqs o’shanga nisbat berilganini ko’rsatadi. She’rlarning qadi-miysi eng qisqa va eng kam uchraydigan bo’ladi. She’r qachon eng yengil bo’lsa, u raqsda ish beradi. Aristotelь aytgan:
— She’rning bu navini satira deb atalganining sababi shuki, soturiqo deb atalgan raqsga bu vaznda aytiladigan she’r tasodifan mos kelib qolgan… Shu bilan u kuyga solingan. Bayt bo’laklarining har bir bo’lagi ma’lum ohangga mos vazn bilan chegaralangan…
Komednya nimaiki yomon deb tan olinsa, uni qoralayvermaydi balki buzuqlikka olib boradigan yomonlik turlarini qoralaydi. Bundan kuzatilgan maqsad unday holatni istehzo qilish va mensimaslikdir. Ko-mediya ana shu istehzo turiga kiradi… Sen buni masxara qilib kuladigan odam yuzida yuz bergan o’agarishlarda ko’rishing mumkin.
Shunda, u quyidagi uch turli istexzolarning to’planishidan shaklu shamoyilini o’zgartiradi: birinchisi, qabohat bo’lib, uning qandayligini ko’rsatish uchun ijro etayotgan odam o’zining tabiiy yuz ko’rinishlari-ni bema’ni tusga solib o’zgartiradi, ikkinchisi, na-kad — bebaxt bo’lib, bu bilan odamlar orasida shalvirab va loqaydligini bildirmay, bu xususiyatlarini yashirib yurgan shaxslar basharasidan pardalarni ochib tashlash va ularning o’yasarliklarini foga etish maqsad qilib qo’yiladi. Shuning uchun nakadni ijro etuvchi san’atkordan yuzida istehzo yuzaga keltirish alomatlarini bajarolish taqozo qilinadi.
Uchinchisi esa xilv — bo’shlik bo’lib, u g’am-qayg’udan bo’sh va boqibeg’am bo’lib, g’azabdagiga o’xshamaydi, chunki g’azab qayg’uli va haqoratlangan bo’lib ko’rinadigan yuz tuslarini o’zida birlashtirgan aft-angor sanaladi. Istehzoni ijro etayotgan kishining yuz ko’-rinishi hayotdan mamnun kishi ko’rinishini ifodala-shi kerak. U qayg’usiz xursand va o’z qayg’usini yashirgan yoki aziyat chekkan qilib ko’rsatiladi.
Endi komediyaga kelganimizda uning qachon paydo bo’lgani noma’lum bo’lib, hatto uning tarixi ham va yaratilish kayfiyatlari ham unutildi. Usus podshohi komediyadan foydalanishni taqiqlab, uni qo’ymas-likka farmon berganidan so’ng yana qayta qo’yishga ruxsat berilgach, kuylovchilar chinakam she’riy qonun-qoidaga rioya qilishmagan, o’zlari ixtiro qilgan narsalardan foydalanishga uringanlar… Ular tasodifan she’rni oladilarda, unga ashula va ritm qo’shadilar. Ba’zi ko’rinishlarda topgan she’rlaridagi qadimgi vaznli so’zlarni qisqartiradilar. Buni ijro etish san’atiga yordam bo’lsin degan andishada amalga oshirganlar. Ular o’z davrida komediya haqida mavjud bo’lgan bilimlarni surishtirishga urinmaganlar ham. O’z davridagi bilimni o’rganishga kirishmaganidan ke-yin, komediya borasidagi ilgarigi tadqiqotlar oldida ular qanday ahvolda bo’lardi deysiz?!

