Иинсонни инсонлик мавқеида тутиб турган сифат – умид Сизиф ҳақидаги асотирнинг асоси эмасми? Уни машаққатларни бошидан бошлашига куч берган, тоққа такрорий кўтарилишда аввалги хатоларини бартараф этиб, ҳатто ҳаракатларига сайқал берган, илҳомлантирган ана шу умид эмасми? Шунинг учун ҳам Сизиф жазоланаётган, беҳуда қора меҳнат қилаётган инсон образи бўлиш билан бирга УМИДЛИ ИНСОН рамзи бўлиб қолажак..

ЮНОН АСОТИРЛАРИ ҲАҚИДА
АЙРИМ МАЪЛУМОТЛАР
Дилрабо Мингбоева

     Дилрабо Мингбоева 1981 йили Самарқанд вилояти Пойариқ туманида туғилган.Ўзбекистон Миллий Университетининг журналистика факултетини бакалавриатини (2003), магистратурасини (2008) тамомлаган. Олий адабиёт курсида таълим олган.»Ёмғирзор» шеърий тўплами, «Тимсоллар тилсими» илмий-оммабоп китоби чоп этилган.

ҲАЁТ ГУЛИ

Наргис (юнонча Nargissos) юнон асотирларига кўра дарё маъбуди (Кефисса) ва нимфа (юнон мифологиясида табиат кучларининг аёл образидаги илоҳаси) Лаврионнинг ўғли. Наргис барно ва совуққон йигит бўлиб, ўзига бино қўйган эди. Авлиё Тиресий бу бола қисмати ҳақида: “Агар у ўз суратини кўрмаса, узоқ умр кўради”, – дея башорат қилади.
Наргис ҳақидаги афсона Овидийнинг “Эврилишлар” достонида ҳикоя қилинган.
Акс садо (Эхо) исмли нимфа уни телбаларча севиб қолади. Лекин нимфа Наргисга севгисини изҳор қилолмайди. Чунки Гера маъбудаси Акс садони қаттиқ жазога гирифтор этган эди: унга сўз айтиш тақиқланган, фақатгина бошқаларнинг охирги сўзини қайтара оларди.
Наргис бир куни овга чиққанида адашиб қолади. Акс садо ёш, гўзал, ўктам йигитни ўрмон чангалзорида туриб кузата бошлайди. Наргис атрофга қараб, қаёққа юришни билмайди ва: “Ким бор бу ерда?” – дейди. Акс садо эса: “Бу ерда”, – деб унинг сўзларини такрорлайди. Наргис: “Бу ёққа кел”, – дейди. Акс садо ҳам: “Кел”, – дейди. Наргис атрофга синчиклаб тикилади, ҳеч кимни кўрмагач: “Бу томонга кел, ёнимга”, – дейди. Акс садо янграйди: “Ёнимга”. Акс садо Наргисга қўлини чўзади, лекин у Акс садодан қочиб, қоронғи ўрмонга кириб кетади. Изтиробда қолган Акс садо инсон қадами етмас ўрмон ичига яширинади, ўзгалар хитобини ғамгин қайтарарди, холос.
Наргисни кўп нимфалар севар, бироқ йигит уларни рад этарди. Чунки у фақат ўзини муҳаббатга муносиб ҳисобларди. Уни севган, бироқ рад этилиб, бахтиқаро бўлган нимфалардан бири: “Сен ҳам бировни севиб қолгинки, у сенинг муҳаббатингга муҳаббат билан жавоб қайтармасин”, – дея нола қилади.
Эҳтимол, нимфанинг арзу доди севги илоҳаси Афродитага етиб боргандир, эҳтимол, Афродитанинг ўзи ато этган армуғонини рад этгани учун дарғазаб бўлиб, уни жазолашга қарор қилгандирки, Наргис ҳам ишқ дардига мубтало бўлади.
Бир куни Наргис музалар яшайдиган Геликон тоғидаги бир чашмадан сув ичмоқчи бўлиб энгашади ва кўзгу каби тип-тиниқ сувда ўзининг бутун борлиғи, мукаммал гўзаллиги намоён бўлади. Наргис ўз аксидан кўз узолмайди – Афродита жазосига мубтало бўлади – ўзини севиб қолади. У ўз аксини шунчалар яхши кўриб қоладики, дарё ёнидан жилмайди, сув ичиш, овқатланиш, ухлашни унутади. У ўз аксини чорлар, ўпмоқчи бўлганида эса лаблари муздек булоқ сувига тегарди. У ва унинг акси ўртасида на узоқ масофа, на тўсиқ, на тоғлар бўлмаса-да, Наргис унга етолмасди, фақатгина: “Жилғадан чиқ”, – дея ялиниб-ёлворарди.
Бир куни эса унинг хаёлига “Ўзимни севиб қолмадиммикан?” деган даҳшатли фикр келади. Ва бунинг айнан ҳақиқат эканлигини, ўз аксини севиб қолганини тушуниб етади ва изтиробга тушади. Ҳолсизланган Наргис: “Фақат ўлимгина мени муҳаббат азоб-уқубатларидан халос этади”, – дея йиғларкан, унинг кўз ёшлари жилғага тушиб, сув юзида пуфакчалар пайдо бўлиб акси йўқолади. У: “Қайдасан?! Мени тарк этма. Кетма, яна сени бир бора кўрай!” – дея зорланади. Сув тингач, унда яна ўз акси намоён бўлади, Наргис эса унга ҳамон мафтун эди.
Ўша дамларда ҳам Акс садо Наргисдан кўнглини узмаган ва унинг сўниб бораётгани, ишқ дардида адо бўлаётганини ўрмон ичра кузатиб турарди. Наргис: “Шўрим қурсин!” деганида, Акс садо ҳам “Шўрим қурсин!” дея такрорларди. Наргис куни битганини англагач, ўз аксига қараб: “Алвидо”, – деди-ю, майсалар устига жонсиз йиқилди. Акс садо ҳам “Алвидо”, – деб шивирлади. Уни севган барча нимфалар, Акс садо ҳам йиғлади. Унга қабр қазиб, дафн қилгани келишганида эса жасадини топа олишмади. Наргис йиқилган майсалар устида оппоқ гул – ўлим гули пайдо бўлганини кўришади ва унга “Наргис” деб ном беришади.
Ушбу афсона сабаб Наргис исми бошқаларга меҳр қўя олмайдиган, ўзгалар ҳақида қайғурмайдиган, ўзига бўлган чексиз муҳаббати, худбинлиги туфайли ҳалокатга учраган инсонни, наргис гули эса ўлимни ифодалайдиган бўлди. Бугунги кунда тобора кўп тилга олинаётган руҳий хасталик “нарциссизм” атамаси ҳам шундан келиб чиққан. Фақат ўз-ўзини кузатиш, ўз руҳий ҳолатини ўйлаш, ўз фикр-хаёлларига чўмиш, ўз қобиғига, ўз хаёлларига ўралиб олиб, ўз севгисига ўзинигина лойиқ деб билиш, оқибатда ўзини эркалаш, ўз баданини силаб-сийпалаш – “нарциссизм” – ёлғизлик фожиаси замон Наргислари қисматига айланди.
Сувда ва кўзгуда ўз аксини кўриш соғлиққа катта зарар келтиради, акс қалбни ўғирлайди ёки тушида ўз аксини сувда кўриш ўлими яқинлигини англатади, деган таъбирлар замирида ҳам эҳтимол, Наргис афсонаси мавжуддир.
Наргис гулининг ўткир ҳиди инсонни ақлдан оздириш, беҳуш қилиш даражасига олиб боради. Шу сабабга кўра “наркоз” сўзининг илдизи “наргис”дир деб тахмин қилиш мумкин.
Наргис ўлганида жуда ёш бўлганлиги учун бу гул ёшлар ўлимининг тимсолига айланган. Баъзи анъаналарга кўра, ёшлар вафот этганида жасад устига наргис гулларини сочишади. Ошиқларнинг бир-бирига бу гулни совға этиши “Сенсиз яшай олмайман” ва “Юрагингиз тош экан” деганидир.
Наргис – баҳор, уйқу, ўлим ва тирилиш тимсоли. Чунки гул ёзда хазон бўлади, қишда ер тагига киради, баҳорда эса кўзни қувнатиб яна очилади, атрофга ёқимли ҳид таратади.
Манбаларга кўра, Хитойда наргис сувга оидлик ва абадийлик маъноларини англатиб, Янги йил ва бахтни мужассамлаштиради, арабларда эса боадаблик, софдиллик, тўғрисўзлик, Японияда покизалик ва қувонч белгиси ҳисобланади.
Чиндан ҳам наргис ўлим гулимикан? Гўзалликка (гарчи ўз-ўзига бўлса-да) ошуфта қалб йўқликка маҳкум бўлиши мумкинми? Нега Наргис жасади жонсиз вужудга эмас, оппоқ гулга айланди? Айнан шу эврилишнинг ўзиёқ дунёдан Наргис исмли барно йигитнинг кўз юмгани ва унинг руҳи оқ гул қиёфасида яшай бошлаганининг далили эмасми?
Наргис ҳақидаги афсона якуни Гераклитнинг “Биз тирик эканмиз, руҳимиз ўлик, у бизнинг танамизга кўмилгандир, ўлганимизда эса руҳимиз яшай бошлайди”, деган фикрларини ёдга солади. Руҳ – абадий. Шундай экан, наргис гули руҳ барҳаётлигини ифодаловчи гул эмасми?
Аёлга бўлган муҳаббатни рад этган афсона қаҳрамонлари Наргис, Пигмалион ҳам оқибат барибир севиб қолади – бири ўзига, бири эса ўзи яратган асар-ҳайкалга ошиқ бўлади. Икки ҳолатда ҳам мавжуд, одатий турмуш тарзига, Зевс – бош маъбудга, Афродита – муҳаббатга қарши кучли исён яширин. Ижодкорликнинг, янгилашга, яратишга бўлган иштиёқмандликнинг моҳиятида ҳам итоатсизлик, худбинлик яшамайдими аслида?
Наргиснинг ошиқлиги – тип-тиниқ сувда ўзини бор бўйича кўриши ўзлигини англай олгани, Яратганнинг бир мўъжизаси олдидаги ҳайратлари эмасмикин? Муҳаббатнинг асирлик, қарамлик, қуллик, эҳтиёжмандлик эканлиги-ку рост гап. Балки Наргис жилға бўйига то ўлимига қадар михлаб қўйган асирликдан фақат ўлими билан озодликка – руҳнинг эркинлиги ва абадий ҳаётига эришгандир. Балки наргис ҳаёт гулидир… Ҳа, шак-шубҳасиз, наргис – ҳаёт гули!