BAYTLAR MIQDORINING G’ARAZLAR BILAN MUNOSABATI, XUSUSAN, TRAGEDIYA HAQIDA, TRAGEDIYA BO’LIMLARI BAYONI

Epos qofiyali yaratiladi, ko’pincha uzun aruzlarda shakllanadi. Yunonlarda bir o’lka bilan ikkin-chi o’lka o’rtasida jang bo’lib, bir qavm ikkinchisi yurtini egallab olsa, ular qadimgi qisqa vaznlarda she’r aytishni o’zlariga ep ko’rmay, uning o’rniga uzun va cho’ziq she’r aytib javob qilganlar. Shu bilan ular epos va masallarni anchagina kengaytirganlar. Shu sababdan ular yamb vaznini tanlamadilar, chunki bu vazn unday fikrni ifodalashga ularcha qisqalik qilgan, hatto qisqa bo’lganligi uchun yamb vaznidan voz kechganlar.
Epopeya vazniga kelsak, u ham o’sha qisqa vazn sanaladi, o’n olti bo’g’inli turoqdan iborat. Buni ko’p-roq tragediyaga o’xshatganlar va uzunligini yana orttirganlar. Bu ham she’r navlarining bir turi bo’lib, unda juda ham go’zal va kamyob, benazir va xushta’b, ko’ngilochar quvnoq va nafis fikrlar zikr qilinadi. Bunda dialog va nasihatlar ishlatilgan bo’lsa ham ajab emas. Bu sodda va yengil vazndan iboratdir. Uning ritmi sodda tuzilgan bo’lishi kerak. Shunday bo’lsa. u murakkab ritmdan ham ta’sirliroq bo’ladi. Har bir jo’n va sodda vazning talaffuzi uchun o’ziga xos ma’lum bir muddati ham bor. Ularning har bi-rining o’ziga xos mazmuni bo’lgani uchun, o’z navbati-da, ularning o’ziga xos muddati ham bo’ladi.
Bu ikki vazndan boshqasiga kelsak, ba’zan bu vazndagi asar voqeasining uzunligini bir kecha-kunduzga yetkazish hollari ham uchrab qoladi. Shunga qaramay, epopeyaning vazn miqdori hech chegaralangan emas, shuning uchun bo’lsa kerak, u orta-orta, nihoyat, orttirib bo’lmaydigan darajaga yetib qolgan. Shu sababli vaznlar orasida hajm borasida nomutanosiblik yuzaga kelgan.
Aristotelь aytadi: agar epopeyaning vazni orttirilgan bo’lsa, bu orttirishlar keyingi davrda paydo bo’lgan. Tragediyalar esa, qadimdayoq o’sha yuqorida aytib o’tganimizday edi…
Epopeya va tragediyaning ba’zi bir qismlari ularning har ikkalasi uchun ham umumiy, ba’zilari esa faqat tragediyaga xos bo’lgan. Shunisi ham borki, tragediyaga yaroqli har qanday narsa ham epopeyaga mos tushavermagan.
Geksametr — oltiliklar va komediyalar xususidagi gapni keyinga qoldiramiz. Zero tragediya va u orqali taqlid qilinadigan fazilatlar haqida gapirish hajv va istehzolardan muhimdir.
Endi tragediyaga ta’rif beraylik. Tragediya bu afzalligi mukammal bo’lgan yuqori darajali muayyan bir hodisaga taqlid qilishdir. Bu taqlid o’ta mulo-yim so’z va she’r bilan ifodalangan bo’lishi kerak. Bu so’z bo’laklari o’zining oralig’i bilangina ajralib turmaydi. U bo’laklarga malaka jihatidan ta’sir etgan bo’lmay, balki xatti-harakat va fe’l-atvor jihatidan ta’sir qiladi. Bu o’rinda taqlid kishi ruhini rahm-shafqat yo xavfdan cho’chitishga olib boradigan harakatni bajaradi.
Bu ta’rif tragediyaning vazifasini aniq tavsiflab beradi. Ko’rinadiki, tragediyada barcha ko’tarinki fazilatlar vaznli, ta’sirchan so’zlar bilan ifoda etiladi. Bu odamlar ruhi maylini nazokatli va ehtiyot-kor qilib tarbiya etadi. Uning taqlidlari harakatlarga qaratilgan bo’ladi… Yunonlarda tragediya xulq-atvorlarni ritm bilan mukammal qilishni maqsad qilib olgan va kuyni nihoyasiga yetkazish uchun nag’ma bilan hamohang qilingan. Shu sababdan tragediyaning o’sha vazn navlariga qarab qo’shimcha ritmlar ishlan-gan. Yunonlar tragediyaning yaratish jarayonida sodir bo’lgan bir qancha boshqa ishlarni bajarish va ijro etish masalalari ustida ham ishlab, taqlidni to’la-to’kis nihoyasiga yetkazganlar.
Tragediya bo’laklarida eng avzal obrazli qilib aytilgan so’z ma’nolaridan ko’zlangan maqsad asosiy sanaladi. Keyin o’sha ma’noga kuy va so’z ishlanadi.

Mana shu kuy va so’z yigindisi bilan taqlid qilina-di. So’z — vaznli jumladir, kuy esa, she’r yozish uchun paydo bo’ladigan va ma’noga bog’liq bo’lgan kayfiyat kuchidir…
Kuy qandaydir bir ta’sirli harakatdan darak beradi. U o’ziga xos ma’nosi bo’lgan harakatga o’xsha-tiladi… Xuddi shuningdek, kuy bo’laklari goh u holatga, goh bu holatga mos kelaveradi. Odamlar nazdida bu kuylar bilan yangi ishlar sodir bo’ladi, ular xuddi o’sha xulq egasi majburan qanday qilib shu holga tushgan bo’lsa, bular ham o’shanday ko’rinishda kuylaydilar, o’shanday holatga tushib ashula aytadi-lar. O’sha harakat unda muayyan tushunchani paydo qiladi. Shuning uchun fal’nchi xuddi o’sha holat o’zida sodir bo’lgan kishiday ta’sirlanib kuylaydi, yo bo’l-masa xuddi o’sha holga tushadigan odamday kuladi, deyishadi.
She’r aytuvchi ikki xil bo’ladi, biri o’z tabiatidan kelib chiqib g’azab yoki muloyimlik bilan gapira-di… Boshqa biri esa o’zidagn ishonchni ko’rsatadi, chunonchi, tahqiqli — chin yo bo’lmasa gumon, shubhaga ishora qiluvchi jumlalarni aytadi. Ijro etishda bulardan o’zgacha ko’rinish bo’lmaydi. Ijrochi ta’biri bilan ifodalanayotgan epos so’zlari shu yo’sindagi taqlid bilan ko’rsatiladi. Bunda har bnr ijrochi o’zining haqiqiy tushunchasini chinakam ijro etayotganlardek harakat qiladi.
Mabodo ijrochi uni hazil tariqasida ijro eta-yotgan bo’lsa ham, u buni rostdan ham jiddiy, xuddi shunday ekanligini yuzaga chiqarishi lozim… U narsani ko’rsatganda tushunarli, ma’qul bo’lgan mazmunni hayotda uchraydigan oddiy bir xabar tarzida namoyish qilmasligi kerak, balki uni ifodalab ko’rsatayotgan odam bu ahvolni juda teran tushungan va u voqeadan o’ta xabardor bo’lishi va uning oqibati nimalarga olib borishini yorqin ifodalashi kerak,
…Tragediya amalga oshiradigan eng ulug’ ishlar shundan iboratki, u ham bo’lsa tragediya faqat odamlarning o’zlariga taqlid qilish uchungina emas, balki ularning xarakterlari, harakatlari hayot tarzlari va baxt-saodatlariga taqlid qilishdan iboratdir. Bu o’rinda so’z ko’proq axloqqa qaraganda harakatlar haqida boradi. Vordiyu axloqni gapirishganda ham, aslida yaxshi harakatlarni aytmokchi bo’lishgan. Shuning uchun tragediya qismlarida axloq emas, balki xarakterlarni o’z ichiga qamrab olgan harakatlar ham eslatilgan. Axloq esa tashqaridan ko’rinadigan nar-salarni o’zida qamrab olgan.