“СЕН МЕНИНГ КУЙИМСАН”

Овидийнинг “Эврилишлар” поэмасида ёритилган Орфей ва Эвридика ҳақидаги асотир асрлар давомида шоирлар, рассомлар, композиторларни илҳомлантириб келади. Ушбу асотир асосида расмлар чизилган, шеърлар ёзилган, пьесалар қўйилган.
Орфей дарё маъбуди Эагра ва муза Каллиопанинг ўғли бўлиб, Фракияда яшаган. Орфей рафиқаси Эвридикани қаттиқ севарди. Аммо уларнинг бахтли ҳаёти узоққа чўзилмайди. Бир куни Эвридика дугоналари-нимфалар билан яшил водийга баҳор гулларини тергани чиқади. Эвридика сайр қилиб юрганида қалин ўт-ўланлар орасидаги илонларни пайқамай босиб олади. Илонлар унинг оёғидан чақиб олади. У қаттиқ чинқиради ва шу заҳоти йиқилади. Эвридика ўша жойда жон таслим қилади. Буни кўрган дугонаси қўрқиб кетиб бақира бошлайди. Унинг овозини эшитган Орфей югуриб келиб, севимли рафиқасининг совиб қолган танасини қучади. Орфей узоқ йиғлайди, ғамгин қўшиқлар куйлайди, унга қўшилиб бутун олам йиғлайди.
Орфей рафиқасидан айрилгач, уни соғиниб қайғуга ботади ва Эвридикасиз яшай олмаслигини ҳис этади. Шунинг учун у Аид салтанатига бориб, Эвридикани қайтариб олиб келишга қарор қилади. У зулматга чўмган Тэнар ғорига тушиб, Стикс дарёси қирғоқларига келади.
Орфей Стикс қирғоғида Аид салтанатига қандай тушишни билмай турар, унинг атрофида шарпалар кезиб юрарди. Дарёда эса руҳларни Аид салтанатига олиб кетадиган Харон қайиғи билан айланиб юрарди. Орфей унга ўзини ҳам ўлим салтанатига олиб кетишни илтимос қилади. Лекин Харон фақат рад жавобини беради.
Орфей олтин лирасини чала бошлайди, унинг садоси тўлқинлар узра таралиб Харонни ҳам ром этади. У қайиғини Орфей томонга қараб буради. Орфей мусиқа чалганча Хароннинг қайиғига чиқиб олади ва Аид салтанатига йўл олади. Орфей ҳамон мусиқа чалар, руҳлар унинг атрофида учиб юрарди. Орфей лирани чалиб Аид тахти томон боради. У Эвридикага бўлган ўтли муҳаббати, ўтган бахтли дамлари, аммо бир куни улар айрилиққа юз тутгани – Эвридиканинг яшил водийда ҳалок бўлгани, ҳижрон азоблари ҳақида куйларди. Унинг қайғуси, мусиқаси Аидни ва ҳамма-ҳаммани сеҳрлаб қўяди. Персефона рафиқининг елкасига бошини қўйиб қўшиқни тинглар, кўзларидан ёш сизиб чиқарди. Сизиф бир зум тош юмалатишдан тўхтайди ва ўйга чўмади. Улкан уч юзли маъбуда Геката кўзларидаги ёшларни кўрсатмаслик учун юзларини қўллари билан бекитади. Орфейнинг куйидан таъсирланган, раҳм-шафқат билмас Эринийнинг кўзларида ҳам ёш ялтилларди. Бутун атроф тош қотганча сукут сақлаб, Орфейнинг куйини тингларди.
Ниҳоят, Аид Орфейдан бу ерга нима учун келганлигини сўрайди. Орфей:
– О, қудратли Аид, барча жон таслим қилганлар сенинг салтанатингга ташриф буюради. Мен эса бу ерга севимли Эвридикамни қайтариб беришингни сўраб келдим. Илтимос, уни ҳаётга қайтар! Мен усиз яшолмайман! Ўйлаб кўр, сен ҳам рафиқанг Персефонасиз қанчалик қайғуга ботардинг. Эвридикани менга бир умрга қайтар, демайман. У сенинг салтанатингга, албатта, қайтади. Билсанг, бизнинг ҳаётимиз жуда қисқа. Эвридика жуда ёш ҳолида ўликлар оламига келиб қолди. Унинг ҳаёт қувончларидан тотиб кўришига рухсат бер, – дейди.
Аид Орфейнинг сўзларини ўйлаб кўради:
– Уни ҳаётга – ер юзига қайтараман. Фақат битта шартим бор. Сен маъбуд Гермес кузатувида кетасан. Сенинг ортингдан эса Эвридика боради. Аммо сен ерости салтанатида ортингга – Эвридикага қарамаслигинг керак. Унутма, агар сен ортингга қарасанг, Эвридика шу заҳотиёқ ортга – менинг салтанатимга абадий қайтади.
Орфей ҳаммасига рози бўлади. Ва улар ортга қайтишади. Олдинда Гермес, ортидан Орфей, унинг ортидан эса Эвридиканинг шарпаси йўлга чиқади. Улар минг машаққатлар ичра Хароннинг қайиғи билан Стикс қирғоғига етиб келишади. Олдинда ёруғлик – чиқиш йўли кўринади. Атроф ёришиб кетгандек бўлади. Шунда Орфей “Эвридика ҳам ортимдан келаётганмикин? Йўл қанчалик машаққатли бўлди, Эвридика улардан омон ўта олдимикан? У ўлим салтанатида абадий қолиб кетмадимикан?” деган ўйлар билан қадамини секинлатади. Жим қулоқ тутади, ортидан келаётган бирор шарпани сезмайди. Бу хаёлларнинг барчаси унинг юрагига ғулғула солади. У берган ваъдасини унутиб ортига – рафиқаси томонга ўгирилади. У Эвридикани кўради. Орфей қўлларини унга чўзади. Бироқ Эвридика узоқлаша-узоқлаша ўлим салтанатига қайтиб кетади. Орфей рафиқасининг иккинчи марта жон таслим қилганига гувоҳ бўлади. Аммо бу сафар унинг ўлимига Орфей сабаб бўлади.
Орфей турган жойида узоқ қотиб қолади, гўё ҳаёт тугаган ва у мармар ҳайкалга айланган эди. Ниҳоят, у қўзғалади, бир қадам ташлайди – орқага Стикс қирғоғига қайтади. У яна Аид салтанатига қайтишни, Эвридикани ҳаётга қайтаришга аҳд қилади.
У Стикс қирғоғига келиб Харондан ўлим салтанатига олиб боришни сўрайди. Лекин у рад жавобини олади. У етти кеча-кундуз бир томчи сув ичмай, емай, ухламай ерости дунёсига олиб кетишини сўраб ёлворади. Охири саккизинчи куни Стикс қирғоғини тарк этади, Фракияга қайтади.
Эвридика ўлганидан сўнг орадан тўрт йил ўтади. Лекин у Фракиядаги бирор аёл билан турмуш қуришни истамайди.
У бир куни эрта баҳорда, дарахтлар эндигина куртак чиқараётганида тепаликда ўтириб лира чаларди. Унинг куйини тоғлар, ўрмонлар, ёввойи ҳайвонлар, қушлар маст бўлиб тинглар, япроқлар қилт этмасди. Аммо шу пайти вакха байрамини нишонлаб шовқин солаётган аёлларнинг овози эшитилади. Улар Орфейга яқинроқ келишади ва улар орасидаги бир аёл:
– Мана, аёлларни ёмон кўрувчи одам! – дея қичқиради.
Аёл қўлидаги ҳассасини Орфей томон улоқтиради. Аммо ҳассага ўралган ипак Орфейни ҳимоя қилади. Аёллардан бири унга тош отади. Лекин Орфейнинг нафис овозини эшитган тош ундан кечирим сўраганча ерга қайтиб тушади. Орфейнинг овози, унинг мусиқаси эшитилиб тураркан, унга бирор нарса дахл қила олмасди. Шунда аёллар қаттиқроқ бақиришади, ноғораларни янада баландроқ чалишади. Улар шу тариқа Орфейнинг овозини босиб кетади ва унга яқинлаша бошлайди. Аёллар унинг атрофини ёввойи қушлар каби ўраб олишади, ҳассалари ва тошлар билан уришади. Орфей ўз қонига бўялиб жон таслим қилади. Аёллар Орфейнинг боши ва унинг олтин лирасини дарёга улоқтиради. Бутун олам кўз ёш тўкади.
Орфейнинг олтин лирасини маъбудлар осмон юлдузлари қаторига олишади. Орфейнинг руҳи эса у аввал Эвридикасини қидириб келган ўлим салтанатига келади. Ва у бу ерда яна Эвридика билан учрашади. Уни соғинч ва муҳаббат билан оғушига олади. Энди улар ҳеч қачон бир-биридан айрилмайди, энди Орфей рафиқасига қўрқмасдан қарай олади.
Юнон асотирларидаги Орфей образи мусиқа сеҳри билан ҳайвонлар, ўсимликлар, ҳатто тошлар, ерости маъбудларини лол қолдирган, қайғуга солган созанда тимсолидир. Шунингдек, бутун оламни сеҳрлаган мусиқа ижодкорини жоҳил аёллар тўдаси маҳв этиши инсоният фожиасини, Орфейнинг муҳаббати инсоннинг қисмат қаршисида ожизлигини ифодалайди. Орфей лираси ва Эвридикага бўлган муҳаббати билан санъат тимсолига айланди, ҳамон у ижод аҳлига илҳом бағишлаб туради.
Орфейнинг муҳаббат фожиаси кейинги даврлардаги бир неча трагедияларнинг яралишига сабаб бўлди. Драматург ва кинорежиссёр Ж. Кокто “Орфей” трагедиясида қадимги мифдан ўз замонига уйғун фалсафий маъно қидиради, асарига Франция муҳитини олиб киради. У абадий муҳаббат эмас, балки афтода шоир-санъаткор қиёфасини яратади. Муаллиф поэтик дунёқараш, шеърий онг, Орфей ва Эвридика муҳаббатини уларни барбод этган оламга қарама-қарши қўяди. Севгилисининг ўлими туфайли юраги пора бўлган Орфей бутун инсониятга абадий ҳаёт берилишини талаб қилиб Зевсга қарши чиқиши И. Ивановнинг “Орфей” трагедиясида акс этади. Марина Цветаева ҳам “Федра” трагедиясига Орфей ҳақидаги асотирни асос қилиб олиб, барча Орфейларнинг изтиробини бу образга жо қилади. Плутарх “Мусиқа ҳақида” асарида Орфейни мусиқа музаси, жисмоний ва руҳий гўзаллик тимсоли сифатида тилга олади.
Грецияда санъат соҳасида мукофотга лойиқ деб топилганлар бошига дафна баргларидан чамбар тақилган, римликлар эса уларни лауреат деб номлаган. Санъаткорларни бундай тақдирлаш Орфей билан боғлиқ бир афсонага бориб тақалади. Унга кўра Орфейни мафтун этган гўзални отаси дафна дарахтига айлантириб қўяди. Орфей ҳажр азобидан таскин топиш учун бошига дафна баргларидан чамбар тақиб, севгилисининг юрак уришларини эшитар, олтин лирасини дафна барглари билан безарди.
…Ўлим салтанатига олиб борувчи дарё жонфидо муҳаббат куйчиси қаршисида ғазаб билан тўлиб-тошиб оқмоқда. Ҳамон унинг қирғоғида севгилисини ўз ҳаётига чорлаётган Орфейнинг қиёфасида Муслим Магомаев куйламоқда:
“Сен менинг куйимсан,
Содиқ Орфейингман”.