Chunki «axloq» deyilgan so’zning o’zida fe’llar qamrab olinmaydi, yunonlar o’z tragediyalarida fe’llarni zaruriy ravishda gapirganlar. Lekin axloqni esa unda g’ayrizaruriy ravishda gapirganlar. Ular tragediyalarida, ko’pincha, ularning yangilarida shunday qilganlar. Lekii ular bu orada fe’llarnigina zikr qilganlar. Lekin u bilan axloqni o’ylamaganlar. Shunisi ham borki, har bir kishi ham xulqni fazilat ekanligini sezavermaydi, balki u fe’llar-ning fazilatligini tushunadi. Fazilatlar haqida yozgan ko’p muallif va shoirlar axloq haqida bitmaganlar, balki biz aytganday bayon qilganlar. Agar epos, xarakter va aloqa-muomalalar va boshqa narsa-larni namoyish qilish yo ifodalash kerak bo’lsa, u holda ilgarilari bu narealarni tragediyada jamlaganlar. Bordiyu tragediyada qamrashga oldin aytganlarimizning qurbi yetmagan bo’lsa va orqada qolib nihoyat, bular muallimi avval — Aristotelь zamonida bo’lgan holatga tushgan. Aristoteldan keyingilar bo’l-sa haqiqatdan ham tragediya bilan bosh qotirmaganlar, tragedik asar yozmaganlar. Valki ular o’sha narsalarning qandaydir bir tarkibi — sintezi bo’lib, ho’ o’sha komil tragediya ko’rinishiga keltirolmaganlar. Bularning hammasi qadimda yozilgan tragediyalarda bajo keltirilgan bo’lib, unda voqeiy eposlar va tragediya shug’ullanadigan boshqa qanday narsa bo’lsa, hammasi bo’lgan. Ular kishi ruhiga juda kuchli ta’sir ko’rsatar edi, hatto unda musibatga uchraganlar sabr etgan, qayg’udorlar esa tasalli topgan.
Epos bo’laklari ikki xil bo’ladi: birinchisi ishtimol — rivojlanish bo’lib, bu qarama-qarshiliklar-ning o’zgarishidir. Bu esa bizning davrimizda «musobaqa»— qarama-qarshi qo’yish deb atalayotgan narsaga yaqin, lekin bu narsa yunon tragediyalarida tadrijiy ravishda, asta-sekin go’zal bo’lmagan holatdan go’zal holatga ko’chishda ishlatiladi. Shunda yomon holatni yomonlash bilan yaxshi holatga aylantiriladi.
Ikkinchi bo’lagi dalola (ma’no) bo’lib, o’z muqo-bilidagini yomonlash hisobiga go’zal holdagini yaxshilash — maqtashni o’z oldiga maqsad qilib oladi.
Qadimgi yunon shoirlari bu ishda vazn va kuyga zo’r bo’lganlar. Keyingi shoirlar esa vazn va kuy ijod qilishda ulardan ham kuchliroq bo’lganlar. Bunda ularning kuchliligi eposning ikkala turida ham obrazli fikr yuritishda, o’ylab ish qilishda bo’lgan. Bunda eng birinchi va asosiy narsa eposdir. Undan keyin o’sha eposdagi xarakterlar orqali yaxshilangunga va bunga qanoat hosil qilingunga qadar hayotga yaqin bo’lib tushadi. Chunki taqlid kishiga xursandchilik baxsh etadi. Bunga dalil shuki, sen qandaydir bir odamni ko’rib, undan xursand bo’lmaysan, sanamga ibodat qiluvchi ham o’zi o’rgangan sanamini ko’rib, undan sevin-maydi, garchi u san’at va ziynatda yetuk suratda ish-langan bo’lsa ham, bularda sen xuddi bir narsaga o’xshatilib, taqlid qilinib chizilgan rasmga tikilib xursand bo’lganingday sevinmaysan. Bu borada ko’plab masal va hikoyalar to’qilgan.