ТАНТАЛ АЗОБИ

Тантал ойнадек тиниқ, зилол сувлар ичида туради, ичгани энгашса, бас, сув ичиши, чанқоғини босиши мумкиндек сув унинг ияги тагида майин оқади. Лекин у энгашгани заҳоти сув йўқолиб, оёғи тагида қуп-қуруқ тупроқ қолади. Танталнинг тепасида ғарқ пишган қирмизи олмалар, иштаҳаочар анжир, серсув ноклар, узумлар осилиб нақ бошига тегай-тегай деб туради, қўл узатса, бас, улардан узиб олиб ейиши, очлик азобидан халос бўлиши мумкин. Лекин у қўл узатиши билан меваларни кучли шамол учириб кетади. Устига-устак ҳар лаҳзада бошига тушиб кетиши мумкин бўлган улкан муаллақ қоя унга ваҳм солиб туради. Бир пайтлар олтинга бой Сипил подшоси, маъбудларнинг эркатойи бўлган Зевснинг ўғли Тантал қайси гуноҳи учун мангу ташналик, абадий очлик азобига маҳкум этилди?
Гомернинг “Одиссея” достонида битилишича, Зевс Тантални қаттиқ яхши кўрарди. У Олимпда маъбудлар ўртасида ўтказилган кенгаш суҳбатларини сир сақлаши лозим бўлса-да, у бу сирларни дўстларига очар, меҳмондорчиликдан ўғирлаб келган ноёб оби ҳаётни улфатлари билан бирга баҳам кўрарди. У манманлиги туфайли отаси Зевснинг сўзини икки қилар, ҳатто отасининг олтин итини ўғирлашга журъат этган эди. Зевс ўғлига бўлган чексиз муҳаббати туфайли уни кечирарди. Тантални эса ўз кибру ҳавоси тобора ҳалокатга олиб бораётган эди.
Бир куни Тантал маъбудларнинг барча нарсани билишини синамоққа аҳд қилди. У бунинг учун ўз ўғли Пелопсни ўлдириб, ундан тансиқ таом тайёрлатди. Маъбудларни ўз уйига меҳмонга чорлаб, дастурхонга ўз ўғлининг гўштидан тайёрланган таомни тортди. Маъбудлар бу ёвузликни билмай қолармиди, улар ғазабланиб, таомга қўл уришмади. Фақат кейинги вақтларда фаромуш бўлиб қолган Деметрагина Пелопснинг елкасидан тайёрланган таомни еб қўйди.
Маъбудлар барча гўшт ва суякларни қозонга солиб, ловуллаб турган олов устига қўядилар. Ундан аввалгидан-да чиройли йигит Пелопс бунёд бўлади. Пелопсга Деметра билмасдан еб қўйган елка етишмасди, холос. Зевс амрига биноан Ҳефест унга фил суягидан елка ясаб беради. Шу тариқа елкасида оқ доғи бор Пелопс авлоди юзага келади.
Дарғазаб Зевс Тантални Аид салтанатига итқитиб юборади, у ўликлар дунёсида мангу қўрқув, очлик ва ташналик азобини тортади. “Тантал азоби” деган ибора ушбу ривоятдан келиб чиққан ва қўл узатса етадигандек, бироқ имконсиз истак, поёнсиз ташвишга айтилади.
Эвоҳ, Тантал маъбудлар макони Олимп тоғидан ўликлар олами Аид салтанатига – энг юқоридан ернинг қаъригача улоқтирилди. Ҳа, ҳатто Олимпдагилар уни қанчалик севишмасин, унинг ўзи шунчалик тубанликка юз тутди. Тантал ердан юқорига кўтарилди, у ҳатто маъбудларни синаб кўришгача бўлган кибр йўлини босиб ўтди, уларнинг қудратини тафтиш этишга журъат этди-ю, лекин у қалбан юқорига кўтарила олмади, ўз-ўзининг аслини англашда жаҳд кўрсата олмади.
Кибр – барча гуноҳларнинг дояси. Бу асотир кимки жисмоний ва ақлий бойликка эришса-да, манманлик уни бу бойликларнинг барчасидан жудо қилиши мумкинлигининг азалий тасдиғидир. Тантал наинки азобга маҳкум, балки манман инсон қиёфасини гавдалантиради. Тантал Олимп сирларини билар ва фонийларга айтар эди, бу эса жодугарлик деб номланади. Шунинг учун камдан-кам ҳолларда Тантал фолбин рамзида гавдаланади.
Тантал ҳақидаги асотир асосида Вячеслав Иванов “Тантал” трагедиясини, Эдвард Жон Пойнтер “Тантал жоми”, Максим Михайлов “Танталлар мамлакати” романларини яратади.
Психоаналитик Эрик Берн ўз таҳлилларини системалаштирганда, уларнинг бирида Тантал ҳақидаги мифни асос қилиб олади ва уни “Ҳеч қачон” деб номлайди. Унинг негизини кучли истаган нарсасини ўз-ўзига буткул таъқиқлаш деб тушунтиради. Эрик Берн бу тоифага роҳиб ва роҳибаларни, аёл ёки эркак садоқатига ишонмагани учун улар билан муносабатда бўлишни истамайдиганларни киритади. Улар учун бахт жуда яқин, лекин улар бунга эришолмайдилар ёки ўз-ўзларига буни таъқиқлайдилар, уриниб кўриш ўрнига бахтдан қочадилар, дейди.
Бу дунёнинг мавжуд азоблари очлик, чанқоқликдангина иборат эмас, руҳий ташналик, соғинч ҳам Тантал азоби каби шафқатсиздир. Севилмаган Зайнабнинг беги Отабекка узатилган қўлларининг калталиги, юрагида тўлиб-тошган муҳаббатнинг қирғоғидан ошолмаслиги, рад этилганлиги, рашки Тантал чеккан изтиробларни ҳам доғда қолдиради. Жамият қоидалари, ахлоқ ақидаларини бузиб ўтолмаган севишган диллар – ошиқ-маъшуқларнинг айрилиқ аламлари, “Сен бир дарахт, мен бир дарахт, бир-бирига интизор” (Усмон Азим) дея шовуллаётган, бир-бири томонга ярим қадам ҳам юролмаётган “дарахтлар”-да Тантал азобини сўзсиз ҳис қиладилар.

УМИД – СИЗИФОНА МЕҲНАТ

Н. А. Кун “Қадимги юнон афсона ва ривоятлари” китобида Сизиф ҳақидаги мифни Гомернинг “Илиада” достони асосида батафсил баён этган.
Сизиф шамоллар ҳукмдори Эолнинг ўғли ва Коринф шаҳрининг асосчиси эди. Унинг маккорлиги, уддабурон ва чаққонлиги олдида бирор юнон ип эшолмас, у ҳатто маъбудларнинг кўзини шамғалат қилишдан тап тортмасди. Сизифнинг бой-бадавлат эканлиги, бемисл хазинаси ҳақидаги овоза тўрт тарафга тарқалган, ўзи эса бўлажак ҳодисаларни ўткир зеҳни билан ҳис этарди. У шунинг учун ўлим маъбуди Танат жонини олгани келаётганини олдиндан сезди. Сизиф уни ҳийла-найранг билан қўлга олиб кишанлади, ғорга банди этди. Шундан сўнг фоний одамлар ўлмай қўйди. Қудратли Зевс ерда ўрнатган тартиб-интизом шу тариқа издан чиқа бошлади. Талвасага тушган Зевс уруш маъбуди Аресни ер юзига юборди, у ўлим маъбудини кишандан озод қилди. Танат эса Сизифнинг жонини Аид салтанати – ўликлар ерости дунёсига бажонидил олиб кетди.
Лекин айёр Сизиф хотинига ўз жасадини кўмдирмасликни, ерости маъбудлари учун қурбонлик келтирмасликни тайинлади. Сизифнинг хотини эрининг гапини иккиланмасдан адо этди – маъбудлар учун қурбонлик қилмади. Аид ва Персефона дафн қурбонларини узоқ кутса-да, ҳамон қурбонликдан дарак йўқ эди. Сизиф Аиддан ёруғ дунёга бир зумга чиқаришини сўрайди, у, хотинимга қурбонлик келтиришни амр этаман-у, Аид салтанатига яна қайтаман, деб ваъда беради. У Аидни бу сўзлар билан алдаб, тирикликка – ер юзига қайтади. Ким ҳам ўзи истаб ёруғ дунёни ташлаб кетарди, албатта, Сизиф ҳам ўликлар дунёсига қайтиб боришни хаёлига келтирмай, базму жамшид қуриб, шод-хуррам яшаб юраверади.
Аиднинг қаҳри келиб, Сизифнинг арвоҳини қайтариб олиб келиш учун яна Танатни юборади. Нариги оламдан омон қайтиб келган ягона фонийзот эканлигидан мамнун ҳолда зиёфат қилиб ўтирган Сизифни Танат ўликлар салтанатига мангуга олиб кетади.
Сизиф оғир жазога – улкан тошни баланд ва тик кўтарилган тоққа юмалатиб олиб чиқишга маҳкум этилган эди. Сизиф бор кучи, машаққатли меҳнат билан тошни қояга олиб чиқишга уринади. Лекин тошни чўққига олиб чиқишга бир баҳя қолганда тош яна пастга юмалаб тушиб кетади. Сизиф ҳеч қачон тошни чўққига олиб чиқолмайди – ҳеч қачон мақсадига етолмайди.
Айёрлик – ақл маҳсули, лекин у манфур манфаатлар хизматкори бўлгани учун гуноҳни яратади. (Гомерга кўра, таъмагир Сизиф йўловчиларни тунаб, бойликларини тортиб олгач, уларни тош остига бостириб, азоблаб ўлдирган, маъбудларни алдаб, уларнинг устидан кулган.) Шунинг учун ақл камолот чўққиси – донишмандлик мақомига кўтарилгунча хатолар билан машаққатли юксалиш йўлини босиб ўтиши зарур. Сизиф ҳаётлигида маккорлиги, уддабуронлиги туфайли фаровонликка, бойликка, обрў-эътиборга эга бўлди, бир марта ўлимга чап беришга муваффақ бўлди, бироқ барибир маҳф этилди. Ўлимдан кейинги у олган жазо ҳаётининг бир рамзий кўриниши эмасми? Фарқи шуки, заковат завқидан маҳрум ҳолда беҳуда, бешавқ қора меҳнатга – улкан тошни тик тоққа юмалатиб олиб чиқишга мубтало. Зақмоқдор Зевс ақл бандаси – Сизиф учун бундан баттарроқ – бесамар қора меҳнатга мажбурликдан ортиқроқ жазо ўйлаб топиши мумкин ҳам эмас эди.
Сизиф – бутун инсоният рамзи. Унинг тошни юқорига олиб чиқиш машаққатлари – одамзоднинг тирикчилик кўйидаги уринишлари ва тараққиёт йўлидаги изланишлари. Чўққига етса-да, тошнинг юқорида тўхтаб қолмаслиги – камолот йўлидаги интилишларнинг ҳеч қачон интиҳо топмаслиги, қайта ва қайта такрорланиш тимсоли. Эҳтимол, бу асотир инсоният инсонлик мақомидан кўтарилиб, мутлақ Олий руҳ, Комил ақл даражасига етолмаслиги ҳақидадир.
Олайлик, Сизиф – даҳо, йўлбошчи, санъаткор, олим; тош – жамият, санъат, илм; чўққи – тараққиёт рамзи. Олим илмни, йўлбошчи жамиятни, санъаткор санъатни маълум бир босқичга олиб чиқади. Бошқа бирови юксалишни ўша жойидан давом эттирганида, узвийлик равон давом этганида эди, ҳаёт жуда мукаммал бўлар, жаннатга айланар эди. Аксинча тез-тез барча соҳаларда, жамиятда таназзул юз бериб туради ва тараққиётни баъзан ибтидодан, баъзан ярмидан қайтадан бошлашга тўғри келади.
Сизиф ҳақидаги асотир мутафаккирлар – Гомер, Эсхил, Софокл, Еврипид, Критий; адиблар – Сартр, Жойс, Кафка, Пруст, Мерлp, Никитин, Камю, Хуршид Дўстмуҳаммад; психоаналитиклар – Эрик Берн; мусаввирлар – Вечеллио Тицианнинг ижодида турли қиёфада намоён бўлади.
Албер Камю “Сизиф ҳақида асотир” эссесида абсурд ҳақидаги ўз фалсафий қарашларини Сизиф мисолида акс эттиради. Уни қандай яшашни, кимга ва нимага ишонишни билмайдиган, қалбида маъбудларга исён, ўлимга нафрат яшаётган, уқубатли бесамар машаққатга маҳкум абсурд қаҳрамон дейди.
Эрик Берн “Ўйин ўйнаётган одамлар” китобида омадсиз инсонлар ҳаёти ҳақида ёзаркан, “Яна ва яна” деб номлаган воқеалар тизимини Сизиф ҳақидаги асотир асосида тушунтиради. Сизиф қисмати – омадсиз одам ҳаёти сценарийси, бирор ютуққа эришиб улгурмасдан, кейин яна янгидан бошлашга мажбур бўлган, шундан кейин “Озгина қолган эди-я…”, “Шундай бўлмаганида эди…” деган афсус чекувчилар тақдири дейди. Гарчи «Имкон борида ҳаракат қил» ғояси уларга хос бўлса-да, бу фақат жараёндир, аммо натижаси йўқ, оғир “сизифона меҳнат”дир, деб баҳолайди.
Хуршид Дўстмуҳаммад “Донишманд Сизиф” романида бетоле тақдир тимсоли Сизиф мисолида одамзоднинг изтироби, исёни, умиди, машаққатли умр йўлини тасвирлайди. Ҳатто тош, қояга муҳаббат қўя оладиган инсоннинг метин иродаси оқибатда тошни ҳам емиради.
Сизиф адабиётда беҳуда меҳнат, маъносиз ҳаётга маҳкум этилган абсурд қаҳрамон, динда ёруғ дунёда қилган гуноҳлари, исёни, алдам-қалдамлари учун муносиб жазо олган, маҳшаргача тош юмалатиш машаққатига маҳкум осий, фалсафада камолотга ета олмаган, ўзини тўла англаб донишмандга айланолмаган шахс, психологияда иши юришмаган омадсиз, мағлуб образи бўлиб келган. Кўриб турганимиздек, буларнинг барчаси яхлитлашиб, айрим инсонлар эмас, бутун бир инсоният қисматининг мукаммал мужассамлашган тимсолини ифодалайди. Ким омадсизликка учраб, қайтадан бошлашга мажбур бўлмаган, ким умрида бирор марта Яратган иродасига шубҳа билан қарамаган? Инсон зотидан нари борса даҳо, авлиё, ҳакимлар чиққан, лекин бу Аллоҳ сифатлари олдида ҳечдир. Мушоҳада қилиб кўрайлик, инсонни инсонлик мавқеида тутиб турган сифат – умид Сизиф ҳақидаги асотирнинг асоси эмасми? Уни машаққатларни бошидан бошлашига куч берган, тоққа такрорий кўтарилишда аввалги хатоларини бартараф этиб, ҳатто ҳаракатларига сайқал берган, илҳомлантирган ана шу умид эмасми? Шунинг учун ҳам Сизиф жазоланаётган, беҳуда қора меҳнат қилаётган инсон образи бўлиш билан бирга УМИДЛИ ИНСОН рамзи бўлиб қолажак.