Bu bo’laklarniig uchinchisida ra’y — fikr yuritish keladi. Chunki obrazli qilib fikr yuritish xarakterlardan eng uzog’i sanaladi. Chunki obraz bilan fikrlash kishi ruhini ma’lum holatda tutib turishga, uni tushirmasligiga qobil narsa. Bu esa inson ko’p ishlarni qilish uchun intilganiga o’xshaydi. Yunonlar-da she’riy yo’l bilan fikr ifodalash maqtozga sazovor bo’lar ekan, u holda ular o’z fikrlarini she’riy taqlid bilan ifodalashga qodirdirlar. Bu she’r esa mavjud bo’ladigan narsaning eng yaxshisiga mos keladigan so’zdir. Va nihoyat, avvalgilar odamlardagi ruhiy tushunchalarni obrazli qilib yaratilgan she’riy yo’l bilan aniqlaganlar. Vundan keyin xitoba san’ati— ritorika kelib chiqqan, shu bilan ular odamlarni o’z tushunchalariga ishontirishga intilganlar. She’riy taqlid va xitoba — ikkalasi ham so’z — iboraga taalluqlidir. Ra’y — fikrdagi so’z bilan xarakter, xulqdagi so’z bir-biridan farq qiladi. Ularning biri iro-dani qo’zgaydi, boshqasi esa bir narsaning mavjud va mavjud emasligi haqidagi fikrni qo’zg’aydi, uni istashi yo bo’lmasa, undan chetlanishidan qat’i nazar shunday qiladi. Undan keyin unda bir narsaning bor yo yo’qligidan qat’i nazar so’z xarakter va xulqqa taalluqli bo’lmaydi, balki agar oddiy bir ishda biror tushuncha eslanilsa, unda muallif biror narsaga chaqirgan bo’ladi yo bo’lmasa undan chekinishga da’vat qilgan bo’ladi. Lekin ra’y faqat narsaning mavjud-ligi yo mavjud emasligi, yo shunga o’xshashligi xaqida bo’lgan tushunchasini oydinlashtiradi.
To’rtinchisiga kelsak, u muqobala — qarama-qarshi holda bo’lishdir. Bunda har bir maqsad o’zining ma’-lum vazni bilan ifodalanadi. Bu vazn esa unga munosib keladi. Bu vaznga oid o’zgarishlar bo’lsa, unga to’g’ri keladi…
To’rtinchidan keyin tahlil — kuyga solish keladi. Bu hamma narsaning eng ulkani va kishi ruxiga juda qattiq ta’sir etadi…
San’atkorlik esa she’riyatning eng oliy darajasidir. Chunki san’atkorlik shunday narsaki, u tragediyani bezashga (dekoratsiyasiga) xizmat qiladigan asboblarning foydasidan iboratdir. Undan tragediya manfaat topadi. Undan keyin unga she’r qo’l keladi.
Chunki san’atkorlik shundayki, uning yordami bi-lan yaxshilanadigan asboblarga uning foydasi tegadi va bu o’rinda u bu ishga qo’l keladi… She’r bo’lsa.
Shuni bilginki, obrazli fikr qilpsh aslida «Al-Xitoba»dan olingan, chunki u xitobada tasdiqqa xizmat qilishi va unga bo’ysunishi kerak. Keyin undagi xizmat qilish aslida u she’r bo’lgani va ayniqsa tragediya bo’lgani uchungina shunday, xolos, yo’qsa unday bo’lmaydi xam.

Abdusodiq Irisov tarjimasi