Iinsonni insonlik mavqeida tutib turgan sifat – umid Sizif haqidagi asotirning asosi emasmi? Uni mashaqqatlarni boshidan boshlashiga kuch bergan, toqqa takroriy ko’tarilishda avvalgi xatolarini bartaraf etib, hatto harakatlariga sayqal bergan, ilhomlantirgan ana shu umid emasmi? Shuning uchun ham Sizif jazolanayotgan, behuda qora mehnat qilayotgan inson obrazi bo’lish bilan birga UMIDLI INSON ramzi bo’lib qolajak..

YUNON ASOTIRLARI HAQIDA
AYRIM MA’LUMOTLAR
Dilrabo Mingboyeva

Dilrabo Mingboyeva 1981 yili Samarqand viloyati Poyariq tumanida tug’ilgan.O’zbekiston Milliy Universitetining jurnalistika fakultetini bakalavriatini (2003), magistraturasini (2008) tamomlagan. Oliy adabiyot kursida ta’lim olgan.»Yomg’irzor» she’riy to’plami, «Timsollar tilsimi» ilmiy-ommabop kitobi chop etilgan.

HAYOT GULI

Nargis (yunoncha Nargissos) yunon asotirlariga ko’ra daryo ma’budi (Kefissa) va nimfa (yunon mifologiyasida tabiat kuchlarining ayol obrazidagi ilohasi) Lavrionning o’g’li. Nargis barno va sovuqqon yigit bo’lib, o’ziga bino qo’ygan edi. Avliyo Tiresiy bu bola qismati haqida: “Agar u o’z suratini ko’rmasa, uzoq umr ko’radi”, – deya bashorat qiladi.
Nargis haqidagi afsona Ovidiyning “Evrilishlar” dostonida hikoya qilingan.
Aks sado (Exo) ismli nimfa uni telbalarcha sevib qoladi. Lekin nimfa Nargisga sevgisini izhor qilolmaydi. Chunki Gera ma’budasi Aks sadoni qattiq jazoga giriftor etgan edi: unga so’z aytish taqiqlangan, faqatgina boshqalarning oxirgi so’zini qaytara olardi.
Nargis bir kuni ovga chiqqanida adashib qoladi. Aks sado yosh, go’zal, o’ktam yigitni o’rmon changalzorida turib kuzata boshlaydi. Nargis atrofga qarab, qayoqqa yurishni bilmaydi va: “Kim bor bu yerda?” – deydi. Aks sado esa: “Bu yerda”, – deb uning so’zlarini takrorlaydi. Nargis: “Bu yoqqa kel”, – deydi. Aks sado ham: “Kel”, – deydi. Nargis atrofga sinchiklab tikiladi, hech kimni ko’rmagach: “Bu tomonga kel, yonimga”, – deydi. Aks sado yangraydi: “Yonimga”. Aks sado Nargisga qo’lini cho’zadi, lekin u Aks sadodan qochib, qorong’i o’rmonga kirib ketadi. Iztirobda qolgan Aks sado inson qadami yetmas o’rmon ichiga yashirinadi, o’zgalar xitobini g’amgin qaytarardi, xolos.
Nargisni ko’p nimfalar sevar, biroq yigit ularni rad etardi. Chunki u faqat o’zini muhabbatga munosib hisoblardi. Uni sevgan, biroq rad etilib, baxtiqaro bo’lgan nimfalardan biri: “Sen ham birovni sevib qolginki, u sening muhabbatingga muhabbat bilan javob qaytarmasin”, – deya nola qiladi.
Ehtimol, nimfaning arzu dodi sevgi ilohasi Afroditaga yetib borgandir, ehtimol, Afroditaning o’zi ato etgan armug’onini rad etgani uchun darg’azab bo’lib, uni jazolashga qaror qilgandirki, Nargis ham ishq dardiga mubtalo bo’ladi.
Bir kuni Nargis muzalar yashaydigan Gelikon tog’idagi bir chashmadan suv ichmoqchi bo’lib engashadi va ko’zgu kabi tip-tiniq suvda o’zining butun borlig’i, mukammal go’zalligi namoyon bo’ladi. Nargis o’z aksidan ko’z uzolmaydi – Afrodita jazosiga mubtalo bo’ladi – o’zini sevib qoladi. U o’z aksini shunchalar yaxshi ko’rib qoladiki, daryo yonidan jilmaydi, suv ichish, ovqatlanish, uxlashni unutadi. U o’z aksini chorlar, o’pmoqchi bo’lganida esa lablari muzdek buloq suviga tegardi. U va uning aksi o’rtasida na uzoq masofa, na to’siq, na tog’lar bo’lmasa-da, Nargis unga yetolmasdi, faqatgina: “Jilg’adan chiq”, – deya yalinib-yolvorardi.
Bir kuni esa uning xayoliga “O’zimni sevib qolmadimmikan?” degan dahshatli fikr keladi. Va buning aynan haqiqat ekanligini, o’z aksini sevib qolganini tushunib yetadi va iztirobga tushadi. Holsizlangan Nargis: “Faqat o’limgina meni muhabbat azob-uqubatlaridan xalos etadi”, – deya yig’larkan, uning ko’z yoshlari jilg’aga tushib, suv yuzida pufakchalar paydo bo’lib aksi yo’qoladi. U: “Qaydasan?! Meni tark etma. Ketma, yana seni bir bora ko’ray!” – deya zorlanadi. Suv tingach, unda yana o’z aksi namoyon bo’ladi, Nargis esa unga hamon maftun edi.
O’sha damlarda ham Aks sado Nargisdan ko’nglini uzmagan va uning so’nib borayotgani, ishq dardida ado bo’layotganini o’rmon ichra kuzatib turardi. Nargis: “Sho’rim qursin!” deganida, Aks sado ham “Sho’rim qursin!” deya takrorlardi. Nargis kuni bitganini anglagach, o’z aksiga qarab: “Alvido”, – dedi-yu, maysalar ustiga jonsiz yiqildi. Aks sado ham “Alvido”, – deb shivirladi. Uni sevgan barcha nimfalar, Aks sado ham yig’ladi. Unga qabr qazib, dafn qilgani kelishganida esa jasadini topa olishmadi. Nargis yiqilgan maysalar ustida oppoq gul – o’lim guli paydo bo’lganini ko’rishadi va unga “Nargis” deb nom berishadi.
Ushbu afsona sabab Nargis ismi boshqalarga mehr qo’ya olmaydigan, o’zgalar haqida qayg’urmaydigan, o’ziga bo’lgan cheksiz muhabbati, xudbinligi tufayli halokatga uchragan insonni, nargis guli esa o’limni ifodalaydigan bo’ldi. Bugungi kunda tobora ko’p tilga olinayotgan ruhiy xastalik “nartsissizm” atamasi ham shundan kelib chiqqan. Faqat o’z-o’zini kuzatish, o’z ruhiy holatini o’ylash, o’z fikr-xayollariga cho’mish, o’z qobig’iga, o’z xayollariga o’ralib olib, o’z sevgisiga o’zinigina loyiq deb bilish, oqibatda o’zini erkalash, o’z badanini silab-siypalash – “nartsissizm” – yolg’izlik fojiasi zamon Nargislari qismatiga aylandi.
Suvda va ko’zguda o’z aksini ko’rish sog’liqqa katta zarar keltiradi, aks qalbni o’g’irlaydi yoki tushida o’z aksini suvda ko’rish o’limi yaqinligini anglatadi, degan ta’birlar zamirida ham ehtimol, Nargis afsonasi mavjuddir.
Nargis gulining o’tkir hidi insonni aqldan ozdirish, behush qilish darajasiga olib boradi. Shu sababga ko’ra “narkoz” so’zining ildizi “nargis”dir deb taxmin qilish mumkin.
Nargis o’lganida juda yosh bo’lganligi uchun bu gul yoshlar o’limining timsoliga aylangan. Ba’zi an’analarga ko’ra, yoshlar vafot etganida jasad ustiga nargis gullarini sochishadi. Oshiqlarning bir-biriga bu gulni sovg’a etishi “Sensiz yashay olmayman” va “Yuragingiz tosh ekan” deganidir.
Nargis – bahor, uyqu, o’lim va tirilish timsoli. Chunki gul yozda xazon bo’ladi, qishda yer tagiga kiradi, bahorda esa ko’zni quvnatib yana ochiladi, atrofga yoqimli hid taratadi.
Manbalarga ko’ra, Xitoyda nargis suvga oidlik va abadiylik ma’nolarini anglatib, Yangi yil va baxtni mujassamlashtiradi, arablarda esa boadablik, sofdillik, to’g’riso’zlik, Yaponiyada pokizalik va quvonch belgisi hisoblanadi.
Chindan ham nargis o’lim gulimikan? Go’zallikka (garchi o’z-o’ziga bo’lsa-da) oshufta qalb yo’qlikka mahkum bo’lishi mumkinmi? Nega Nargis jasadi jonsiz vujudga emas, oppoq gulga aylandi? Aynan shu evrilishning o’ziyoq dunyodan Nargis ismli barno yigitning ko’z yumgani va uning ruhi oq gul qiyofasida yashay boshlaganining dalili emasmi?
Nargis haqidagi afsona yakuni Geraklitning “Biz tirik ekanmiz, ruhimiz o’lik, u bizning tanamizga ko’milgandir, o’lganimizda esa ruhimiz yashay boshlaydi”, degan fikrlarini yodga soladi. Ruh – abadiy. Shunday ekan, nargis guli ruh barhayotligini ifodalovchi gul emasmi?
Ayolga bo’lgan muhabbatni rad etgan afsona qahramonlari Nargis, Pigmalion ham oqibat baribir sevib qoladi – biri o’ziga, biri esa o’zi yaratgan asar-haykalga oshiq bo’ladi. Ikki holatda ham mavjud, odatiy turmush tarziga, Zevs – bosh ma’budga, Afrodita – muhabbatga qarshi kuchli isyon yashirin. Ijodkorlikning, yangilashga, yaratishga bo’lgan ishtiyoqmandlikning mohiyatida ham itoatsizlik, xudbinlik yashamaydimi aslida?
Nargisning oshiqligi – tip-tiniq suvda o’zini bor bo’yicha ko’rishi o’zligini anglay olgani, Yaratganning bir mo»jizasi oldidagi hayratlari emasmikin? Muhabbatning asirlik, qaramlik, qullik, ehtiyojmandlik ekanligi-ku rost gap. Balki Nargis jilg’a bo’yiga to o’limiga qadar mixlab qo’ygan asirlikdan faqat o’limi bilan ozodlikka – ruhning erkinligi va abadiy hayotiga erishgandir. Balki nargis hayot gulidir… Ha, shak-shubhasiz, nargis – hayot guli!

“SEN MENING KUYIMSAN”

Ovidiyning “Evrilishlar” poemasida yoritilgan Orfey va Evridika haqidagi asotir asrlar davomida shoirlar, rassomlar, kompozitorlarni ilhomlantirib keladi. Ushbu asotir asosida rasmlar chizilgan, she’rlar yozilgan, pьesalar qo’yilgan.
Orfey daryo ma’budi Eagra va muza Kalliopaning o’g’li bo’lib, Frakiyada yashagan. Orfey rafiqasi Evridikani qattiq sevardi. Ammo ularning baxtli hayoti uzoqqa cho’zilmaydi. Bir kuni Evridika dugonalari-nimfalar bilan yashil vodiyga bahor gullarini tergani chiqadi. Evridika sayr qilib yurganida qalin o’t-o’lanlar orasidagi ilonlarni payqamay bosib oladi. Ilonlar uning oyog’idan chaqib oladi. U qattiq chinqiradi va shu zahoti yiqiladi. Evridika o’sha joyda jon taslim qiladi. Buni ko’rgan dugonasi qo’rqib ketib baqira boshlaydi. Uning ovozini eshitgan Orfey yugurib kelib, sevimli rafiqasining sovib qolgan tanasini quchadi. Orfey uzoq yig’laydi, g’amgin qo’shiqlar kuylaydi, unga qo’shilib butun olam yig’laydi.
Orfey rafiqasidan ayrilgach, uni sog’inib qayg’uga botadi va Evridikasiz yashay olmasligini his etadi. Shuning uchun u Aid saltanatiga borib, Evridikani qaytarib olib kelishga qaror qiladi. U zulmatga cho’mgan Tenar g’origa tushib, Stiks daryosi qirg’oqlariga keladi.
Orfey Stiks qirg’og’ida Aid saltanatiga qanday tushishni bilmay turar, uning atrofida sharpalar kezib yurardi. Daryoda esa ruhlarni Aid saltanatiga olib ketadigan Xaron qayig’i bilan aylanib yurardi. Orfey unga o’zini ham o’lim saltanatiga olib ketishni iltimos qiladi. Lekin Xaron faqat rad javobini beradi.
Orfey oltin lirasini chala boshlaydi, uning sadosi to’lqinlar uzra taralib Xaronni ham rom etadi. U qayig’ini Orfey tomonga qarab buradi. Orfey musiqa chalgancha Xaronning qayig’iga chiqib oladi va Aid saltanatiga yo’l oladi. Orfey hamon musiqa chalar, ruhlar uning atrofida uchib yurardi. Orfey lirani chalib Aid taxti tomon boradi. U Evridikaga bo’lgan o’tli muhabbati, o’tgan baxtli damlari, ammo bir kuni ular ayriliqqa yuz tutgani – Evridikaning yashil vodiyda halok bo’lgani, hijron azoblari haqida kuylardi. Uning qayg’usi, musiqasi Aidni va hamma-hammani sehrlab qo’yadi. Persefona rafiqining yelkasiga boshini qo’yib qo’shiqni tinglar, ko’zlaridan yosh sizib chiqardi. Sizif bir zum tosh yumalatishdan to’xtaydi va o’yga cho’madi. Ulkan uch yuzli ma’buda Gekata ko’zlaridagi yoshlarni ko’rsatmaslik uchun yuzlarini qo’llari bilan bekitadi. Orfeyning kuyidan ta’sirlangan, rahm-shafqat bilmas Eriniyning ko’zlarida ham yosh yaltillardi. Butun atrof tosh qotgancha sukut saqlab, Orfeyning kuyini tinglardi.
Nihoyat, Aid Orfeydan bu yerga nima uchun kelganligini so’raydi. Orfey:
– O, qudratli Aid, barcha jon taslim qilganlar sening saltanatingga tashrif buyuradi. Men esa bu yerga sevimli Evridikamni qaytarib berishingni so’rab keldim. Iltimos, uni hayotga qaytar! Men usiz yasholmayman! O’ylab ko’r, sen ham rafiqang Persefonasiz qanchalik qayg’uga botarding. Evridikani menga bir umrga qaytar, demayman. U sening saltanatingga, albatta, qaytadi. Bilsang, bizning hayotimiz juda qisqa. Evridika juda yosh holida o’liklar olamiga kelib qoldi. Uning hayot quvonchlaridan totib ko’rishiga ruxsat ber, – deydi.
Aid Orfeyning so’zlarini o’ylab ko’radi:
– Uni hayotga – yer yuziga qaytaraman. Faqat bitta shartim bor. Sen ma’bud Germes kuzatuvida ketasan. Sening ortingdan esa Evridika boradi. Ammo sen yerosti saltanatida ortingga – Evridikaga qaramasliging kerak. Unutma, agar sen ortingga qarasang, Evridika shu zahotiyoq ortga – mening saltanatimga abadiy qaytadi.
Orfey hammasiga rozi bo’ladi. Va ular ortga qaytishadi. Oldinda Germes, ortidan Orfey, uning ortidan esa Evridikaning sharpasi yo’lga chiqadi. Ular ming mashaqqatlar ichra Xaronning qayig’i bilan Stiks qirg’og’iga yetib kelishadi. Oldinda yorug’lik – chiqish yo’li ko’rinadi. Atrof yorishib ketgandek bo’ladi. Shunda Orfey “Evridika ham ortimdan kelayotganmikin? Yo’l qanchalik mashaqqatli bo’ldi, Evridika ulardan omon o’ta oldimikan? U o’lim saltanatida abadiy qolib ketmadimikan?” degan o’ylar bilan qadamini sekinlatadi. Jim quloq tutadi, ortidan kelayotgan biror sharpani sezmaydi. Bu xayollarning barchasi uning yuragiga g’ulg’ula soladi. U bergan va’dasini unutib ortiga – rafiqasi tomonga o’giriladi. U Evridikani ko’radi. Orfey qo’llarini unga cho’zadi. Biroq Evridika uzoqlasha-uzoqlasha o’lim saltanatiga qaytib ketadi. Orfey rafiqasining ikkinchi marta jon taslim qilganiga guvoh bo’ladi. Ammo bu safar uning o’limiga Orfey sabab bo’ladi.
Orfey turgan joyida uzoq qotib qoladi, go’yo hayot tugagan va u marmar haykalga aylangan edi. Nihoyat, u qo’zg’aladi, bir qadam tashlaydi – orqaga Stiks qirg’og’iga qaytadi. U yana Aid saltanatiga qaytishni, Evridikani hayotga qaytarishga ahd qiladi.
U Stiks qirg’og’iga kelib Xarondan o’lim saltanatiga olib borishni so’raydi. Lekin u rad javobini oladi. U yetti kecha-kunduz bir tomchi suv ichmay, yemay, uxlamay yerosti dunyosiga olib ketishini so’rab yolvoradi. Oxiri sakkizinchi kuni Stiks qirg’og’ini tark etadi, Frakiyaga qaytadi.
Evridika o’lganidan so’ng oradan to’rt yil o’tadi. Lekin u Frakiyadagi biror ayol bilan turmush qurishni istamaydi.
U bir kuni erta bahorda, daraxtlar endigina kurtak chiqarayotganida tepalikda o’tirib lira chalardi. Uning kuyini tog’lar, o’rmonlar, yovvoyi hayvonlar, qushlar mast bo’lib tinglar, yaproqlar qilt etmasdi. Ammo shu payti vakxa bayramini nishonlab shovqin solayotgan ayollarning ovozi eshitiladi. Ular Orfeyga yaqinroq kelishadi va ular orasidagi bir ayol:
– Mana, ayollarni yomon ko’ruvchi odam! – deya qichqiradi.
Ayol qo’lidagi hassasini Orfey tomon uloqtiradi. Ammo hassaga o’ralgan ipak Orfeyni himoya qiladi. Ayollardan biri unga tosh otadi. Lekin Orfeyning nafis ovozini eshitgan tosh undan kechirim so’ragancha yerga qaytib tushadi. Orfeyning ovozi, uning musiqasi eshitilib turarkan, unga biror narsa daxl qila olmasdi. Shunda ayollar qattiqroq baqirishadi, nog’oralarni yanada balandroq chalishadi. Ular shu tariqa Orfeyning ovozini bosib ketadi va unga yaqinlasha boshlaydi. Ayollar uning atrofini yovvoyi qushlar kabi o’rab olishadi, hassalari va toshlar bilan urishadi. Orfey o’z qoniga bo’yalib jon taslim qiladi. Ayollar Orfeyning boshi va uning oltin lirasini daryoga uloqtiradi. Butun olam ko’z yosh to’kadi.
Orfeyning oltin lirasini ma’budlar osmon yulduzlari qatoriga olishadi. Orfeyning ruhi esa u avval Evridikasini qidirib kelgan o’lim saltanatiga keladi. Va u bu yerda yana Evridika bilan uchrashadi. Uni sog’inch va muhabbat bilan og’ushiga oladi. Endi ular hech qachon bir-biridan ayrilmaydi, endi Orfey rafiqasiga qo’rqmasdan qaray oladi.
Yunon asotirlaridagi Orfey obrazi musiqa sehri bilan hayvonlar, o’simliklar, hatto toshlar, yerosti ma’budlarini lol qoldirgan, qayg’uga solgan sozanda timsolidir. Shuningdek, butun olamni sehrlagan musiqa ijodkorini johil ayollar to’dasi mahv etishi insoniyat fojiasini, Orfeyning muhabbati insonning qismat qarshisida ojizligini ifodalaydi. Orfey lirasi va Evridikaga bo’lgan muhabbati bilan san’at timsoliga aylandi, hamon u ijod ahliga ilhom bag’ishlab turadi.
Orfeyning muhabbat fojiasi keyingi davrlardagi bir necha tragediyalarning yaralishiga sabab bo’ldi. Dramaturg va kinorejissyor J. Kokto “Orfey” tragediyasida qadimgi mifdan o’z zamoniga uyg’un falsafiy ma’no qidiradi, asariga Frantsiya muhitini olib kiradi. U abadiy muhabbat emas, balki aftoda shoir-san’atkor qiyofasini yaratadi. Muallif poetik dunyoqarash, she’riy ong, Orfey va Evridika muhabbatini ularni barbod etgan olamga qarama-qarshi qo’yadi. Sevgilisining o’limi tufayli yuragi pora bo’lgan Orfey butun insoniyatga abadiy hayot berilishini talab qilib Zevsga qarshi chiqishi I. Ivanovning “Orfey” tragediyasida aks etadi. Marina Svetayeva ham “Fedra” tragediyasiga Orfey haqidagi asotirni asos qilib olib, barcha Orfeylarning iztirobini bu obrazga jo qiladi. Plutarx “Musiqa haqida” asarida Orfeyni musiqa muzasi, jismoniy va ruhiy go’zallik timsoli sifatida tilga oladi.
Gretsiyada san’at sohasida mukofotga loyiq deb topilganlar boshiga dafna barglaridan chambar taqilgan, rimliklar esa ularni laureat deb nomlagan. San’atkorlarni bunday taqdirlash Orfey bilan bog’liq bir afsonaga borib taqaladi. Unga ko’ra Orfeyni maftun etgan go’zalni otasi dafna daraxtiga aylantirib qo’yadi. Orfey hajr azobidan taskin topish uchun boshiga dafna barglaridan chambar taqib, sevgilisining yurak urishlarini eshitar, oltin lirasini dafna barglari bilan bezardi.
…O’lim saltanatiga olib boruvchi daryo jonfido muhabbat kuychisi qarshisida g’azab bilan to’lib-toshib oqmoqda. Hamon uning qirg’og’ida sevgilisini o’z hayotiga chorlayotgan Orfeyning qiyofasida Muslim Magomayev kuylamoqda:
“Sen mening kuyimsan,
Sodiq Orfeyingman”.

TANTAL AZOBI

Tantal oynadek tiniq, zilol suvlar ichida turadi, ichgani engashsa, bas, suv ichishi, chanqog’ini bosishi mumkindek suv uning iyagi tagida mayin oqadi. Lekin u engashgani zahoti suv yo’qolib, oyog’i tagida qup-quruq tuproq qoladi. Tantalning tepasida g’arq pishgan qirmizi olmalar, ishtahaochar anjir, sersuv noklar, uzumlar osilib naq boshiga tegay-tegay deb turadi, qo’l uzatsa, bas, ulardan uzib olib yeyishi, ochlik azobidan xalos bo’lishi mumkin. Lekin u qo’l uzatishi bilan mevalarni kuchli shamol uchirib ketadi. Ustiga-ustak har lahzada boshiga tushib ketishi mumkin bo’lgan ulkan muallaq qoya unga vahm solib turadi. Bir paytlar oltinga boy Sipil podshosi, ma’budlarning erkatoyi bo’lgan Zevsning o’g’li Tantal qaysi gunohi uchun mangu tashnalik, abadiy ochlik azobiga mahkum etildi?
Gomerning “Odisseya” dostonida bitilishicha, Zevs Tantalni qattiq yaxshi ko’rardi. U Olimpda ma’budlar o’rtasida o’tkazilgan kengash suhbatlarini sir saqlashi lozim bo’lsa-da, u bu sirlarni do’stlariga ochar, mehmondorchilikdan o’g’irlab kelgan noyob obi hayotni ulfatlari bilan birga baham ko’rardi. U manmanligi tufayli otasi Zevsning so’zini ikki qilar, hatto otasining oltin itini o’g’irlashga jur’at etgan edi. Zevs o’g’liga bo’lgan cheksiz muhabbati tufayli uni kechirardi. Tantalni esa o’z kibru havosi tobora halokatga olib borayotgan edi.
Bir kuni Tantal ma’budlarning barcha narsani bilishini sinamoqqa ahd qildi. U buning uchun o’z o’g’li Pelopsni o’ldirib, undan tansiq taom tayyorlatdi. Ma’budlarni o’z uyiga mehmonga chorlab, dasturxonga o’z o’g’lining go’shtidan tayyorlangan taomni tortdi. Ma’budlar bu yovuzlikni bilmay qolarmidi, ular g’azablanib, taomga qo’l urishmadi. Faqat keyingi vaqtlarda faromush bo’lib qolgan Demetragina Pelopsning yelkasidan tayyorlangan taomni yeb qo’ydi.
Ma’budlar barcha go’sht va suyaklarni qozonga solib, lovullab turgan olov ustiga qo’yadilar. Undan avvalgidan-da chiroyli yigit Pelops bunyod bo’ladi. Pelopsga Demetra bilmasdan yeb qo’ygan yelka yetishmasdi, xolos. Zevs amriga binoan Hefest unga fil suyagidan yelka yasab beradi. Shu tariqa yelkasida oq dog’i bor Pelops avlodi yuzaga keladi.
Darg’azab Zevs Tantalni Aid saltanatiga itqitib yuboradi, u o’liklar dunyosida mangu qo’rquv, ochlik va tashnalik azobini tortadi. “Tantal azobi” degan ibora ushbu rivoyatdan kelib chiqqan va qo’l uzatsa yetadigandek, biroq imkonsiz istak, poyonsiz tashvishga aytiladi.
Evoh, Tantal ma’budlar makoni Olimp tog’idan o’liklar olami Aid saltanatiga – eng yuqoridan yerning qa’rigacha uloqtirildi. Ha, hatto Olimpdagilar uni qanchalik sevishmasin, uning o’zi shunchalik tubanlikka yuz tutdi. Tantal yerdan yuqoriga ko’tarildi, u hatto ma’budlarni sinab ko’rishgacha bo’lgan kibr yo’lini bosib o’tdi, ularning qudratini taftish etishga jur’at etdi-yu, lekin u qalban yuqoriga ko’tarila olmadi, o’z-o’zining aslini anglashda jahd ko’rsata olmadi.
Kibr – barcha gunohlarning doyasi. Bu asotir kimki jismoniy va aqliy boylikka erishsa-da, manmanlik uni bu boyliklarning barchasidan judo qilishi mumkinligining azaliy tasdig’idir. Tantal nainki azobga mahkum, balki manman inson qiyofasini gavdalantiradi. Tantal Olimp sirlarini bilar va foniylarga aytar edi, bu esa jodugarlik deb nomlanadi. Shuning uchun kamdan-kam hollarda Tantal folbin ramzida gavdalanadi.
Tantal haqidagi asotir asosida Vyacheslav Ivanov “Tantal” tragediyasini, Edvard Jon Poynter “Tantal jomi”, Maksim Mixaylov “Tantallar mamlakati” romanlarini yaratadi.
Psixoanalitik Erik Bern o’z tahlillarini sistemalashtirganda, ularning birida Tantal haqidagi mifni asos qilib oladi va uni “Hech qachon” deb nomlaydi. Uning negizini kuchli istagan narsasini o’z-o’ziga butkul ta’qiqlash deb tushuntiradi. Erik Bern bu toifaga rohib va rohibalarni, ayol yoki erkak sadoqatiga ishonmagani uchun ular bilan munosabatda bo’lishni istamaydiganlarni kiritadi. Ular uchun baxt juda yaqin, lekin ular bunga erisholmaydilar yoki o’z-o’zlariga buni ta’qiqlaydilar, urinib ko’rish o’rniga baxtdan qochadilar, deydi.
Bu dunyoning mavjud azoblari ochlik, chanqoqlikdangina iborat emas, ruhiy tashnalik, sog’inch ham Tantal azobi kabi shafqatsizdir. Sevilmagan Zaynabning begi Otabekka uzatilgan qo’llarining kaltaligi, yuragida to’lib-toshgan muhabbatning qirg’og’idan osholmasligi, rad etilganligi, rashki Tantal chekkan iztiroblarni ham dog’da qoldiradi. Jamiyat qoidalari, axloq aqidalarini buzib o’tolmagan sevishgan dillar – oshiq-ma’shuqlarning ayriliq alamlari, “Sen bir daraxt, men bir daraxt, bir-biriga intizor” (Usmon Azim) deya shovullayotgan, bir-biri tomonga yarim qadam ham yurolmayotgan “daraxtlar”-da Tantal azobini so’zsiz his qiladilar.

UMID – SIZIFONA MEHNAT

N. A. Kun “Qadimgi yunon afsona va rivoyatlari” kitobida Sizif haqidagi mifni Gomerning “Iliada” dostoni asosida batafsil bayon etgan.
Sizif shamollar hukmdori Eolning o’g’li va Korinf shahrining asoschisi edi. Uning makkorligi, uddaburon va chaqqonligi oldida biror yunon ip esholmas, u hatto ma’budlarning ko’zini shamg’alat qilishdan tap tortmasdi. Sizifning boy-badavlat ekanligi, bemisl xazinasi haqidagi ovoza to’rt tarafga tarqalgan, o’zi esa bo’lajak hodisalarni o’tkir zehni bilan his etardi. U shuning uchun o’lim ma’budi Tanat jonini olgani kelayotganini oldindan sezdi. Sizif uni hiyla-nayrang bilan qo’lga olib kishanladi, g’orga bandi etdi. Shundan so’ng foniy odamlar o’lmay qo’ydi. Qudratli Zevs yerda o’rnatgan tartib-intizom shu tariqa izdan chiqa boshladi. Talvasaga tushgan Zevs urush ma’budi Aresni yer yuziga yubordi, u o’lim ma’budini kishandan ozod qildi. Tanat esa Sizifning jonini Aid saltanati – o’liklar yerosti dunyosiga bajonidil olib ketdi.
Lekin ayyor Sizif xotiniga o’z jasadini ko’mdirmaslikni, yerosti ma’budlari uchun qurbonlik keltirmaslikni tayinladi. Sizifning xotini erining gapini ikkilanmasdan ado etdi – ma’budlar uchun qurbonlik qilmadi. Aid va Persefona dafn qurbonlarini uzoq kutsa-da, hamon qurbonlikdan darak yo’q edi. Sizif Aiddan yorug’ dunyoga bir zumga chiqarishini so’raydi, u, xotinimga qurbonlik keltirishni amr etaman-u, Aid saltanatiga yana qaytaman, deb va’da beradi. U Aidni bu so’zlar bilan aldab, tiriklikka – yer yuziga qaytadi. Kim ham o’zi istab yorug’ dunyoni tashlab ketardi, albatta, Sizif ham o’liklar dunyosiga qaytib borishni xayoliga keltirmay, bazmu jamshid qurib, shod-xurram yashab yuraveradi.
Aidning qahri kelib, Sizifning arvohini qaytarib olib kelish uchun yana Tanatni yuboradi. Narigi olamdan omon qaytib kelgan yagona foniyzot ekanligidan mamnun holda ziyofat qilib o’tirgan Sizifni Tanat o’liklar saltanatiga manguga olib ketadi.
Sizif og’ir jazoga – ulkan toshni baland va tik ko’tarilgan toqqa yumalatib olib chiqishga mahkum etilgan edi. Sizif bor kuchi, mashaqqatli mehnat bilan toshni qoyaga olib chiqishga urinadi. Lekin toshni cho’qqiga olib chiqishga bir bahya qolganda tosh yana pastga yumalab tushib ketadi. Sizif hech qachon toshni cho’qqiga olib chiqolmaydi – hech qachon maqsadiga yetolmaydi.
Ayyorlik – aql mahsuli, lekin u manfur manfaatlar xizmatkori bo’lgani uchun gunohni yaratadi. (Gomerga ko’ra, ta’magir Sizif yo’lovchilarni tunab, boyliklarini tortib olgach, ularni tosh ostiga bostirib, azoblab o’ldirgan, ma’budlarni aldab, ularning ustidan kulgan.) Shuning uchun aql kamolot cho’qqisi – donishmandlik maqomiga ko’tarilguncha xatolar bilan mashaqqatli yuksalish yo’lini bosib o’tishi zarur. Sizif hayotligida makkorligi, uddaburonligi tufayli farovonlikka, boylikka, obro’-e’tiborga ega bo’ldi, bir marta o’limga chap berishga muvaffaq bo’ldi, biroq baribir mahf etildi. O’limdan keyingi u olgan jazo hayotining bir ramziy ko’rinishi emasmi? Farqi shuki, zakovat zavqidan mahrum holda behuda, beshavq qora mehnatga – ulkan toshni tik toqqa yumalatib olib chiqishga mubtalo. Zaqmoqdor Zevs aql bandasi – Sizif uchun bundan battarroq – besamar qora mehnatga majburlikdan ortiqroq jazo o’ylab topishi mumkin ham emas edi.
Sizif – butun insoniyat ramzi. Uning toshni yuqoriga olib chiqish mashaqqatlari – odamzodning tirikchilik ko’yidagi urinishlari va taraqqiyot yo’lidagi izlanishlari. Cho’qqiga yetsa-da, toshning yuqorida to’xtab qolmasligi – kamolot yo’lidagi intilishlarning hech qachon intiho topmasligi, qayta va qayta takrorlanish timsoli. Ehtimol, bu asotir insoniyat insonlik maqomidan ko’tarilib, mutlaq Oliy ruh, Komil aql darajasiga yetolmasligi haqidadir.
Olaylik, Sizif – daho, yo’lboshchi, san’atkor, olim; tosh – jamiyat, san’at, ilm; cho’qqi – taraqqiyot ramzi. Olim ilmni, yo’lboshchi jamiyatni, san’atkor san’atni ma’lum bir bosqichga olib chiqadi. Boshqa birovi yuksalishni o’sha joyidan davom ettirganida, uzviylik ravon davom etganida edi, hayot juda mukammal bo’lar, jannatga aylanar edi. Aksincha tez-tez barcha sohalarda, jamiyatda tanazzul yuz berib turadi va taraqqiyotni ba’zan ibtidodan, ba’zan yarmidan qaytadan boshlashga to’g’ri keladi.
Sizif haqidagi asotir mutafakkirlar – Gomer, Esxil, Sofokl, Yevripid, Kritiy; adiblar – Sartr, Joys, Kafka, Prust, Merlp, Nikitin, Kamyu, Xurshid Do’stmuhammad; psixoanalitiklar – Erik Bern; musavvirlar – Vechellio Titsianning ijodida turli qiyofada namoyon bo’ladi.
Alber Kamyu “Sizif haqida asotir” essesida absurd haqidagi o’z falsafiy qarashlarini Sizif misolida aks ettiradi. Uni qanday yashashni, kimga va nimaga ishonishni bilmaydigan, qalbida ma’budlarga isyon, o’limga nafrat yashayotgan, uqubatli besamar mashaqqatga mahkum absurd qahramon deydi.
Erik Bern “O’yin o’ynayotgan odamlar” kitobida omadsiz insonlar hayoti haqida yozarkan, “Yana va yana” deb nomlagan voqealar tizimini Sizif haqidagi asotir asosida tushuntiradi. Sizif qismati – omadsiz odam hayoti stsenariysi, biror yutuqqa erishib ulgurmasdan, keyin yana yangidan boshlashga majbur bo’lgan, shundan keyin “Ozgina qolgan edi-ya…”, “Shunday bo’lmaganida edi…” degan afsus chekuvchilar taqdiri deydi. Garchi «Imkon borida harakat qil» g’oyasi ularga xos bo’lsa-da, bu faqat jarayondir, ammo natijasi yo’q, og’ir “sizifona mehnat”dir, deb baholaydi.
Xurshid Do’stmuhammad “Donishmand Sizif” romanida betole taqdir timsoli Sizif misolida odamzodning iztirobi, isyoni, umidi, mashaqqatli umr yo’lini tasvirlaydi. Hatto tosh, qoyaga muhabbat qo’ya oladigan insonning metin irodasi oqibatda toshni ham yemiradi.
Sizif adabiyotda behuda mehnat, ma’nosiz hayotga mahkum etilgan absurd qahramon, dinda yorug’ dunyoda qilgan gunohlari, isyoni, aldam-qaldamlari uchun munosib jazo olgan, mahshargacha tosh yumalatish mashaqqatiga mahkum osiy, falsafada kamolotga yeta olmagan, o’zini to’la anglab donishmandga aylanolmagan shaxs, psixologiyada ishi yurishmagan omadsiz, mag’lub obrazi bo’lib kelgan. Ko’rib turganimizdek, bularning barchasi yaxlitlashib, ayrim insonlar emas, butun bir insoniyat qismatining mukammal mujassamlashgan timsolini ifodalaydi. Kim omadsizlikka uchrab, qaytadan boshlashga majbur bo’lmagan, kim umrida biror marta Yaratgan irodasiga shubha bilan qaramagan? Inson zotidan nari borsa daho, avliyo, hakimlar chiqqan, lekin bu Alloh sifatlari oldida hechdir. Mushohada qilib ko’raylik, insonni insonlik mavqeida tutib turgan sifat – umid Sizif haqidagi asotirning asosi emasmi? Uni mashaqqatlarni boshidan boshlashiga kuch bergan, toqqa takroriy ko’tarilishda avvalgi xatolarini bartaraf etib, hatto harakatlariga sayqal bergan, ilhomlantirgan ana shu umid emasmi? Shuning uchun ham Sizif jazolanayotgan, behuda qora mehnat qilayotgan inson obrazi bo’lish bilan birga UMIDLI INSON ramzi bo’lib qolajak.